Bügıngı taŋda bıreudıŋ esebınen ömır süru, auyrdyŋ üstımen, jeŋıldıŋ astymen jürıp qana kün köru, qiyndyqqa tözbei, jeŋıl tabys tabuǧa ūmtylu beleŋ alyp bara jatqany ötırık emes. Osy mäsele töŋıregınde zeinetke deiın bır rette bolsyn şarşadym demei otbasynyŋ qamy üşın talmai eŋbek etken Astana qalasynyŋ tūrǧyny Erlan Faizullaūlyn äŋgıme tartyp kördık...
– Sızdıŋ tüsınıgıŋızde äleumettık masyldyq degenımız ne?
– Qazaqta «meşkei» degen jaman at degendei, «masyldyq» degen atau da naǧyz adamdy kerı ketıretın, jalqaulyqtyŋ, jatypışerlıktıŋ bır türı. Tılımızdegı adamǧa berıletın masyl, masyl bolu, masyldyq mınezdemesı naǧyz jaǧymsyz keiıpkerge tän sipat. Endı onyŋ jalpy saryny belgılı ǧoi. Jatypışer jalqaulardy kım jaqsy körsın. «Jūmyrtqa pıs, auzyma tüs» deitın masyldyq psihologiiany boiyna sıŋırgen, jastaiynan jeŋıl ömırge üirengen adamdar köp būl jalǧanda. Onyŋ adam boiynda paida boluy otbasylyq tärbieden bastalady. Keiın psihologiialyq mınezge ūlasady. Aita bersek, onyŋ köptegen psihologiialyq sipattary bar. Al endı bügıngı qoǧamda äleumettık masyldyq degen ūǧym paida boldy. Būl neden bastaldy. Mūnyŋ tarihy da ūzaq äŋgıme. Jalpy qoǧam damyǧan saiyn «ne ışemın, ne kiemın» degen mäsele de ūmyt bola bastaityn siiaqty. Osy masyldyqty jasaityn damyǧan qoǧamnyŋ özı dep bılemın. Kezınde damyǧan Europa, Amerika elderınde jūmyssyzdardan bastap köşedegı qaŋǧybastarǧa deiın tırkeuge alyp, olarǧa materialdyq kömek beru qarastyrylǧan. Öitkenı, olar bır jaǧynan elge, qoǧamǧa zor qauıp tudyrǧan. Ūrlyq-qarlyq, zorlyq-zombylyq jäne taǧy basqa nebır qylmystardyŋ köbeiuıne jol aşqan. Sondyqtan mūndai qylmystardy azaitu üşın memlekettık järdemaqy taǧaiyndaǧan, basqa da äleumettık materialdyq jaǧdailar jasaǧan. Osydan bastap ol elderde masyldyq degen mäsele kün tärtıbınen tüsken emes.
Al bızdıŋ elde de jalpy halyqqa beretın äleumettık jaǧdailar qarastyrylǧan. «Bıreuı toiyp sekıredı, bıreuı toŋyp sekıredı» degendei halyqtyŋ nebır jıkke, bai men kedei, jūmyssyzdar men qaŋǧybastarǧa bölınuı jyl saiyn etek alyp keledı. Sondyqtan mūndai äleumettık toptardyŋ arasyn saralap, bıryŋǧai saiasat jürgızgen jön. Ärine, bızdıŋ elımızdıŋ soŋǧy şirek ǧasyr tarihynda äleumettık jaǧdai kürt şielenıstı. Jūmyssyzdyq, kedeişılık, mügedekter, az qamtylǧan otbasylar jaǧdaiynyŋ öse tüsuı olarǧa bilık tarapynan äleumettık kömek körsetudı qamtyp keledı. Osy atalǧan järdemaqyǧa ılıkken, basqa da materialdyq igılıkterge ie bolǧandar tarapynan masyldyq psihologiiasy qalyptasa bastady. Bıraq är närsenıŋ şegı bar, ondai dänıkken masyldardy ornyna qoiatyn kezı bolady.
– Bügıngı qoǧam mūqtajdyq pen masyldyqty aiyra almai jür me?
– İä, mūqtajdyq pen masyldyqtyŋ aiyrmaşylyǧy ekı basqa. Bükıl adamzat bai men kedeiıne qaramastan bır närsege mūqtaj boluy mümkın. Bıreuge üi tūrmaq, bır üzım nan, kiım-keşek kerek bolsa, bıreuıne qymbat üiden bastap jaŋa kölık kerek. Kerek mūqtajyn älı jetkender satyp ta ala alady. Al äbden künı qaraŋ bolyp, kärılıkten, jūmyssyzdyqtan, mügedektıkten, jetım-jesırlıkten, basqa da sebep-saldardan bolatyn tömengı jaǧdai kündelıktı eŋ qajettı mūqtajdyqqa äkeledı. Azyn-aulaq tiyn-tebenın sol qajettı mūqtajdyqtaryn aluǧa jetkıze almaidy. «Bıreuge jan qaiǧy, bıreuge mal qaiǧy» deidı qazaqta. Al bızdıŋ qoǧamda az qamtylǧan otbasylarǧa memleket tarapynan berıp otyrǧan järdemaqy mūqtajdyqtardy ötei almaidy. Olar järdemaqyny köterudı sūraidy. Sūraǧandaryn oryndaǧan saiyn masyldyq paida bola beredı dep oilaimyn. Ärine, bızdıŋ qoǧamda jaǧdaiy joq adamdardyŋ järdemaqysy öte az ekenı ras. Onyŋ tıptı kündelıktı tamaqqa dege sūranystyŋ özın ötei almaityny şyndyq. Jetpegesın basqa mūqtajdyqtar köbeie beredı. Al qoǧam, bilık osy mūqtajdyqtardy öteitındei deŋgeide eşkımdı jarylqap otyrǧan joq. Bärınıŋ de jeter-jetpes bolyp otyrǧan jaiy bar. Mūqtajdyq ärkımnıŋ özıne qajettı alǧysy keletın düniesıne sūranysy, al masyldyq sol sūranystan asyp, tıptı soǧan äbden dändep alǧan jandardyŋ äreketı dep baǧalauǧa bolady.
– Ükımet «berem» dep bärın jaman üirettı dep oilaisyz ba?
– Jalpy bızdıŋ memleket, onyŋ ükımetı halyqty sonşama jarylqap jatqan joq. Jalpy eŋbek etetınderdıŋ, sonyŋ ışınde biudjet salasyndaǧy qyzmetkerlerdıŋ jalaqysy mardymsyz. Mūǧalım men därıgerlerdıŋ jalaqysy endı ǧana ösıp, kündelıktı mūqtajdyqtaryn öteuge jarap qalǧan şyǧar, bälkım. Alǧan biudjettık salalarda jūmys ısteitınderdıŋ eŋbekaqysy ömır süru deŋgeiındegı körsetkışke jetpeidı. Teŋgenıŋ qūny tömen, azyq-tülık, tauar qymbattaǧan üstıne öse tüsude. Endı onyŋ bärın qaitalamai-aq qoiaiyn. Al osyndaida az qamtylǧan älgı älsız jandardyŋ ükımetten kömek sūrap, alaqan jaiatyny amalsyzdan bolatyn jaǧdai. Alyp otyrǧan järdemaqysy az bolǧan soŋ, alaqan jaiyp ükımetten aqşa da, üi de sūrai beredı. Sūrai bergen soŋ olardy şeneuınıkter «būlar masyldar, alatyndaryn alyp otyr, endı ne jetpeidı» degendei syŋai tanytady. Qanşa masyl bolsa da, onyŋ bır sebebı de bolaryn anyqtau kerek. Ükımet negızınen zaŋ boiynşa öz halqyna qamqorlyq jasap, jaǧdaiyn köteruge mındettı. «Beremın» degen düniesın zaŋ boiynşa beru kerek. Arasynda sol masyldyqtyŋ da qulyq-sūmdyqtardy meŋgergen bıreuler bolady. Olar qos-qostap päter de, basqa da igılıktırdı qarpyp qalady. Endı bırı tıpten qūr alaqan qalady. Osy oraida aitarym, bızdıŋ ükımet tömengı toptaǧy halyqty masyldyqqa jaman üiretetındei deŋgeige jetken joq. Köpşılıgı öz tırşılıgımen ömır sürıp jatyr dep aitar edım.
– Äleumettık masyldyq tereŋdei bastaǧan tärızdı. Būl dertten qalai aiyǧamyz?
– Joǧaryda aitqandai, äleumettık masyldyqtyŋ tereŋdeuı jalpy halyqtyŋ ömır süru deŋgeiınıŋ körsetkışıne bailanysty. Eger ükımetımız halyqtyŋ jaǧdaiyn tolyq qamtamasyz ete almai jatqan soŋ, alaqan jaiuşylar köbeigen saiyn mümkın «äleumettık masyldyq» ösıp jatyr dep dabyl qaǧyp otyrǧan bolar. Mäselen, men öz ainalamda ondai tereŋdegen äleumettık mäselenı körgen emespın. Talai jaǧdaiy tömen jandardyŋ üi-küiı bolmasa da, aqşasy jetpese de äupırımdep ömır sürıp keledı. Mümkın olar endı eŋ bastysy, ükımetten jeŋıldıkpen berıletın üi sūrauy mümkın. Mūny masyldyq dep aita alamyz ba. Būl dertten aiyǧudyŋ joly, elımızdıŋ äleumettık-ekonomikalyq damuyn ılgerıletu. Bügınde aitylyp jürgen «Ädılettı jaŋa Qazaqstandy» qūru. Halyqtyŋ jan basyna şaqqandaǧy ülesın arttyru. Teŋgemızdıŋ qūnyn köteru. Sybailastyqty joiu. Jalpy anau Skandinaviia elderındegıdei äleumettık masyldyǧy joq jüie qūru kerek. Memlekettıŋ tapqan tabysy ortaq, ädılettı bölınıp, äleumettık salany tolyq qamtamasyz etudıŋ oŋtaily jüiesın qūrǧanda ǧana būl mäselenı şeşuge bolady.
– Masyldyq «jasaryp» bara jatqan joq pa? Oǧan ne sebep?
– Masyldyq degen söz negızınen erjetken, jūmys ısteuge qauqary bar kärı-jas demei kez kelgen adamdardyŋ daiyn asqa tık qasyq bolyp, bıreudıŋ moiynyna asylyp, qojaiynnyŋ ba, älde äke-şeşe, tuysqandarynyŋ alaqanyna qarap qalǧan tabys tappaityn jandardy aitady ǧoi. Bızge eŋ qauıptısı osylar. Jūmys ıstegısı kelmeidı, bergen eŋbekaqyny azsynady, auyrtpaşylyqqa tözbeidı, ısınde bereke joq adamdar bolady. Olar jas pen kärı dep bölınbeuı de mümkın. Ras, erkelıkten, tärbienıŋ kemşılıgınen bala kezden äke-şeşesı masyldyqqa üiretken jastar bolady. Olar joǧaryda aitqandai daiyn asqa tık qasyq boludy üirengender. Boilarynda erık-jıger joq. Mūndailardyŋ soŋǧy kezde köbeiıp kele jatqanyn sosiologtar aityp jür. Bıraq olar ükımetke emes, äke-şeşesıne masyl bolyp jür. Ükımettıŋ ūsynǧan jūmystaryn mensıne qoimaidy. Öitkenı olarda aqşasy az, bolaşaǧy joq degen tüsınık qalyptasqan. Özımnıŋ körıp-estıgendei, ükımettıŋ de būl jaǧynan qarastyrǧan baǧdarlamalary barşylyq. Olar talai jastardy eŋbekke ornalastyru ortalyǧynda stipendiiasyn berıp, oqytyp-üiretıp, jūmys ta ūsynatyn körınedı. Bıraq ökınışke orai, köpşılıgı oquyn oqyp, aqşasyn alyp, jūmysyn mensınbeidı eken. Qazırgı jastarmen äŋgımelesıp otyrǧanda sūrastyryp baiqasaŋ, bärı de aqşasy köp, jūmysy az eŋbektı qalaǧysy kelıp tūrady. Būl elımızdıŋ osy şirek ǧasyrdan astam boiy damuy kezeŋınde eŋbekke degen yntanyŋ azaiuynan bastaldy. Qanşa eŋbek etseŋ de jūmysyŋnyŋ jalaqy mölşerı künkörıs deŋgeiınen tömen qaldy. Qysqasy eŋbek pen jalaqy mölşerı älı de säikespei keledı. Ony men emes, talai ekonomister men saiasatkerler de aityp keledı. Mūndai mäselenı söz qylǧanda taǧy da damyǧan Europa men AQŞ, Kanada elderınıŋ jüiesımen salystyrady. Bızdıŋ jastar da sondaidy aŋsaidy.
– Masyldyqpen kürestı kımderden jäne qalai bastaǧanymyz jön?
– Baiaǧyda özımızdıŋ jarty ömırımız ötken keŋes zamanynda eŋbektıŋ qūny qūndy bolatyn. «Eŋbek etpegen ışıp-jemeidı» degen devizben ömır sürdık. Aldymen bärı üidegı tärbieden bastalatyn. Mektepte jastaiymyzdan eŋbek etudı oqytyp-üiretetın. Üide, ata-analarymyz da bızdı aiamai jūmysqa salatyn. Sodan bolar ol zamanda jūmyssyzdyq, masyldyq degen negızınen bolmady. Etken eŋbegıŋe qarai jalaqy tölendı. Aqşa qūndy boldy. Ärine, keŋestık jüie kezeŋınde ükımet bar auyrtpaşylyqty öz moiynyna alǧan edı. Sol kezeŋde ekı jyl keŋes armiiasynda qyzmet etıp, üiıne oralyp, bır-ekı ai demalaiyn degen jıgıtterdı ekı-üş jūma ötpei jatyp uchaskelık milisiia endı jūmysqa şyǧuyŋyz kerek dep ızdep kelıp tūratyn. Oǧan eş būltaruǧa jol berılmeitın. Bızdıŋ elımızde de balany jastaiynan eŋbek tärbiesıne bauli otyryp, masyldyqqa boi aldyrtpaudy erteden bastau kerek. Qazaq halqymyzdyŋ da masyldyqqa qarsy halyq arasynda atam zamannan kele jatqan maqal-mätelderı barşylyq. «Aǧaiyn-bauyryŋa da alaqan jaima», «Öz künıŋdı özıŋ kör» degen siiaqty maqalmen qairap ösıru kerek. Sonymen qatar memlekettıŋ osy salada keŋes kezeŋındegı siiaqty küştı iedologiiasy boluy tiıs. Onyŋ jūmysyn küşeitu kerek. Mūndai ıske Prezidentten bastap, Parlament pen Ükımet tek osylardy üilestırıp, tiıstı zaŋnamalardy şyǧaryp, jol aşyp, jūmystardy tiımdı jürgızgende ǧana «el maǧan ne beredı dep emes, men elıme ne beremın» degen qaǧidamen ömır süretın jaǧdaiǧa jete alamyz.
– Barlyq salmaqty äielderge artyp qoiyp, «ekı qolǧa bır kürek tappadym» degen erlerdı körıp te, estıp te jürmız… Şama şarqynşa eŋbek etudıŋ ornyna bar auyrtpalyqty näzık jandylarǧa itere salǧan erlerımızdı qalai emdeimız?
– Būl sūraq qazırgı kezde eskırgen siiaqty. Būl jaǧdai sonau 1990 jyldardan bastalǧan toqyrau zamanynynan 2000 jyldardyŋ basyna deiın sozyldy. Odan keiın jaǧdai qalyptasty der edım. Mümkındıgı bolsa jūmys ısteuge qabılettı jandardyŋ barlyǧy da eŋbek etpei ömır süre almaitynyn tüsındı. Al er adamdardyŋ jūmys küşı qaida bolsyn kerek. Qazırgı kezde jūmys ısteimın degen adamǧa jūmys tabylary anyq. Bıraq auyl men qalada ärtürlı. Auyldaǧy eŋbekaqy ärine, mardymsyz, bıraq sony şükır etıp jatqandar, sonymen tırşılıgın jalǧastyryp jatqandar jeterlık. Qaladaǧy tabys ta ärqalai. Degenmen qazırgı kezde eŋbekaqy töleu jüiesı qalyptasty. Adamdar eŋbekaqy alu, tabys tabuǧa daǧdylanyp, sauattanyp ta keledı. Būrynǧy jyldary köptegen käsıporyndar, kompaniialar jūmysşylardyŋ eŋbekaqylaryn tölemei, äurege köp salatyn. Qazır mūndai jaǧdai da azaiyp keledı. Sondyqtan ärbır ömır sürgısı keletın adam, bala-şaǧasyn asyraǧysy keletın namysy bar erkek bolsa, qandai jūmysqa bolsyn arlanbai kırısıp ketuı tiıs. Bügınde eger olarǧa eŋbekaqysyn tölemei, tülkıbūlaŋǧa salatyn bolsa zaŋ qatal, öndırıp aluǧa bolady. Mıne, osyndai qarjy, zaŋ sauattylyǧyn kez kelgen eŋbek etetın jūmysşylar meŋgeruı tiıs. «Eŋbek etseŋ erınbei, toiady qarnyŋ tılenbei» dep Abai atamyz aitpaqşy, är ıstıŋ şeşımı bolady. Sonda ǧana masyldyqtan aryla alamyz.
– Sūhbatyŋyzǧa rahmet!
Oralbai Mergenbaiūly
