Qazaq dalasynda ómir súrý eshqashan ońaı bolmaǵan. Sondyqtan qıyn eńbek aýyrtpalyǵyn jeńildetý maqsatynda dem alyp kóńil kóterý maqsatynda túrli oıyn-saýyq oryn alatyn.
Erler toǵyzqumalaq oıyna, qonaqqa barýdy, ań aýlaýdy jáne túrli saıystardy uıymdastyrýdy ádet etetken. Olar án shyrqap kúı oınaıtyn. Qoǵamnyń barlyq múshesi derlik dombyra oınaı alatyn bolǵan. Kóńil kóterýshe áńgime-dúken qurý da jatatyn. Áıelder jaǵy bolsa ádette ózderiniń kóńil kóterýi barysynda túrli ispen aınalysatyn bolǵan: kıiz basqan, syrmaq toqyǵan, keste, quraq kórpe tigetin.
Kóńil kóterý kópshiliktik deńgeıde iske asyp otyrǵan. Ata-enesi men erleri úıde joq kezde abysyndar jınalyp dastarhan jaıyp kóńil kóterisetin. Bundaı otyrys barysynda ánder shyrqalyp, ázilder aıtylyp otyratyn. Tipti qatynkúres atalatyn saıys ta uıymdastyrylatyn bolǵan.
Jazdyń salqyn keshinde aýyl adamdary taza aýamen demalyp bir kıiz úıdiń aldyna jınalý ádeti bolǵan. Dastarhan jaıylyp, jańalyqtarmen bólisetin, jumbaqtar jasyryp, dombyramen súıemeldep án shyrqap. Aıtystar da bolyp turatyn.
Ǵalym Sh. Tohtabaevakóńil kóterý jóninde: «Oıyndar men kóńil kóterýler, mádenı qubylys retinde túrlideńgeıli, genetıkalyq jaǵynan alǵanda olardyń tamyry baıyrǵy kezge barady jáne qoǵamdyq, tárbıelik, qarym-atynastyq, salttyq jáne qoıylymdyq jáne áserlilik mindetter atqarady» degen pikir bildirgen.
Jastardyń kóńil kóterýi
Óz kezeginde jastar da kóńil kóteretin. Úlkender olardyń bunysyna jastyq dáýren ómirdiń eń qymbat kezi dep, túsinistikpen qaraǵan. Ómirdiń dál osy kezeńi týraly ánderde «Oına da kúl» aıtylatyny sonyń dáleli.
Jastyq shaqty qazaq búkil álem gúldeıtin kóktemmen, jastyqty bildiretin jasyl túspen salystyrady.
Qazaq jastarynyń kóńil kóterýge arnalǵan bir salty «bastańǵy», Qazaqstannyń keıbir aımaqtarynda «bastan» dep te atalady. Ata-anasy qonaqqa nemese toıǵa ketken kezde jatar bastańǵy ótkizetin bolǵan. Bulaı etýge olar aldyn ala úlkenderden ruqsat alatyn.
Bastańǵy ótkiziletin úıde bir qoı soıylyp, tek qana jastar jınalady. Bundaı otyrysqa kórshi aýyldyń qyzdary men bozbalalary shaqyrylady. Bastańǵy barysynda túrli oıyndar oınalyp, dombyramen kúıler shertilip ásem ánder shyrqalǵan. Aqyndar aıtysy da bolǵan. Osyndaı kóńil kóterý barysynda jastar ózderin jaqsy jaǵynan kórsete bilýge, bir birimen jaqynyraq bilisýge múmkindik alatyn. Bastańǵy ǵashyqtardyń kezdesýine de yńǵaıly bolǵan.
Bastańǵy saltynyń ádebıette kórinis tabýy
Osy salt týraly aqyn ári ǵalym Shákárim Qudaıberdiuly óziniń «Qalqaman — Mamyr» jyrynda bylaı dep jazǵan:
«Ol kúnde jerge talas qazaq, qalmaq,
Atysyp, aýyl shaýyp, jylqyny almaq.
Bir soǵysta qalmaqty qazaq jeńip,
Tobyqtynyń bári de toıǵa barmaq.
Toı qylǵan Orta júzde Sámeke han,
Jıyldy toı bolǵan soń birtalaı jan.
Baı, báıbishe, úlkender sonda ketip,
Jas jigit, qyz-kelinshek úıde qalǵan.
Qazaqta bastan degen bir yrym bar,
Mal soıyp, jastar oınap bir jıylar,
Qalqaman bastan qyl dep qyzǵa keldi,
Azar bolsa bir toqty shyǵyn shyǵar.
Soıǵyzdy Mamyr sonda toqtyny ákep,
Oınady qyz-bozbala etinen jep,
Ońashada Qalqaman Mamyr qyzǵa
Ymdady bir jaýabyń bolmaı ma dep.
Aıtsa da qyzdan jaýap úmit kútip,
Estimegen kisi bop qaldy ketip,
Sóıtse daǵy sonda aıtqan sózi mynaý.
Esh adamǵa eleýsiz óleńdetip:
«Aýlymnyń kúnbatysy qalyń qamys,
Búrsúgininnen arǵy kún boldy alys.
Jas kiside bar bolsa jiger, namys,
Bolyp ketip júrmesin jatpen tanys».
Solaısha jaýap berdi Qalqamanǵa,
Bul sózi baıqalmady basqa janǵa.
Búrsúgúni qamystan jolyqpasań,
Men saǵan joq dedi ǵoı baıqaǵanǵa».
Búgingi qazaq jastary dostarynyń úıinde jáne qoǵamdyq oryndarda kóńil kóteredi.
Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ulttyq portaly.
