Fizik, injener, elektrotehnika jäne radiotehnika salasynda önertapqyş Nikola Teslanyŋ eŋ üzdık ärı qyzyqty 9 önertabysy turaly söz qozǧaimyz.
Radio
Radiony oilap tapqan avtor retınde äu basta Gilermo Markoni sanaldy. Köpşılık adamdar solai oilap keldı. Tıptı AQŞ-tyŋ joǧarǧy soty 1943 jyly radiony Tesla oilap tapqanyn däleldeitın aiǧaqtarǧa köz jetkızgende Markonidıŋ patentıne şekteu saldy. Tesla radiobailanysty qabyldau jäne bailanystyru tetıgı bar tolqynnyŋ bır bölşegı retınde tanystyrdy. Ol osy tehnologiiany tanystyru saltanatyn Ūlttyq elektr quaty assosiasiiasynyŋ aldynda ötkızdı. Tesla 2 önertabysynyŋ patentın 1897 jyly (US 645576 jäne US 649621) aldy. 1904 jyly AQŞ-tyŋ Patent beru biurosy şeşımın özgertıp, radiony oilap tapqan avtor retınde patenttı Markonige berdı. Köpşılık qauym būl şeşım Markonidıŋ qarjy jönındegı serıktesterı Tomas Edison men Endriu Karnegidıŋ esımderımen bailanysty boluy mümkın degen boljam aitty. Būl bedeldı adamdar patent beretın komissiianyŋ şeşımıne barynşa yqpalyn tigızuı mümkın dep boljandy. Ekınşı jaǧynan AQŞ ükımetı üşın patentke tölenetın tölemaqydan qaşuǧa oŋtaily şeşım boldy.
Auyspaly toq
Atalmyş önertabys 1893 jyly Chikagoda ötken Bükılälemdık körmede tanystyryldy. Däl osy önertabys Edison men Teslanyŋ arasynda bıtpes dau tudyrǧan tartysqa nükte qoidy. Edisonnyŋ ideiasymen ömırge kelgen tūraqty toq (General Electric kompaniiasy öndırgen) iaǧni konverterge qoldanylatyn toqtyŋ qauıptı bölşegın jasady. Tesla ūsynǧan nūsqa boiynşa köpşılıktıŋ qorqynyşyn seiıltu maqsatynda Edison men ony qoldauşylar elektr toǧynyŋ «qauıptı» bölşegın paidalandy. Tıptı Edison keide januarlardy elekt toǧynyŋ kömegımen öltırıp te körsetıp jürdı.
Nätijesınde Edison Teslanyŋ önertabysyn joqqa şyǧaryp, ony ösekteu arqyly älemge arzan ärı qauıpsız elektrmen jabdyqtalǧan oryndyq tartu ettı. Būǧan jauap retınde Tesla öte tanymal önertabysyn älemge äigıledı. Ol tolyqqandy qauıpsız elektr toǧyn oilap tapty. Elektr lampasyn jaǧu üşın toqty öz denesı arqyly ötkızıp däleldedı.
İdeia ūrlau, patent mahinasiiasy syndy Edison men Teslanyŋ arasyndaǧy on jylǧa sozylǧan qarsylasu 1893 jyly şegıne jettı. Edison men onyŋ investorlary Teslanyŋ önertabysyn joqqa şyǧaru üşın osyndai aramdyqqa barǧan edı. Alaida, soŋynda ädıldık ornap, Teslanyŋ önertabysy jeŋıp, bızdıŋ üilerımızge jaryq syilau Tesla oilap tapqan ädıs boiynşa jüzege asty.
Elektrlı qozǧaltqyş
Tesla oilap tapqan elektrlı qozǧaltqyş Teslanyŋ qūrmetıne atalǧan tanymal elektromobil arqyly tanyldy. Teslanyŋ qiialynan tuǧan qozǧaltqyşty ainalmaly magnittı jerde paidalansa adamdardy Ülken mūnai bilıgınen tez bosatar edı. Ökınışke qarai, 1930 jyly būl önertabys ekonomikalyq krizistıŋ qūrbanyna ainaldy. Degenmen de önertabys uaqyt öte kele bolmysyn tübegeilı özgertıp, mülde basqa maqsatta pailanyla bastady. Bügıngı künı ömırdıŋ ajyramas bölşegıne ainalǧan tırşılıkke kerektı zattarǧa iaǧni tūrmystyq jeldetkış, üi eletronikasy, su nasosy, elektrlı qūral-saimandarǧa, jinaqtauşy diskılerge, elektrondy saǧattar men kompressorlarǧa qoldanylyp jür.
Robototehnika
Teslanyŋ taŋǧajaiyp önertabysy ömırdegı barlyq tırşılık ielerı ışkı impulstıŋ yqpalymen jūmys ısteidı degen oiǧa qaldyrdy. Ol: «Men bar bolǧany ışkı impulsım arqyly äser etetın qozǧalysqa ikemdı avtomat ekenımdı kün saiyn ärbır oiym men ıs-äreketım arqyly aita beremın», – degen edı. Osylaişa qūltemırdıŋ konsepsiiasy paida boldy. Alaida avtor adamdyq elementter saqtalatynyn, jäne adamzat robottan köbeiu arqyly ajyratylatynyn aitty.
Rentgen säulelerı
Elktromagnittı jäne iondy säuleler tek 1800 jyldyŋ aiaǧynda ǧana zerttele batady. Alaida Tesla būl ürdıstıŋ gammasyn tolyq zerttedı. Bügıngı künı bız medisinalyq diagnostikada paidalanyp jürgen säuleler Tesla oilap tapqan önertabys arqyly ömırge kelgen dünie. Teslanyŋ özge de önertabystary sekıldı rentgen säulesı de ünemı dälelder keltıre söileu arqyly qoldanysqa endı. Onyŋ pıkırınşe bızdı qorşaǧan älemdı tüsınu üşın bız öz aqyl-oiymyzdy meiılınşe paidaǧa jaratyp, äsırese şynaiy ömırdı qabyldaityn ışkı tüisıgımızdı küşeituımız kerek.
Jaryq
Ärine jaryqty Tesla oilap tapqan joq. Bıraq ol ony saqtau men jetkızu joldaryn oilap tapty. Tesla fluoressenttı lampalardy öndırıs oryndary jaryqty öndırgenge deiın 40 jyl būryn öz zerthanasynda paidalanǧan. Bükılälemdık körmede Tesla şynydan jasalǧan tütıkşenı qolyna alyp, ony tanymal ǧalymdardyŋ esımı jazylǧan formada iıp körsettı. Ol tūŋǧyş ret osylaişa neondy jarnama jasaǧan bolatyn. Eŋ qyzyǧy, onyŋ önertabystarynyŋ ışınde tanymal«Teslanyŋ şarǧysy» ülken sūranysqa ie bolyp, älemge taraldy. Sebebı, öndıruşıler Jer elektr quatyn türlendıretın alyp magnit degen ideiany quattady.
Qaşyqtyqtan basqaru
Atalmyş önertabys radiony oilap tabu ideiasynyŋ jalǧasy desek te bolady. 613809 nömırlı patentı 1898 jyly älem boiynşa tūŋǧyş ret qaşyqtyqtan basqarylatyn qaiyqqa berıldı. Bırneşe ülken quat közın paidalanu arqyly operator qaiyqtyŋ rulı men būrandasyn basqara aldy.
Symsyz kommunikasiialar men şeksız energiia
Būl ekı konsepsiia bır-bırımen astasyp jatqan egız ūǧym. Djon Pirpont Morgan Teslaǧa äigılı «Vardenkliff»mūnarasyn tūrǧyzuǧa 150 myŋ dollar kölemınde qarjy berdı. Mūnara arqyly tabiǧi jiılıktı onyŋ ışınde suret, dybystyq habarlama jäne tekst jıberuge bolatyn edı. Būl jaŋalyq düniejüzınde alǧaş ret symsyz kommunikasiianyŋ jarqyn ülgısıne ainaldy. Tesla köpşılıkke erkın energiiany jetkızıp, älem elderıne bırtūtas jelı arqyly energiiany şekteusız paidalanuǧa bolatynyn däleldedı. Ökınışke qarai, Teslanyŋ köptegen önertabystary joqqa şyǧarylyp, tıptı köpşılıgı qazırge deiın jasyryn küide qalyp otyr
Ǧylym jaŋalyqtary saity.
