Túni boıy túrli-túrli oıǵa batyp, tátti-tátti qııaldar keship kóz ilmegen Sheráliniń túske deıin uıyqtaıtyn jóni bar-aq edi. Senbi men jeksenbi – demalatyn kúnder bolǵan soń, uıqysy qanǵansha jatyp alatyny ádetke aınalyp ketken. Al búgin... Kún jaryǵy úıge túsisimen ornynan atyp turdy. Uıqtasa, eki-úsh saǵattaı ǵana uıqtaǵan shyǵar. Sonda da boıy sep-sergek, sanasy tap-taza. Tóseginen tura salyp kúnde jasap júrgen jattyǵýlaryn da umytpaı, aıaq-qolyn sermelep, ıilip-búgilip biraz áýrelengen soń, vannaǵa kirip, dýsh qabyldady. Tisin tazalap, saqalyn qyrdy. Murtyn óńdedi. Kúndelikti qalyptasqan osyndaı sharýalaryn tyndyryp bolǵan soń, ádetten tys, aına aldynda ózin-ózi qyzyqtap uza-a-q ýaqyt turyp qalǵan.
Qarap tursa, óńi jap-jas – jıyrma bestegi jigitteı. Otyz beste dep eshkim aıta almas. Qap-qara murty aqquba óńine qandaı jarasyp tur. Munyń ústine qıylyp turǵan qasy men buıralaý kelgen shashyn qos. Keń mańdaıy men juldyzdaı janǵan eki kózdiń arasynan tik túsken túp-túzý qyr muryny da bet sulýlyǵyn ústep turǵandaı. Anaý jyly qosylamyz dep júrgende aıaq astynan ózin unatpaı qalǵan Bıǵaısha aıtyp edi ǵoı – «Lermontovtan aýmaısyń» dep. Munyń ózi ádebıet jaǵynan dymsezbes bolǵan soń, sózdi ary qaraı sozbaıyn dep, basyn ızep, kúle salǵan.
Jany-tánimen jaqsy kóretin sulý ǵashyǵynyń ádebıetti óte súıetinin bilgen soń, óziniń de bul taraptan qarajaıaý emes ekenin ótirik te bolsa sezdirip qoıý úshin, sol kúnniń erteńinde ómir baqı esigin ashpaǵan kitaphanaǵa barǵany da esinde. Kitaphanashy qyzǵa Lermontov týraly bilgisi keletinin aıtyp edi, ol buǵan enıklopedııa ákelip, aqynnyń sýretin shuqyp kórsetti.
Sonda Mıhaıl Iýrevıch Lermontov degen uly aqynnyń sýretine qadala qarap uzaq otyrǵan. Kórgisi kelgeni – ózine uqsastyǵy. Iá, shyndyǵynda da azdap kelińkireıdi. Ózi orys aqyny bolǵanymen, orysqa onsha uqsamaıdy eken. Qazaqqa da. Al, Sheráli qazaq qoı... Aqyrynda basyn shaıqap-shaıqap aldy da, aqyn týraly sózderdi oqyp shyqty. Jattap alý úshin arnaıy alyp kelgen qaǵazyna qajetti tustaryn jazyp alýdy da umytpady.
Bıǵaıshamen kelesi jolyqqanynda qoltyǵynda kele jatqan oǵan:
– Sen ótken joly meni Lermontovqa uqsattyń-aý, ózi! Shyn aıttyń ba? – dedi.
Qyz buǵan jabysa túsip, syqylyqtap kúldi. Kúlip aldy da:
– Shyn aıtpaǵanda... men ol aqynnyń sýretin bala kúnimnen kórip kele jatyrmyn. Lermontov meniń eń súıikti aqynym! – dedi.
– Á – á! Súıikti aqynym de. Meni jaqsy kórip júrgeniń de sodan eken ǵoı. Biraq... ol... dýrak!
– Dýrak? Qalaı?
– Dýrak bolmasa ózine zııan óleń jazyp, jap-jas basymen Kavkazǵa jer aýdaryla ma? Onda da typ-tynysh júrmeı, anaý bir Martynov degen ofıermen atysa ma? Áne, óldi de qaldy. Otyz jeti-aq jasynda. Qaı jerde edi?.. Pıatıgorskide. Ózine de obal joq.
Bıǵaısha «osy shyn aıtyp kele me, álde, qaljyńdaǵany ma?» degendeı, jigittiń júzine barlaı qarady. Onyń bap-baısaldy túri men túıilińkireı túsken qabaǵynan shyn oıyn aıtyp kele jatqanyn baıqaǵandaı boldy.
– Ras aıtyp kelesiń be? – dedi jigitke shytynaı qarap.
– Ras. Men ondaı esersoqtyqty unatpaımyn, – dep, Sheráli syrt jaǵyna shyrt etkizip túkirip jiberdi.
Bıǵaısha Sheráliniń qoltyǵynan bilegin aqyryn sýyryp aldy da, eki qolyn aldyna ustaǵan kúıinde sulq qaldy. Azdan keıin basyn kóterip, tik qarady.
– Men poezııany súımeıtin, aqyndardy jek kóretin adamdardy túsinbeımin, – dedi sonsoń.
– Onda meni de túsinbeısiń ǵoı?
– Iá. Tipti, túsingim de kelmeıdi.
– Qoı. Ashýlanba. Joqtan ózgege búıte berseń, ne bolamyz, janym-aý! – degen Sheráli ashýly qyzdy baýyryna tartqan boldy.
Sol túni qyz salqyn qoshtasqan. Kezdesýleri de sıreı berdi. Aqyrynda, ketisip tyndy...
Aınaǵa qarap mólıe qalǵan Sheráliniń kózi kenetten jaı otyndaı bolyp jarq ete tústi. «Men sol nemeni nege oılap turmyn? Ketsin ári!» dep ashýlana kúbirlegenin ózi de sezbeı qaldy.
Osy sátten bastap-aq baǵanaǵy shadyman shaǵy birte-birte alystap bara jatqandaı bolyp, kerisinshe, óziniń ótken ómiriniń surqaı mezetteri mysyq tabandap kóz aldyna jaqyndap kele jatqan sııaqty. Keshki kezdesýge kıetin kıimderin daıyndap qoısam degen oıy bar edi, oǵan da zaýqy soqpaı, ádemilep jınap qoıǵan tóseginiń ústine sulaı ketti.
Oılap qarasa, osyǵan oqý degen nárse qonbaq túgili, mańyna jolamapty ǵoı. Segizinshi synypty súıretilip júrip zorǵa bitiripti. Odan keıin aýyldan qalaǵa kelip, kásiptik-tehnıkalyq ýchılıeniń tiginshiler daıarlaıtyn bólimine túsipti. Onyń da sebebi bar. Aınalaıyn anasy ulynyń túz jumysyna ebi bolmasa da, úı sharýasyna ıkemdi ekenin baıqap, buǵan as pisirýdi, nan ıleýdi, tipti, kıim tigýdi de úıretti ǵoı. Aspazdyqtan góri tiginshilikke jaqyn ekenin baıqaǵan soń sol oqýǵa da baǵyttaǵan – anasy baıqus. Kásip qylsyn, nanyn taýyp jesin deıdi ǵoı, árıne.
Endi, mine, sol oqýdan jaqsylyqtan basqa, ne jamandyq kórdi?! Qudaıǵa shúkir, jurttan ozbasa da, kóshten qalǵan joq. Tek qana otyz bes jasqa kelgenshe úılenbeı, soqa basynyń sopıyp júrgeni bolmasa. Úılenbeıin degen joq, ózine laıyq qyz kezdespeı qoıdy emes pe?! Álgi tiginshilikti tórt jyl oqyǵanda, samsaǵan sary qoldaı qaptaǵan qalyń qyzdyń arasynda qazdaı qalqyp júrdi. «Arpa ishinde – bir bıdaı» degendeı, bulardyń tobyndaǵy jalǵyz erkek ózi edi ǵoı. Áı, sonda... sol qyzdardyń buǵan súıkenbegeni joq shyǵar. Bul eshqaısysymen júrmese de, júrmek turmaq, eshkimge qaramasa da, osy jalǵyz bozbalany birinen-biri qyzǵanatyn edi-aý sol qyzdar!
Degenmen, bul tórtinshi kýrsta oqyp júrgende onynshy synypty bitirip kelgen anaý bir arý... Baıan... muny ózine qatty ǵashyq etkeni ras qoı. Qudaı-aý, sol qyz ne «ıá» demeı, ne «joq» demeı, osy Sherálini tórt jyl boıy artynan salpańdatty ǵoı. Bul kezdesýge shaqyrsa, keledi. Saýsaqtarynan ustatady, biraz ýaqyt birge qydyrady. Syılyq usynsa, ony da keri qaıtarmaıdy. Sóıte tura, tipti, munyń betin betine taıatpaıdy. Ikemdelse boldy, ytyrynyp, keýdesinen keri ıterip turǵany. Tórt jyl boıy sol qyz úshin qansha ýaqytyn, shydam-tózimin, eń bastysy, qyrýar aqshasyn sarp etip júrip, erninen bir súıe almaǵanyn oılasa... jylap jibergisi keledi. Onyń Sherálideı symbatty da tulǵaly jigitti eń qorlaǵany – aıyna eki-úsh ret bolsa da birge qydyryp, kıno men teatrǵa da birge baryp júrip, birge kafelerde otyryp... bir kúni «áıt, shý» dep, kúıeýge tıip ketkeni.
Keıinnen oılasa, sol qyz munymen basqa qyzdardyń ishin kúıdirý úshin ǵana júrgen bolý kerek...
Budan soń Kúltaı degen qyzǵa jolyqty. Ol kezde tigin atelesinde ornalasyp, sharýasynyń júrip turǵan kezi edi. Aqsha mol. Biraq mol eken dep ony qalaı bolsa solaı shasha beretin aqymaq emes qoı. Keregine ǵana jumsap, artyǵyn bankke tyǵyndaı beredi. Anaý Baıan degen sumyraı qyzdan aýzy kúıip qalǵan eken, Kúltaımen kúlip-oınaǵan bolyp júrse de, oǵan kóp shyǵyndala bermeıtin. Ekeýi bir kúni áldeqandaı kishkene dúńgirshekten samsa alyp jep turǵanda, buǵan Baıan qadala qarap: – Aıtshy, ómirde neniń ıisi jaqsy? Myna samsanyń ba, álde... – dedi sózin jutyp.
– Nemene «álde»? – dep bul da qadaldy.
– Álde... Álde, aqshaniki me?
– Aqshanyń nesi jaman? «Aqshań bolsa qaltańda, taltańdasań taltańda» demeýshi me edi.
– Sen nege taltańdap júrmeısiń? Álde, qaltańda aqshań joq pa? «Tabysym kóp» dep maqtanasyń ǵoı.
– Bolashaqty oılaımyn. Bizdiń bolashaqty. Ekeýmizdiń, – dedi bul suq saýsaǵymen qyzdyń tanaýynan basyp. Qyz úndegen joq. Bir kúrsindi de, bosap qalǵan maı-maı qaǵazdy qoqys tastaıtyn jáshikke laqtyra saldy.
Ekeýi segiz aıdaı júripti. Júrgen degen aty ǵana. Til men jaǵyna súıengen qýaqy qyz óne boıy buny keketip-muqatyp, kelemejdeýmen júrdi. Sonysyna yza bolyp, namystanyp, tipti, aıaǵynda kek tuta bastady. Bul da Kúltaımen kezdesýge shyǵar aldynda onyń janyna tıetin tikenek sózderin saılaýdaı saılaıdy-aý, biraq, amal qansha, álgi sózder der kezinde aýzyna túspeıtinin qaıtersiń. Óziniń ezdigi me, álde, qyzdyń mysy basa ma?
Bir kezdeskenderinde Kúltaı ıisi keremet átir seýip kelipti.
– Túý, birtúrli múńkip tursyń ǵoı! – dedi bul tanaýyn tyrjıtyp.
– Franýz átiri! – dedi Kúltaı pańdana kerilip.
– Senbeımin. Oǵan aqshań jete qoımas.
– Alyp beretin adamym barda, aqsha týraly oılamaımyn da, – dedi qyz buǵan músirkeı qarap.
Qyz jigittiń janyna tıeıin dep oılap edi, onysy iske aspaı qaldy. Qaıta, Sheráli qýanyp ketkendeı bolyp jadyraı kúlip:
– Oıbaı-aý, olaı bolsa meniń qasymda nege tursyń? Sol átir alyp beretin adamyńa barmaısyń ba? – dep saldy.
Kúltaı jaýhardaı jarqyraǵan otty kózderin Sherálige qanjardaı qadap az turdy da:
– Shyn aıtyp tursyń ba? – degen.
– Iá, – dedi jigit miz baqpaı.
– Sen ómir mánin múlde túsinbeıdi ekensiń. Sondyqtan, túsinip, bilip, al. Jaqsy ómir, jaman ómir degen bolady. Jaqsy kóńil, jaman kóńil degen bolady. Jaqsy ómirdiń jupary pák sezimnen ańqıdy. Kóńili kir adamnyń ómiri de las. Sen solardyń qatarynansyń. Al, aman júr. Sha – o! – dep, oń qolyn kóterip, saýsaqtaryn jybyrlatty da, óz betimen kete bardy. Jábirlengen baladaı bop jerge qaraǵan kúıinde bul qaldy...
Tóseginde eki qolyn basyna jastanyp jatqan Sheráli ózin tastap ketken opasyz qyzdardy esine alyp, opynyp, ókingendeı bolǵanyna namystanyp, tez basyn kóterip aldy. Sál dúrdikteý erinderin shúıirip otyryp: «Eleýli sharýanyń qarsańynda turǵanda munym durys emes. Yrymǵa jaman» dep oılady.
Sheráliniń «eleýli sharýasy» – keıingi kezde júrip júrgen qyzy Gaýharmen búgin keshke kezdesýge barady. Keshe qyzdyń ózi habarlasyp, «Sharapat» kafesine shaqyryp turmyn» degenin aıtsańshy! Ne degen ǵajap sóz!
Sol sátte qyzdyń bul usynysyna kóńili shalqyp, súıegi balqyp ketken Sheráli: «Oh, Gaýhar! Gaýhar dese, gaýharsyń ǵoı!» dep, eki qolyn artyna ustap alyp, úıdiń ishin kezip ketken. Aıtar sózi ne eken sonshalyq? Ádeıilep kafege shaqyryp... Jıi-jıi kezdesip júr. Sheráliniń taıaýda ǵana satyp alǵan myna páterlerinde de talaı boldy. Tipti, eki-úsh ret qonyp ketti. Iá... qonyp ketti. Batyr-aý, alǵash ret qonǵan túni tań ata bir qyzyq sóz aıtyp edi ǵoı. «Sheráli, tyńdashy, meniń aıaǵym aýyr bolyp qalsa qaıtemin?» dep. Jigit sonda qasynda jatqan jalańash qyzdy qapsyra qushaqtap, qarqyldap kúlgen. Sodan soń aq tósinen aımalap jatyp: «Qaıtýshi ediń? Úılenemiz. Onsyz da úıleneıik dep júr emespiz be?» dep, qyzdyń tósinen joǵary tustaryn túgin qaldyrmaı súıe bergen.
Sálden soń tereń tynys alǵan Sheráli baısaldy túrge enip, erekshe bir áńgime bastady.
– Áneý kúni meniń nege osy ýaqytqa deıin úılenbeı júrgenimdi suraǵanyńda, sol sátte aıtýǵa yńǵaıym bolmaǵandyqtan, sholaq jaýap bere salyp edim. Endi jaılasyp jatyp aıtaıyn.
Óziń de baıqaǵan shyǵarsyń, men – óte talǵampaz adammyn. Kıgen kıimim, qolymdaǵy saǵatym men júzigim de sony baıqatady. Al jigit bolyp qyzǵa qaraý jaǵyna kelgende, menen ótken kinámshil kisi joq. Osy jasqa kelgenimshe... ıá... sonaý toıda seni kórgenimshe, bir qyzǵa moıyn da burmappyn ǵoı. Men... jalpy... zatymnan adamnyń qandaı ekenin bir kórgennen-aq sezip qoıamyn. Bolashaǵymdy da boljaı biletin sııaqtymyn. Mysaly, kúnderdiń bir kúninde óz kóńilimnen shyǵatyn bir arýdyń aldymnan kezdesetinin byltyr sezgem. Ózimniń boljamym múlt ketpeıtin bolǵan soń, erterek qam jasadym. Eń birinshi baspanaly bolyp alaıyn dep oıladym. Osydan eki-úsh jyl buryn sán salonyn ashyp alǵanym qandaı jaqsy bolǵan – jatpaı-turmaı shapqylap júrip, sony jańa tehnologııalarmen jabdyqtap alǵam. Endigi másele tek páterge ǵana tirelip tur eken. Myna men bir isti bastap alsam, toqtamaımyn ǵoı. Dereý banktegi aqshamdy sanap kep jibersem, eki bólmeli páterge bes mıllıondaı jetpeı tur eken. Attyń basyn aýylǵa qaraı jiberdim. Bardym da sondaǵy týǵan-týystardyń malynyń ishinde júrgen jylqylarym men sıyrlarymdy jypyrlatyp sattym. Bes mıllıon teńge tikesinen tik tura qaldy. Ózimnen úlken eki aǵam da «aldymen otaýyńdy saılasańshy» dep júrgen. Sodan bolar, olar da meni qatty qostap, qoldaryn shapalaqtady.
Sóıtip, bıyl, Naýryz merekesiniń qarsańynda (ádeıi solaı yrymdaǵam) osy jap-jańa páterdi satyp aldym ǵoı. Sodan kóp ótpesten-aq óziń kezdese qaldyń. Eger sol bir toıǵa barmaı qalǵanymda, senimen jolyǵam ba, jolyqpaımyn ba, bir qudaıdyń ózi bilsin!
Sheráli sál uzaqtaý áńgimesin aıaqtap bolǵanda, Gaýhar erekshe súısinip ketkendeı bolyp, jigittiń moınynan qatty qushaqtap, «Janym, ánsheıin!» dedi.
– Sen «aıaǵym aýyr bolyp qalsa, qaıtemin?» deısiń. Eger solaı bola qalǵan kúnde, odan ótken baqyt bar ma?! Srazý úılenemiz! – degen Sheráli moınyn bosatyp alyp, – Gaýhar, biz osy úılenip almaı neǵyp júrmiz? Kedergi bop turǵan eshteńe de joq. Uzatpaıyqshy! – dedi.
Gaýhar tereń bir kúrsindi de, úndegen joq. Úıdiń tóbesine oılana qarap, kúlimsiregendeı bolyp jatyr.
– Aıtqanym jón emes pe? – dedi Sheráli qyzdyń mańdaıynan sıpap.
– Oılanaıyn, – dedi Gaýhar...
...Sheráli ernin shúıirip otyra bergendi qoıyp, ornynan turdy da, bir-eki ret kerilip sozylyp alyp: «Ýa, Sheráli! Seniń Gaýhar janyń úılený týraly máseleni sheship tastamaq! Sol úshin shaqyryp otyr!» dedi ózine-ózi. Daýysynan saltanatty lep bilinedi.
***
Gaýhar buny bir buryshtaǵy ońashalaý orynda kútip otyr eken. Kafede kisi az. Áldekimnen qorqqandaı bolyp, qaıdaǵy bir qarakóleńke pushpaqqa tyǵylyp alǵany nesi?! Eger ornynan kóterilip, daýystap, qolyn bulǵap shaqyrmasa, ony kórýdiń ózi qıyn sııaqty.
«E-e, belgili boldy, – dep oılady Sheráli qyzǵa qaraı bettep kele jatyp, – Eń este qalatyn umytylmas sátimizdi el kózinen tasalaý jerde ótkizeıik degen ǵoı».
Ǵashyq qyzy ózin jarqyrap, jaınap qarsy alar dep edi, ol ornynan baıaý kóterilip, turǵan jerinen attap baspaı, erin ushymen amandasty. Qolyn da selqos sozǵandaı. Sheráli qyzdyń bul qylyǵynan tiksinip: «Shaqyrǵanda «sharapat, sharapat» dep edi, sharapaty osy ma?» dep oılady.
Gaýhar óte muńaıyńqy eken. Qashanda kórgen kisiniń júregin eljiretip turatyn qýanysh pen shattyqqa toly badanadaı úlken kózderiniń aǵy qyzaryńqyrap ketipti. Jylaǵanǵa uqsaıdy. Túıilýge jaralmaǵan ashyq qabaǵyna da kúngirt kóleńke túskendeı.
Sheráliniń júregi dúrsildep ketti. Boıyn áldebir belgisiz úreı bılegen sııaqty.
– Saǵan ne boldy? Óńin synyq qoı. Aýyryp turǵan joqsyń ba?
– Joq. Otyr. Áńgime bar, – dedi Gaýhar tym aqyryn daýyspen.
– Qaıdan bileıin. «Sharapatty bolsyn dep, «Sharapat» degen kafege shaqyryp turmyn» degen sııaqty ediń.
– Iá. Men sol sózdi saǵan oılanyp baryp aıttym.
– Nege?
– Qazir bárin bilesiń. Qarnyń ash emes pe? Zakaz bereıin.
– Joq. Ash emespin.
– Sen araq-sharap ishpeısiń. Onda... táýir shyryn isheıik, – dep, Gaýhar daıashyny shaqyryp, tapsyrys berdi.
Sheráli keshke kafege baramyn ǵoı dep, kúni boıy eki jumyrtqadan basqa nár tatpap edi. Osynda kele jatqanda kózine alýan túrli taǵamdar elestep, qaısylaryna tapsyrys beretinderin de belgilep qoıǵan. Jańa Gaýhar «qarnyń ash emes pe?» degende «joq» degeni nesi?! Ne degen aqymaq?!
– Gaýhar, – dedi Sheráli, – Osyndaı áp-áıbat kafege kelip otyryp, tamaq ishpegenimiz uıat bolady. Daıashyny shaqyryp, men tapsyrys bereıin... Ofııant!
Gaýhar úndegen joq. Tek daıashy kelgende ǵana:
– Meniń tamaq ishkim kelip otyrǵan joq. Batpaıdy. Kóńilimdi kótereıin – eki júz gramm táýir konıak pen shokolad aldyrsań boldy, – dedi.
Daıashy tapsyrys alyp ketkennen keıin, Gaýhar Sheráliniń symdaı tartylǵan salaly, jińishke saýsaqtaryn qyzyqtaǵandaı bolyp, ústinen sıpalap otyryp: – Sheráli, – dedi, – sen meniń konıak aldyrǵanyma renjip otyrǵan joqsyń ba?
– Joq. Nesine renjımin. Sharap kóńil kóteredi ǵoı. Sen odanda maǵan jaǵydaıyńdy aıtshy.
Gaýhar tereń bir kúrsindi de, qos alaqanymen betin basyp otyryp qaldy. Iyǵy dir-dir etedi. Jylap otyr.
– Gaýhar! Gaýhar! Ne boldy saǵan? – dep esi shyqqan Sheráli qyzdyń bileginen tartqylady. Qyz betinen qolyn alǵanda baıqady – kóziniń jasy burshaqtap ketipti. Ol qasynda turǵan sómkesinen qoloramalyn alyp, asyqpaı súrtine bastady. Eki kózi alaq-julaq etip Sheráli otyr.
– Endi aıtshy. Shydamym taýsylyp barady, – dedi bir kezde.
– Janym! Júregim! – dedi Gaýhar jigittiń júzine zor súıispenshilik toly úlken kózderimen aıalaı qarap, – Saǵan jylamaǵanda, kimge jylaıyn... Meniń basyma zor qaıǵy tústi.
– Ne? Ne dep otyrsyń?
Gaýhar oramalymen kózin basyp, eńkildeı bastady.
– Qoı, Gaýhar! Jylama! Sen myqty qyz emessiń be, – dep, Sheráli taǵy da ábiger bolyp qaldy.
– Qyz qoloramalymen kózin súrtkishtep biraz otyrdy da, tereń bir kúrsinip, boıyn tiktep otyrdy.
Osy kezde daıashy kelip, bergen tapsyrystaryn aldaryna qoıdy. «Astaryńyz dámdi bolsyn!» dedi keterinde.
– Sheráli! Meniń aǵam mashınasymen adam qaǵyp ketti, – dedi Gaýhar daýysyn qataıtyp.
– Ne? Qalaı?
– Bizdiń úı Qyzylordada ǵoı. Qartaıǵan áke-sheshem de, jalǵyz aǵam da balalarymen sonda. Aǵamnyń jumysy joq. Taksı bolyp, kisi tasýmen ǵana aınalysady. Kún kóristeri óte tómen. Jalǵyz baýyrym bolǵan soń... ár jalaqymnan jınaqtap... anda-sanda aqsha salyp turamyn. Jeńgem emshektegi jas balasymen otyr. Áıteýir, kempir-shaldyń pensııasy bar. Jarytymsyz. Mine, endi... kórdiń be... Qudaıdyń bizge salǵanyn...
– Qaqqan adamy tiri me? – dedi Sheráli shydamsyzdanyp.
– Tiri. Jaǵydaıy óte nashar.
– Aǵańdy qamap qoıdy ma?
– Ana... aǵam qaqqan kisiniń kózi nashar kóredi eken. Qarańǵyda aldynan shyǵa kelgen ǵoı. Aǵam tormozdy basyp úlgere almaı qalypty. Dereý aýrýhanaǵa alyp barǵan...
– Sodan.
– Sodan, aǵam men áke-sheshem álgi kisiden jata jabysyp keshirim suraıdy. Tipti, ekeýi qosyla jylapty. Sol kisilerdi aıap ketken bolý kerek, bir kezde álgi kisi: «Apyr-aı, úlken adam ekensizder, ne isteıin?» dep biraz oılanyp jatyp: «Meniń endi ornymnan turyp, júrip ketýim ekitalaı. Bala-shaǵam bar. Qyryq jastan endi ǵana astym. Bilip otyrsyzdar – qarjy-qarajat jaǵy da jetispeıdi» depti. Sol kezde meniń áke-sheshem qosyla jamyrap: «Áketaı, kóketaı, qansha surasań da, taýyp bereıik. Tek balamyzdy zańǵa bere kórmeshi!» dep jalynypty.
Álgi kisi taǵy da biraz oılanyp jatyp: «Túsinem ǵoı. Sizderge de ońaı emes. Uldaryńyz ótinip bolmaı qoıǵan soń, polıııaǵa da habar berdirgen joqpyn. Dárigerlerge: «Ózim bilmeımin. Esim aýyp qalypty. Sanam kirsin dedim» degende, áke-sheshem: «Qansha suraısyz? Taýyp beremiz» degen ǵoı. Álgi kisi «on bes mıllıon teńge» depti...
Osy tusta arqa-basy shymyrlap ketken Sheráli: – Oı-bo-oı! Kóp aqsha ǵoı! – dep oryndyǵyna shalqalaı otyrdy. Qabaǵy túıilip, erinderi shúıirilip ketipti.
– Mine, másele osynda bolyp tur, – dedi Gaýhar, – Kredıt ala qoıaıyn desem de, aılyq tabysymnyń mólsheri oǵan sáıkespeıdi eken. «Kepilge qoıatyn zattaryń bolsa, beremiz» deıdi. Nemdi qoıamyn?! Osy habardy estigen eki kúnnen beri ne qylarymdy bilmeı basym qatyp ketti. Oılanyp-oılanyp, keshe saǵan zvondadym. Árıne, telefonmen aıta salatyn sharýa emes, kafe durys dep, osy «Sharapatty» tańdadym. Saǵan da aıtqanym sol ǵoı. «Sharapattan» sharapat bola ma dep. Yrymshyldyq qoı baıaǵy... Aıtshy, ne isteımiz? Senen basqa kimim bar? Eń jaqyn adamymsyń. Bolashaq kúıeýimsiń.
Sheráli meń-zeń bop, tuǵjıyp otyr. Bir kezde murnynyń astynan mińgirlep: – Mende de aqsha joq. Bárin úıge salyp jiberdim ǵoı, – dedi.
– A-a-a!.. – dep Gaýhar qýanyp ketkendeı boldy, – Aıtpaqshy, seniń úıiń bar ǵoı. Ózim de kórip júrmin. Ekeýmiz sony zalogqa qoısaq qaıtedi? Ózimiz taıaýda úıleneıik dep otyrmyz. Amandyq bolsa, aı saıyn kredıt tóleý ekeýmizge sóz be!
Myna usynysty estigen Sheráli de shattanyp ketti.
– Mynaýyń aqyl ǵoı! – dep, ornynan ushyp turǵanyn ózi de bilmeı qaldy, – Erteń-aq alamyz kredıtti! On bes mıllıon!.. Joq! On alty mıllıon alaıyq. Seniń júris-turysyńa.
Sheráli erteńinde Gaýhardy bankke ertip baryp, páterin kepildikke qoıatyn boldy. Sol kúni bankten arnaıy adamdar kelip, páterdiń jaǵdaıymen tanysyp, bári durys bolǵan soń, kelisimderin berdi.
Aqsha toly dıplomatty mańǵazdana kóterip Sheráli bankten shyqqanda, Gaýhar bir kúldi, bir jylady. Bolashaq jubaıynyń qolyna dıplomatty ustatyp, taksıge otyrǵyzyp jibererde Sheráli: – Al, Gaýharym! Asylym meniń! Saq bol! Qyzylordaǵa aman jet! – dedi.
***
Arada eki jyldan astam ýaqyt ótip ketken.
Mine, Sheráli qıyr shettegi shaǵyn qalashyqtyń eń shetindegi jańadan salynǵan óz úıine búgin kirip, esik aldynda samaýryn jaǵyp otyr. Barmaqtaı-barmaqtaı ǵana aǵash jońqalaryn samaýryn óńeshine bir-birlep tastaıdy. Óziniń túri jaıdary. Árıne, jańa ǵana salynyp bitken menshik úıine kirip otyr ǵoı. Keı sátte bet-júzi balasha qubylyp, jymıyp kúlgendeı bolady. Sirá, tátti qııaldarǵa batyp otyrǵan bolý kerek. Múmkin, ótken ómirindegi kúlkili sátteri esine túsken shyǵar.
Bir kezde syrtqy esikti aqyryn ashyp, jaıymen jaýyp bir kelinshek úıden shyqty. Top-toq baltyry dir-dir etip, aıaǵyn eppen basady. Aqyryn jyljyp, teris qarap otyrǵan Sherálige jaqyndaı tústi de, «af» dep ańdaýsyz otyrǵan onyń moınynan qushaqtaı aldy. Selk ete túsken Sheráli kelinshektiń qos bileginen ustap: – Balamdy túsire jazdadyń ǵoı, – dedi, – Alla-a! Adamdy aıamaısyńdar!
– Óziń qorqaq ekensiń ǵoı. Óı-búý! Kóp qorqqannan bolar, qyryqqa jetpeı jatyp, shashyń da aǵara bastapty, – dedi kelinshek Sheráliniń tóbesinen sıpap.
– E-e, aǵardy ǵoı, – dedi Sheráli.
Sodan soń áldebir oıǵa batyp ketkendeı bolyp otyryp: – Sáti túsip turǵan sııaqty, men saǵan sál-pál aýyrlaý bir syrymdy aıtyp bereıin. Ózińe oryndyq ákelshi, – dedi.
Kelinshek júgirip baryp oryndyq ákeldi. Ol jaılasyp otyrǵan soń Sheráli samaýrynnyń kómeıine aǵash jańqalaryn toǵytyp-toǵytyp jiberdi.
– Endi jana beredi, – dedi sonsoń.
– Al, aıt syryńdy, – dedi kelinshek. Ózi Sherálige suǵyna qarap otyr.
– Aıtsam... Bul syryma kúler me ekensiń, jylar ma ekensiń, bilmeı otyrmyn.
– Aıt endi! Qudaı jylaǵannan saqtasyn! – degen kelinshek etegin tizesinen tómen túsire tartyp-tartyp qoıdy. Kózi kúlmeńdep, betine qan teýipti.
– Márıám... Men – áńgime de aıta almaıtyn, bireýge syrymdy da asha almaıtyn adammyn. Ekeýmizdiń úılengenimizge de kóp bolǵan joq. Sondyqtan, men týraly bile de bermeısiń... Otyz bes jasyma deıin eki-úsh qyzben ǵana júrgen bolyppyn. Eshqaısysynan opa tappadym. Ásirese... eń sońǵysy. Gaýhar degen. Ol meni totıtyp ketti.
– Qalaı?
– Jalǵyz aǵam máshınesimen kisi qaǵyp ketti dedi. Qaqqan kisisi aýyr jaǵydaıda dedi. Soǵan on bes mıllıon teńge bermesek, aǵam sottalyp ketedi dedi. Taıaýda úılenemiz ǵoı, seniń úıińdi kepilge qoıyp, on bes mıllıon kredıt alaıyq dedi. Men kelistim. Alyp berdim...
Sheráli tizesine qoıǵan qolymen jaǵyn taıanyp, muńdy bir oıǵa shomyp ketkendeı boldy.
– Iá, sodan keıin ne boldy? – dedi Márıám shydamsyzdanyp.
– Ne bolsyn?! Aq boldy, kók boldy. Aqsha turmaq, Gaýhardyń ózi joq boldy. Ol meni aldap soǵypty.
– Sonda... múlde taptyrmaı ketti me?
– Iá. Men ne degen aqymaqpyn deseńshi, sol qyzdyń atynan basqa eshteńesin bilmeıdi ekenmin ǵoı. Famılııasyn da umytyp qalyppyn. Sonysyn aıtty ma, aıtpady ma?..
– Qalaı kezigip júrsińder?
– Men bir toıǵa bara qalyp edim, álgi jerde bir keremet sulý qyz júr. Ózi maǵan qaraı beredi. Bir kezde bıge shaqyrdym. Toı aıaqtalǵansha, toıdan keıin de birge boldyq.
– Kádimgideı me?
– Ol ne sóz?
– Endi, «birge boldyq» dep otyrsyń ǵoı.
– Oı, sen de... júrip júrdik deımin. Shynymdy aıtaıyn, meniń úıime de qonyp ketip júrdi.
– Sonda tynysh jattyńdar ma?
– Óziń túsinip otyrsyń ǵoı, nesin suraısyń. – Ol, tipti, «aıaǵym aýyrlap qalmaı ma?» dep, óp-ótirik qoryqqandaı bolyp júrdi. Men «áli-aq úılenemiz ǵoı» dep, jubatyp qoıǵam.
– Sonymen... álgi kredıtiń ne boldy?
– Tólep turýǵa shashym jetpedi. «Tóle! Tóle!» dep, banktegiler kúnine on ret zvondaıdy. Proenti ósken ústine óse bergen soń, kepilge qoıylǵan jańa páterimdi bank bir-aq kúnde tartyp aldy. Ózim kóshede qańǵyryp qaldym. Búkil arman-muratym ádirem qalyp, jumys isteýge de, jumys turmaq, ómir súrýge de nıetim bolmaı júrgenimde, osy Ospan aýyldasym jolyǵyp, ólim aýzynan aman alyp qaldy ǵoı. Onyń óte baı adam bop ketkenin bilmeı júrippin. Maǵan: «Sán salonyn ashamyn. Soǵan basshylyq jasaısyń. Júr bizge, bárin isteımin» dep bolmaı qoıǵan soń, osynda keldim.
Iá, Ospanǵa myń da bir raqmet! Ony Qudaı jarylqasyn! Senimen tanystyrdy. Sen de meni kútkendeı bolyp, turmysqa shyqpaı júr ekensiń. «Izdegenge – suraǵan» degen – osy! Óziń bilesiń, osy úıdi de Ospan bes-aq aıdyń ishinde saldyryp berdi. Qazir ótken ómirimdi oılaǵym da kelmeıdi. Saǵan syr qylyp aıtyp otyrǵanym ǵoı. Bilsin dep. Men qazir múldem ózgergen adammyn. Ómirge degen kózqarasym da basqa. Jańa samaýrynnyń tútinine qarap oılap otyrmyn – «Mine, bul – meniń úıimniń tútini, meniń urpaǵymnyń tútini» dep. Baǵanadan beri osy aradan qozǵalmaı nege otyr deısiń. Myna samaýryn kerneıinen shyqqan tútin ıisine rahattanyp otyrmyn. Osy ıiste, ómirdiń ıisi bar. Bizdiń ómirimizdiń ıisi! Jaı ıis emes, jupar ıis!
Sheráliniń áńgimesin den qoıa tyńdap otyrǵan Márıámnyń eki kózine jas tolyp ketipti.
– Qandaı ǵajap adamsyń, Sheráli! – dedi ol orynnan túregelip. Sonsoń kúıeýiniń kelte qıdyrǵan buıralaý qoıý shashynan sıpap, ıilip mańdaıynan súıdi.
Sheráli jaǵyn taıanǵan kúıi áli de oı ústinde. Qalashyq shetinen ári qaraı bastalyp ketetin saıyn dala kókjıekpen shektesip ketedi eken. Ol soǵan qarap otyryp:
– Márıásh, – dedi bir kezde, – bizdiń jerimiz ne degen keń!
– Iá-á!.. – dep, ózi de kókjıekke qadala qaraǵan kelinshektiń oıyna áldene túsip ketkendeı, shuǵyl shırap ketti. – Áı, Sheráli! Bizdiki ne?! Keshke keletin qonaqtarymyz bar. Daıyndalýymyz kerek. Aldymen sháıimizdi iship alaıyq. Áne, qaınap ta qalypty. Samaýryndy óziń ákelersiń.
Kelinshek tez-tez basyp úıge qaraı jóneldi. Sheráli ornynan turyp keteıin dese, áldebir tereń oıdyń shyrmaýynan shyǵa almaǵandaı, nemese ómir juparymnyń ıisine masaıyp qalǵandaı bolyp manaýrap otyr.
Osy sátte baıaǵyda ózi óle ǵashyq bolǵan, biraz ýaqyt birge júrgen, sodan soń tez sýysyp ketken Kúltaı qyzdyń aıyrylsarda aıtqan sózin esine túsire qaldy. Ol: «Jaqsy ómirdiń jupary pák sezimnen shyǵady» dep edi-aý! Áı, sol qyz... sol qyz jaman emes edi. Byljyraǵan ózi ǵoı, ózi! «Barlyq baqyt – baılyqta!» dep oılaǵan. Ózi!..
Sheráli oty sónip bolǵan sary samaýryndy kóterip, qaltań basyp úıge qaraı jóneldi.
Ábýbákir Qaıran
"Adyrna" ulttyq portaly
