Otbasy qūndylyqtaryn qazırgı naryq kezeŋınde jetıldıru, ūlttyŋ ūiytqysyna ainalǧan şaǧyn şaŋyraqtarymyzdyŋ myzǧymas bekem qarym-qarym qatynasyn qalyptastyruǧa jaǧdai jasau – kez kelgen memlekettıŋ damu baǧdarlamasyndaǧy maŋyzdy baǧyttardyŋ bırı. Öitkenı otbasy – adami kapital qalyptastyrudyŋ negızgı äleumettık ortasy, qoǧamdyq qūndylyqtardy ornyqtyru men ūlttyq bıregeilıkke qol jetkızudıŋ özegı.
Otbasynda ūlttyq qadır-qasiet, jalpy köpşılıkke ortaq dästürler, babadan miras esebınde qalǧan ruhani-materialdyq mūra men salt-sana önegesı jarasym tabady. Şaǧyn şaŋyraqtan bastau alǧan perzenttıŋ arman-maqsaty el maqsatymen müddeles ūly biıkterdı baǧyndyruǧa jol tabady.
HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan bastap otbasyna degen tarihi közqarastarǧa bailanysty ǧylymi ızdenıster köptep jasalyp, onyŋ qalyptasu joly turaly teoriialar tolyqtyryldy. Sonyŋ ışınde 1877 jyly şyqqan L.Morgannyŋ «Ejelgı qoǧam» atty kıtabyn erekşe atap aituǧa bolady. Onda otbasynyŋ tarihy, nekelık qarym-qatynastar men ekonomikalyq, äleumettık damuy jäne qyzmetın qarastyrdy. Demek, otbasy qūndylyqtaryn jetıldıru men otbasy institutyn nyǧaitudyŋ bırneşe tiımdı tūstary bar. Aldymen, monogamdy sipatta jarasym tapqan otbasy müşelerı – ekonomikalyq damudyŋ qozǧauşy küşı. Būl baǧytta bızdıŋ ese jıberıp alǧan tūstarymyz öte köp. Ony ekonomikalyq qūbylystardy baǧalauǧa jetık sarapşy ärı jurnalist Aibar Oljai da joqqa şyǧarmaidy. Sözımız jaiynda sarapşy maman: «Qazaqstan ekonomikasyna resmi otbasylar auadai qajet. Üi şaruaşylyqtary, otbasy instituty ekonomikanyŋ tıregı bolyp tabylady. Tauar men qyzmetter tızbegınde sūranysty ärtaraptandyratyn da – osy otbasy tūtynatyn dünieler... Būl tūrǧydan alǧanda, nekenıŋ azaiuy bolaşaqta ekonomikalyq problemalar äkeletını anyq», – dep pıkır bıldıredı. Işkı naryq ainalymynyŋ artyp, sauda men tranzit, eksport pen import qatynastarynyŋ jaŋa deŋgeige şyǧuy, alys-berıstıŋ artuy üşın demografiialyq igılıkterge köz jūma qaraǧan dūrys emes. Ädette, resmi otbasy müşelerı tūrmystyq qajettılıkterdı öteu jolynda şaǧyn şaruaşylyq, orta jäne şaǧyn käsıp türlerı men fermerlık, tenderlık bastamalar, äleumettık qyzmetter men saudanyŋ tamyryna qan jügırtedı.
Otbasy igılıkterı men ūlttyq tälım-tärbie aiasynda jetılgen qoǧam müşelerınıŋ özara nekelesuı men äleumettık ömır köşınde aiaqtan tūryp ketuıne arnalǧan baǧdarlamalar qabyldaudyŋ maŋyzdy qaşan da joǧary. Mäselen, jastardyŋ özara jarasym tauyp ketuın qamtamasyzdandyratyn alaŋdar qūru, universitetter men joǧary oqu oryndarynda jastardyŋ ekonomikalyq jäne finanstyq sauatyn jetıldıruge ekpın qoiu, otbasy qūndylyqtaryn jaŋa zamannyŋ mänerıne sai äleumettık media arnasynan barynşa nasihattau, qoǧamdyq salalarda qyzmet etetın azamattardyŋ salauatty ömırın köpşılıkke ülgı etu men respublikalyq deŋgeide otbasy qūndylyqtaryna arnalǧan ıs-şaralar, sport saiystary, intellektualdy aqyl dodalary, aşyq-jarqyn sūhbattar men erkın otyrystar ötkızu, tiımdı baspana mäselesın şeşu de kıltipannyŋ oŋ şeşım tabuyna jeteleitın maŋyzdy qadamdar. Tiımdı baspana mäselesın oŋtailandyruda memlekettık bırqatar baǧdarlamalardy alǧa tartuǧa bolady. Sonyŋ bırı – «Jas otbasy» baǧdarlamasy. Baǧdarlamaǧa qatysu üşın mındettı türde depozit aşu qajet. Depozitte kemınde bır jyl jinalǧan qarajat, atap aitqanda üi alu maqsatynda jūmsalatyn qarjynyŋ jartysy boluy tiıs. Depozitke aqşa qūiu boiynşa otbasylardyŋ belsendıgı de baqylanady. Üi aludy közdeitın jūbailardyŋ būl boiynşa baǧalau körsetkışı bes ūpaidan kem tüspegenı jön. Baǧdarlama atauyna qarap, salyŋyz suǧa ketpesın. Sebebı, «jas otbasy» jobasynda erlı-zaiyptylardyŋ jasyna müldem şekteu qoiylmaidy.
Baǧdarlamanyŋ negızgı şarttary tömendegıdei:
Nesie mölşerlemesı - 6% (2 jyldan keiın 5%-e tüsedı);
İpotekanyŋ eŋ joǧary somasy 100 million teŋge;
Nesie merzımı - 6-9 jyl aralyǧynda.
Satyp alatyn şaŋyraǧyŋyzdy kepılzatqa qoiasyz. Nesie üşın tūryp jatqan üiıŋızdı
nemese jaŋa üi, jer üidı de saluǧa bolady. Baǧdarlama boiynşa alatyn üiıŋızge qalaǧanyŋyzşa jöndeu jūmystaryn da jürgıze alasyz.
Elımızde köpbalaly otbasylarǧa da erekşe qoldau tanytu jüzege asyp keledı. Biyl qaŋtar aiynda köpbalaly otbasylarǧa berıletın memlekettık järdemaqy 532,6 myŋ otbasyna 33,1 mlrd teŋge mölşerınde tölengen. Atauly
memlekettık järdemaqyǧa ümıtkerlerge de talaptar jeŋıldetılıp otyr. Mysaly, 4 jäne odan da köp bırge tūratyn kämeletke tolmaǧan nemese 23 jasqa deiıngı kündızgı bölımde oqityn student balalary bar otbasylar tabysyna qaramastan ümıtker bola alady.
Tölem mölşerı bala sanyna qarai eseptelıp tölenedı. Köpbalaly otbasylardaǧy:
- 4 balasy bar otbasylarǧa – 16,03 AEK nemese 55 304 teŋge;
- 5 balaǧa – 20,04 AEK nemese 69 138 teŋge;
- 6 balaǧa – 24,05 AEK nemese 82 973 teŋge;
- 7 balaǧa – 28,06 AEK nemese 96 807 teŋge;
- 8 jäne odan da köp balasy bar otbasylarǧa – är balaǧa 4 AEK nemese 13 800 teŋge mölşerınde tölenedı.
Eske salaiyq, köpbalaly otbasylarǧa olardyŋ tabysyn esepke almai berıletın memlekettık järdemaqy Qazaqstanda 2020 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap atauly äleumettık kömek körsetudıŋ jaŋa tetıkterınde közdelgen tabysy az jäne köpbalaly otbasylardy qoldaudyŋ üş negızgı baǧyty aiasynda engızılgen. 2023 jylǧy 1 qaŋtardan bastap balaly otbasylarǧa taǧaiyndalatyn memlekettık järdemaqylardyŋ mölşerı 8,5%-ǧa artty.
Otbasy – qoǧamnyŋ şaǧyn keskını. Barlyq sanaly tūlǧa eŋ alǧaş qoǧamdyq erekşelıkterdı, adamdyq jäne moral erejelerın, mınez-qūlyq normalarymen, tūtastai alǧanda, qorşaǧan orta zaŋdylyqtaryn otbasynda tanyp, bıledı. Tört qūbylasy teŋ otbasynda tärbielengen azamattyŋ oi-örısı, salt-canasy, qoǧamdyq qūndylyqtar men qorşaǧan ainalasyna degen qūrmetı, qazaqylyqqa jaqyndyǧy bölek, ozyq keledı. Aşyǧyn aitqanda, adamnyŋ közın aşqannan bergı ömırdı jıtı tanuy, qalyptasu jyldarynyŋ alǧaşqy satylary otbasy tūtastyǧynda ornyǧady.
Otbasy tūtastyǧynyŋ basty kepılı – qūrmet pen mahabbat. Mahabbat pen qūrmettıŋ dänegınen öngen perzent emosionaldy tūrǧydan dūrys ösıp-jetıledı, tūlǧalyq qalyptasuy men damuyna barşa igılıkterdı boiǧa jiyp, qoǧamnyŋ bölşegıne, jahandyq azamatqa ainalady. Otbasy psihologiiasyna qatysty tolymdy oi, kenen pıkır bıldırıp jürgen Qazaqstan Psihologtary Assosiasiiasynyŋ müşesı Baqytjan Aqanovanyŋ pıkırınşe, şaŋyraǧy şaiqalmaǧan tatu otbasylar – qoǧamnyŋ jetıstıgı, eldıŋ maqtanyşy. Otbasyndaǧy tūraqtylyqtyŋ bala taǧdyryna yqpaly zor.
«Mahabbat turaly bıletınımız osy, bız onyŋ sezım men emosiia arqyly körınıs tabatynyn baiqaimyz. Al būl ūǧymdar tūraqty emes. Al endı qūrmet ūǧymyna toqtalaiyq. Otbasydaǧy erlı-zaiyptylardyŋ bır-bırıne qūrmetı – mahabbat. Iаǧni mahabbaty bar üide qūrmet ekınşı orynda. Al ary ketkende mahabbattyŋ tört jylǧa deiın ǧana jalǧasatynyn aŋǧarsaq, onda kez kelgen jūp "mahabbattan qūrmetke" prosesınen ötedı», – deidı Aqanova.
Qoǧamdyq sanada otbasyǧa ūjym dep qaraudy jön dep tapsaq, ūjymnyŋ şaǧyn müşelerı canalatyn balalar bar baqytqa, ana meiırımıne, äke qamqorlyǧyna, ata aqyly men äje önegesıne bölenıp ösuı tiıs. Qazaq halqy otbasydaǧy ärbır azamattyŋ ornyna, äleumettık rölıne erekşe män bergen. Aqsaqaldardyŋ nemerelerımen el-jer şejıresın talqylauy, äjenıŋ ertegı men aŋyz-äŋgımelerden syr şertuı, anasynyŋ balasyn bar meiırımmen emırene öbuı, äkenıŋ ūstamdylyq pen ornyqtylyq qasietterın bala boiynda qalauy adami tūlǧa retınde qalyptasuǧa qajettı basty erekşelıkter. Özara syilastyq ornaǧan otbasyda, jarastyq jalǧasyn tapqan ortada bala tärbiesınıŋ üzdık ülgısıne qol jetkızuge bolady.
Ūqsas jaŋalyqtar
Dastan Qastai, jurnalist
«Adyrna» ūlttyq portaly
