Qazirgi tańda ózekti taqyrypqa aınalyp úlgergen AES taqyryby jaıly alyp qashpa áńgimeler týraly naqty jaýap bilý úshin, "QAES" JShS bas menedjeri Asýan Sııabekovpen suhbattastyq.
- Qarapaıym halyq AES dese tútinmen aýany lastap, radıaııasymen flora faýnany ýlap jatqan dúnıeni elestedi. Qarapaıym tilde halyqqa áýeli AES qurylymyn túsindire ketińizshi.
- AES degenimiz – elektr energııasyn alý. Máselen JEO-nan, kómirden, sýdan, jelden, kúnnen de energııa alamyz. Al bul jerde atom reakııalarynyń áserinen energııa alý kózi bolyp tabylady. Bul jerdegi negizgi bólshek – atom. Atomdar tizbektik reakııaǵa túsip, jylý bólinedi. Atom energetıkasynyń qurylymyn aıtar bolsaq, bul jerde atom reaktory jumys isteıdi. Iaǵnı, ýran qoldanylady da, ýrannan jylý bólinedi. Jylý jibergish qubyrlar arqyly AES-tyń birinshi kontýryna barady. Bul jerde qysym qoldanylǵandyqtan sý qaınamaıdy. Artynsha, jylý ekinshi kontýrǵa beriledi. Ol jaqtaǵy sý qaınap býǵa aınalady. Ary qaraı bul bý trýbınalarǵa bólinip, elektr energııasyn generaııalaıtyn qurylǵydan elektr energııasy alynady.
- Qazir qazaqstandyqtardyń basym kópshiligi AES-tiń Qazaqstanda salynýyna narazy. Bul qanshalyqty qaýipsiz jáne Qazaqstan ony qalaı paıdalanady?
- AES kóbinese halyqtyń pikirinshe jarylyp ketedi dep oılaıdy. Qazirgi tańda 3 jáne 3+ reaktorlardyń jarylýy múmkin emes. Atom bombasy men atom elektr stanııasynyń aıyrmashylyǵy jaıly aıtaıyq. Atom bombasy jaıly bári biledi shamasy. Semeı polıgonynda synalyp, halyqtyń zardap shekkeni, 50 jyl boıy qanshama synaq jasalyp sonyń saldary aýyr bolǵany jaıly barshamyz bilemiz. Qazirgi tańda osylardyń áserinen úlken qorqynysh, radıofobııa bar. Atom bombasynyń qurylymy jaıly aıtatyn bolsam, máselen atomdar bóliný reakııasy degen dúnıe bolady. Joǵaryda aıtqanymdaı tizbektik reakııasy bolady. Atom stanııalarynda qaýipsizdik ózekteri arqyly baqylanady. Sondaı - aq, bul jerde otynǵa da tikeleı baılanysty. Iaǵnı, Ýran - 235-tiń reaktordaǵy úlesine baılanysty. Tabıǵatta ýrannyń eki túri kezdesedi. Olar: Ýran 238 jáne Ýran 235. Bizge qajeti ekinshisi. Alaıda Ýran 235 tabıǵatta sırek kezdesedi. Sol sebepti de ony kóbeıtý arqyly ala alamyz. Ýrannyń bul túriniń 5 paıyzy ǵana AES-te qoldanylady. Tipti bes paıyzǵa da jetpeıdi. 4.45, 4.5 paıyzy qoldanylady. Al atom bombalaryndaǵy Ýran-235-tiń úlesi 90% shamasynda. Iaǵnı, óte úlken. Aıyrmashylyq jer men kókteı. Sondyqtan da, atalǵan 5% atomnyń jarylýyna ákep soqtyrmaıdy. Otynnyń bir-birine jaqyn ornalasýy jaǵynan jańa aıtqandaı qaýipsizdik ózekteri ornatylǵandyqtan olar jaqyn janasyp reakııaǵa túsip ketpeıdi.
Qazirgi tańda barlyq jerde aıtylyp jatqandaı energetıkanyń bolashaǵy bulyńǵyr. Qarapaıym mysal, Ekibastuzdaǵy jaǵdaıdy eske alaıyq. Sońǵy málimetter boıynsha energetıka óndiretin elektr qondyrǵylardyń, lınııalardyń 70%-y tozǵan. Odan bólek Qazaqstan qazirgi tańda ártúrli kelisim sharttarda otyr. Máselen dúnıejúzilik dekorbanızaııa arqyly búkil álemde taralyp jatqan kómirqyshqyl gazdaryn azaıtý maqsatynda kelisim sharttarǵa qol qoıylyp jatyr. Árıne qazirgi tańda bizde kómir qory óte kóp. 300 jylǵa jetetin kómir bar. Ony jaǵyp otyra bersek te bolady. Biraq ta, atalǵan kelisimsharttardyń arqasynda bizdiń naryqqa shyǵaratyn zattarymyzǵa óte úlken salyq mólsherlemesimen kesiri tıip ketýi múmkin. Bul bizdiń eldegi qymbatshylyqqa ákelip soǵady.
Jyldan-jylǵa elektr energııasyn tutyný kóbeıip kele jatyr. Byltyrǵy kórsetikishter boıynsha bizde 16 Gvt elektr energııasyn tutynyp otyrmyz. Bul jyl ótken saıyn kóbeımese, azaımaıtyny anyq. Eldegi energetıkterdiń, ekonomıka salasynyń mamandardyń boljaýy boıynsha 2035 jyly osynshama energııa jetispeýshiligi bolady degen pikir bar. Olardyń balamaly energııa kózderiniń de shamasy jetpeı jatsa energııany qaıdan alamyz degen taqyrypty qozǵaýy da beker emes. Ár generaııanyń óz orny bar. Balamaly energııa kózin bazalyq energııa kózi retinde ala almaımyz. Sol sebepti de AES salý qajet dep oılaımyn.
- Atom energııasynyń jel, kún, sý energııasynan tıimdiligi qanshalyqty?
- Joǵaryda aıtqanymdaı ár generaııa kóziniń ózindik orny bar. Jeldiń de, kúnniń de, sýdyń da, AES-tiń de. Biz balamaly energııa kózderin múlde alyp tastaı almaımyz. Bul bizge kerek. Ony biz qoldanýymyz kerek. Alaıda, balamaly energııa kózderin, máselen jel men kúndi bazalyq generaııa kózi dep aıta almaımyz. Iaǵnı bizde, elektr energııasyn qoldanýdyń ártúrli sanattary bar. Mysaly, pıktik kezeńder bolady. Tańerteń jáne keshki ýaqytta, qystygúnderi qoldaný jıilegen kezde balamaly energııa júıeleri ondaı qýattylyqty bere almaıdy. Bergen kúnniń ózinde, sónip qalsa jaryqsyz nemese jylýsyz otyra almaımyz ǵoı. Sondyqtan da, bazalyq energııany biz JEO-dan alamyz jáne de bazalyq energııa kózi dep biz AES-ti qarastyramyz. AES – úzdiksiz 60 jyl boıy bir qýattylyqta jumys istep tura alady. Al bizdiń kómirmen alatyn generaııa kózderi 40 jylǵa deıin shamasy jetedi. AES jumysy optımıstik turǵyda eksplýataııasy jaramdy bolsa, 60 jyldan ary qaraı 20 jylǵa jumysyn uzartýǵa bolady.
- Bizde Qazaqstanda Mańǵystaý óńirinde buryn AES bolǵan desedi. Osy týraly aıta ketińizshi?
- 1973 jyly Aqtaý qalasynda BN-350 reaktory jumys istegen bolatyn. BN (bystryı neıtron) ıaǵnı jyldam neıtrondy ónerkásiptik reaktor bolyp tabylady. Bul jerdegi jylý jibergish zat natrııli jylý tasyǵysh dep atalady. Aty aıtyp turǵandaı 350 qýatty energııa kózin beretin reaktor bolatyn. Onyń ishinde 150 mVt elektr energııasy 100 Mvty jylý energııasyn beretin. Bul reaktor bizde 1998-99 jyldarǵa deıin jumys istep keldi. Artynsha reaktordyń jumysy bitkendikten jabylyp qaldy. Ary qaraı ony gazben jumys isteıtin qondyrǵylarǵa aýystyryp tastady. Qazir ol Mańǵystaý atom energetıkalyq kombınatynyń quramyndaǵy reaktorlardyń biri bolyp sanalady.
- Búginde AES qurylysy Balqash mańyndaǵy Úlken aýylynda salynady dep bekitildi. Bul Balqash kóline, ondaǵy tirshilik ıelerine keri áserin tıgizbeı me? Radıoaktıvti qaldyqtar qaıda ketedi?
- AES-ti salmas buryn qorshaǵan ortaǵa áserin bolmaýyn negizge alady. Bul qaǵıdattarynyń biri bolyp tabylady. Bul taqyrypty kóptegen ınstıtýttar, dúnıejúzilik ýnıversıtetter, labaratorııalar zerttegen. Onyń ishinde AEHA-nyń (Atom energetıkasy boıynsha halyqaralyq agenttik «MAGATE») zertteýleri de qanshama. Radıoaktıvti qaldyqtardyń shyǵyp ketý qaýpine qatysty qanshama dáleldemeler bar. Qurylys kezinde jáne de paıdalaný kezinde tehnologııalardyń barlyǵyn saqtaı otyryp salynsa, qorshaǵan ortaǵa eshqandaı zııany bolmaıdy. Máselen energııa dozasy degen nárse bolady. Siz ben bizdiń kúndelikti aýadan, kúnnen alatyn energııanyń mólsheri bolady. AES-tiń týra qasynda alatyn energııa áseri de dál sondaı. Adam quramynda kalııi bar banandy jep te kóp doza alady. Apatty jaǵdaılardy eseptemesek, doza mólsheri AES mańynda da jáne barlyq jerde birdeı bolady. Apatty jaǵdaıdyń bolý yqtımaldyǵy 10-7 – ge teń.
AES-tan shyǵatyn radıoaktıvti qaldyq óte az. Ony turmystyq qaldyq sekildi alyp AES shetine aparyp kóme salý, sýǵa aǵyzyp jiberý degen dúnıeler múmkin emes nárse. Radıoaktıvti qaldyqtardy eshqaıda tyǵyp ta qoıa almaımyz. Tyǵyp qoıǵannyń ózinde de, AEHA-nyń spýtnıktik qondyrǵylary óte sezimtal bolyp keledi. Ony kómgen jerge tastasaq, birden bilinip qalatyn nárse. Ózimizdi aldap ne kerek? Sondyqtan da, onyń ózindik saqtaıtyn reglamenti bar. Reaktordyń jumys ótili bitkennen keıin qaldyqtardyń jylý basseınderine salyp qoıamyz. Árıne, ýrannyń jartylaı ydyraý perıodynan keıin qaýipti bolýy múmkin. Biraq onyń ózine 4.5 mıllıon jyl qajet bolady.
- Elimizde AES salynǵan kúnde de, kadrlarmen qamtamasyz etilý jaǵyna qalaı baǵa berer edińiz? Elimizde bul salaǵa jaýapty bola alatyn maman bar ma?
- Iadrolyq energetıkany jetkizýshini tańdaǵan kezde osy suraq ta qyzý talqyda boldy. AES-ti salamyz dep kelisim shart jasalǵannan keıin ishinde arnaıy pýnktteri bar. Mysaly, 10 jyl boıy AES salynyp jatqan bolsa, qujattar daıyndaý boıynsha 5 jyl negizgi qurylym, al on jylda eki býyndy daıyndap úlgerýge bolady. Odan bólek taǵy bir aıta ketetin jaıt, bizde Qazaqstanda atom salasynda júrgen 20 myń adam bar. Almatyda bárimiz biletin Iadrolyq fızıka ınstıtýty bar, Kýrchatov qalasynda ulttyq ıadrolyq ortalyq bar. Ol jerdiń ózinde qanshama adam jumys isteıdi. Jańa aıtqan Aqtaý qalasynda BN-350 – de jumys istegen mamandar bar. Óskemen qalasynda ÝMZ zaýyty bar. Ol jaqta ózimizdiń otynymyzdy jasaımyz. Sonymen qatar, úkimettik organdarda qanshama adam, qanshama labaratorııa bar. Sonyń barlyǵyn qosqanda bizde 20 myń adam shyǵady. Al bizge AES-ke 2000 adam kerek. Atom tehnologııasy boıynsha jumyskerlerdi iriktep alýǵa bolady. Odan bólek «Bolashaq» baǵdarlamasymen oqyǵan mamandar qanshama. Ózimizdiń QazUÝ jáne de EUÝ-da da ıadrolyq fızıka boıynsha stýdentter daıarlanady. Sol sebepti de kadr tapshylyǵy bolady degenge sený qıyn. Shet elden ákelip jumys istetkenshe, ózimiz 20 myń adam arasynan iriktep alǵanymyz durys bolatyn shyǵar.
- AES-te qandaı jaǵdaıda tótenshe jaǵdaı oryn alady?
- Jerdi tańdaıtyn kezde onyń meteorologııalyq,gıdrologııalyq, seısmıkalyq jaǵdaıy qarastyrylady. Eń birinishi seısmıkalyq jaǵdaıyna qatty mán beredi. Qazirgi reaktorlardyń qaýiptiliginiń jyldamdyq boıynsha údeýi shkala boıynsha 8-9 balldyq jer silikinisine shydaıtyn reaktorlar. Biz qazir tek qana sony qarastyryp jatyrmyz. Nege Amerıkayq tehnologııany, nege Japonııany qarastyrmaısyzdar degen pikirler de aıtylady. Dese de, bizge qajeti qaýipsiz, qolaıly túri.
Áńgimelesken:
Dına LITPIN,
