Tarihi şyndyq. Jazuşy özge ūlttardyŋ Jetısuǧa qalai kelgenın aşyp jazdy

Audanda [Eŋbekşıqazaq] bügıngı taŋda 350 myŋnan astam adam tūrady. Mūnyŋ qanşalyqty ülkendıgın mynadan aŋǧaruǧa bolady. Maŋǧystau oblysynda 700 myŋ adam tūrsa būl sonyŋ tap jartysy degen söz. Almaty oblysynyŋ Balqaş audanynda 32 myŋ halyq tūrady eken. Al Eŋbekşıqazaq audanyndaǧy tek ardagerlerdıŋ sany tap sondai, 32 myŋ! Audanda qazaqtan basqa 40-tan astam ūlttyŋ ökılderı tūrady. Solardyŋ tatu-tättı tırşılıgınıŋ syry nede? Dostyqtyŋ bastauy qaida jatyr? 1850 jyly būl öŋırde qazaqtardan basqa eşkım tūrmaityn. Odan ılkıde jüz elu jyldai uaqytqa sozylǧan joŋǧar şapqynşylyǧy kezınde tek qazaq qoly ǧana eşkımnıŋ kömegınsız atamekendı jaudan tazartqan. Būl öŋırdıŋ tarihy Almaty, Talǧar qalalarymen tyǧyz bailanysty. 1854 jyly Qapaldan şyǧyp, Türgen özenın boilap Esıktıge, odan Almatyǧa jetken maior Premyşlskiidıŋ otriadynda 470 orys bolypty. Olar Alataudyŋ etegınde, üş Almaty saǧasynda bekınıs salar aldynda joǧary jaqqa «egınşılık alqaptary men aryqtary köp Dulattardyŋ jerı endı bızdıŋ enşımızge tidı» dep raport jazypty. Şynymen de Almaty, Talǧar, Esıktı öŋırı ol şaqta Dulattyŋ Janystarynyŋ mekenı bolatyn. Almaty qonysy ol kezde qazırgı «Gornyi gigant» mekenınıŋ ornyna eken. Ol kezde Almatyny Janys Janaq bi degen kısı basqarǧan. Kazak-orystar men jergılıktı qazaqtardyŋ arasynda on jylǧa juyq qaqtyǧystar oryn alyp jatty. Basşylyqqa polkovnik Gerasim Alekseevich Kolpakovskii kelgen soŋ ǧana mūndai qaqtyǧystar bäseŋsıdı. Ol osy öŋırdı mekendeitın Janys, Botbai, Şapyraşty, Ysty, Qaŋly, Saryüisın, Alban taipalarynyŋ bilerın şaqyryp, syi-siiapat jasap, dostyq bailanys ornatypty. Keiın aq patşanyŋ jarlyǧymen Almaty – Vernyi atalyp, Talǧar –Sofiisk, Esıktı –Nadejdinsk dep atalyp otarlau saiasaty küşıne kırgen. Orystardan keiın būl öŋırge aldymen kelgen – tatarlar. 1857 jyly Semeiden 200 tütın tatar otbasy köşıp keledı. Olarǧa Qazyna baǧynyŋ (kazennyi sad) şyǧys jaǧynan jer berıledı. Ol jer älı künge Almatyda Tatarka (tatarskaia slabodka) dep atalady. Olardyŋ bırqatary Esıktıge köşıp keledı. 1881 jyly Qytai men Resei arasynda Peterburg kelısımı jasalǧan soŋ orys äskerı basyp alyp on jyl bilegen Şynjaŋ (Şarqi Türkıstan) ölkesı Qytaiǧa qaitarylady. Sonyŋ aldynda Sin imperiiasyna qarsy köterılıske şyqqan taranşy (ol kezde ūiǧyrlar solai atalǧan) jäne dūnǧandardyŋ (mūsylman dının qabyldaǧan qytailar) bır bölıgı jazalaudan qorqyp Jetısu jerıne qonys audaruǧa rūqsat sūraidy. Ol kezde general-gubernator ataǧyn alǧan G.A.Klopakovskii rūqsat beredı. Söitıp 1881-1884 jyldar arasynda 9572 otbasy (45373 jan) ūiǧyr, Byi Iаn Hu bastaǧan 1147 otbasy (4682 jan) dūŋǧan Jetısu jerıne köşıp keledı. Olar qazırgı Järkend jerıne (Järkent bolysy), Ūiǧyr audanyna (Ketmen jäne Aqsu-Şaryn bolystary), Eŋbekşıqazaq audanynyŋ Şelek öŋırıne (Malybai bolysy), Almaty tübıne Sūltan-qorǧan (Qarasu bolysy) qonystandyrylady. Dūŋǧandardyŋ bır bölıgı qyrǧyz jerıne, bır bölıgı Qordai maŋyna, bır bölıgı Şelek öŋırınde Babatoǧan degen jerge tūraqtap, kökönıs ösırumen ainalysypty. Milianfan atalǧan auyl älı künge deiın bar. Stolypin reaksiiasy kezınde (1906-1910jj) bükıl qazaq jerıne, onyŋ ışınde Eŋbekşıqazaq audany aumaǧyna ukraindarmen qosa qaraşekpendıler qaptady. Keŋes ökımetı ornaǧan keiıngı jyldarda armian, evrei siiaqty türlı ūlttardyŋ ökılderı bıren-sarandap kelıp jatty. 1937 jyly qyrküiekte Sovnarkomnyŋ qaulysymen Qiyr Şyǧystan 173 myŋ kärıs Özbekstan men Qazaqstanǧa jer audaryldy. Barǧan jerınde kürış ösırumen ainalysty. Sol kärısterdıŋ bırqatary keiın Eŋbekşıqazaq audanynan tūraq tapty. 1940 jyly 10-säuırdegı arnaiy qauly boiynşa şekaraǧa jaqyn tūrǧan Batys Ukraina men Belorussiiadan 60 myŋnan astam poliak Qazaqstanǧa jer audaryldy. Söitıp poliaktar Eŋbekşıqazaq audanynda da paida boldy. 1941 jyly 28-tamyzda şyǧarylǧan «Nemısterdı jer audaru turaly» qaulyǧa säikes Edıl jaǧalauyn mekendeitın 480 myŋ nemıs Qazaqstan men Sıbırge jer audaryldy. Olardyŋ şaǧyn bır bölıgı Eŋbekşıqazaq audanynyŋ kolhozdaryna taratylyp qonystandyryldy. 1944 jyly Stalinnıŋ tapsyrmasymen Gürjıstannan aqyska-türıkterı, Kavkazdan cheşender men äzırbaijandar, kürdter Qazaqstanǧa jer audaryldy. Jergılıktı qazaq halqy taǧdyr aidap kelgen sol ūlt ökılderınıŋ bärın keŋ qūşaǧyna aldy, keudesınen itergen joq, qamqorlyq jasady. Özderınıŋ qiyn jaǧdaida ekendıgıne qaramastan qolynan kelgenşe kömek jasady, bır tılım nanyn bölıp jestı. Şynaiy dostyqtyŋ bastauy – qazaq halqynyŋ dostyq peiılı, qazaq halqynyŋ sabyry, tözımdılıgı, toleranttylyǧy! Mıne, osylai Eŋbekşıqazaq audany köp etnosty audanǧa ainaldy. Qazır audan halqynyŋ 60 paiyzyn qazaqtar, 18 paiyzyn ūiǧyrlar, 13 paiyzyn orystar, 5 paiyzyn türıkter, 3 paiyzdaiyn äzırbaijandar men kürdter qūraidy.

Jazuşy-publisist Marat Bäidıldaūly (Toqaşbaev)

"Adyrna" ūlttyq portaly