Qazaq dalasynda ömır süru eşqaşan oŋai bolmaǧan. Sondyqtan qiyn eŋbek auyrtpalyǧyn jeŋıldetu maqsatynda dem alyp köŋıl köteru maqsatynda türlı oiyn-sauyq oryn alatyn.
Erler toǧyzqūmalaq oiyna, qonaqqa barudy, aŋ aulaudy jäne türlı saiystardy ūiymdastyrudy ädet etetken. Olar än şyrqap küi oinaityn. Qoǧamnyŋ barlyq müşesı derlık dombyra oinai alatyn bolǧan. Köŋıl köteruşe äŋgıme-düken qūru da jatatyn. Äielder jaǧy bolsa ädette özderınıŋ köŋıl köteruı barysynda türlı ıspen ainalysatyn bolǧan: kiız basqan, syrmaq toqyǧan, keste, qūraq körpe tıgetın.
Köŋıl köteru köpşılıktık deŋgeide ıske asyp otyrǧan. Ata-enesı men erlerı üide joq kezde abysyndar jinalyp dastarhan jaiyp köŋıl köterısetın. Būndai otyrys barysynda änder şyrqalyp, äzılder aitylyp otyratyn. Tıptı qatynküres atalatyn saiys ta ūiymdastyrylatyn bolǧan.
Jazdyŋ salqyn keşınde auyl adamdary taza auamen demalyp bır kiız üidıŋ aldyna jinalu ädetı bolǧan. Dastarhan jaiylyp, jaŋalyqtarmen bölısetın, jūmbaqtar jasyryp, dombyramen süiemeldep än şyrqap. Aitystar da bolyp tūratyn.
Ǧalym Ş. Tohtabaevaköŋıl köteru jönınde: «Oiyndar men köŋıl köteruler, mädeni qūbylys retınde türlıdeŋgeilı, genetikalyq jaǧynan alǧanda olardyŋ tamyry baiyrǧy kezge barady jäne qoǧamdyq, tärbielık, qarym-şatynastyq, salttyq jäne qoiylymdyq jäne äserlılık mındetter atqarady» degen pıkır bıldırgen.
Jastardyŋ köŋıl köteruı
Öz kezegınde jastar da köŋıl köteretın. Ülkender olardyŋ būnysyna jastyq däuren ömırdıŋ eŋ qymbat kezı dep, tüsınıstıkpen qaraǧan. Ömırdıŋ däl osy kezeŋı turaly änderde «Oina da kül» aitylatyny sonyŋ dälelı.
Jastyq şaqty qazaq bükıl älem güldeitın köktemmen, jastyqty bıldıretın jasyl tüspen salystyrady.
Qazaq jastarynyŋ köŋıl köteruge arnalǧan bır salty «bastaŋǧy», Qazaqstannyŋ keibır aimaqtarynda «bastan» dep te atalady. Ata-anasy qonaqqa nemese toiǧa ketken kezde jatar bastaŋǧy ötkızetın bolǧan. Būlai etuge olar aldyn ala ülkenderden rūqsat alatyn.
Bastaŋǧy ötkızıletın üide bır qoi soiylyp, tek qana jastar jinalady. Būndai otyrysqa körşı auyldyŋ qyzdary men bozbalalary şaqyrylady. Bastaŋǧy barysynda türlı oiyndar oinalyp, dombyramen küiler şertılıp äsem änder şyrqalǧan. Aqyndar aitysy da bolǧan. Osyndai köŋıl köteru barysynda jastar özderın jaqsy jaǧynan körsete bıluge, bır bırımen jaqynyraq bılısuge mümkındık alatyn. Bastaŋǧy ǧaşyqtardyŋ kezdesuıne de yŋǧaily bolǧan.
Bastaŋǧy saltynyŋ ädebiette körınıs tabuy
Osy salt turaly aqyn ärı ǧalym Şäkärım Qūdaiberdıūly özınıŋ «Qalqaman — Mamyr» jyrynda bylai dep jazǧan:
«Ol künde jerge talas qazaq, qalmaq,
Atysyp, auyl şauyp, jylqyny almaq.
Bır soǧysta qalmaqty qazaq jeŋıp,
Tobyqtynyŋ bärı de toiǧa barmaq.
Toi qylǧan Orta jüzde Sämeke han,
Jiyldy toi bolǧan soŋ bırtalai jan.
Bai, bäibışe, ülkender sonda ketıp,
Jas jıgıt, qyz-kelınşek üide qalǧan.
Qazaqta bastan degen bır yrym bar,
Mal soiyp, jastar oinap bır jiylar,
Qalqaman bastan qyl dep qyzǧa keldı,
Azar bolsa bır toqty şyǧyn şyǧar.
Soiǧyzdy Mamyr sonda toqtyny äkep,
Oinady qyz-bozbala etınen jep,
Oŋaşada Qalqaman Mamyr qyzǧa
Ymdady bır jauabyŋ bolmai ma dep.
Aitsa da qyzdan jauap ümıt kütıp,
Estımegen kısı bop qaldy ketıp,
Söitse daǧy sonda aitqan sözı mynau.
Eş adamǧa eleusız öleŋdetıp:
«Aulymnyŋ künbatysy qalyŋ qamys,
Bürsügınınnen arǧy kün boldy alys.
Jas kısıde bar bolsa jıger, namys,
Bolyp ketıp jürmesın jatpen tanys».
Solaişa jauap berdı Qalqamanǧa,
Būl sözı baiqalmady basqa janǧa.
Bürsügünı qamystan jolyqpasaŋ,
Men saǧan joq dedı ǧoi baiqaǧanǧa».
Bügıngı qazaq jastary dostarynyŋ üiınde jäne qoǧamdyq oryndarda köŋıl köteredı.
Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ūlttyq portaly.
