Aqsuatqa barar ūly joldyŋ ekı jaǧynda Qojageldı men Uaŋ ziraty jatady....
Buryl tartqan kün bauyryn tartyp, özgeşe tüs alypty. Būlt bıtken bulyǧyp, lyqsyp jetken äldebır quatty şymyrlyp sezdırgendei. Tarǧybatai bauyryn meken etken keŋ auyl köŋıl baǧyp, tynyp qalypty. İtterı de sabylyp ürıp, sandalma abalaudan ada sekıldı.
Salmaqty jūrttyŋ oq boiy ozǧany, baq basy – Qojageldı. Osy aimaqty Qojageldı üiırlı jylqysy, sansyz maly ǧana emes qoia berusız qatal mınezımen de ala beretın. El sözı, köp qyzyǧynan şet jüretın er mınez auyl aǧasy bügın derttı demmen tynystaidy. Emsız älde bır şemen şeŋgeldei qūşaqtap şyŋyrau tartardai.
Köŋıl kümbezın şytynata bererı tünde estıgen şetın habar.
Suyq tüs, entıkpe qabaq qara jıgıt bar jaidy Qojageldıge közın qadai otyryp aitqan.
Söz salmaǧy el aǧasynyŋ iyǧyn basyp, ış jidyryp qaldy.
Qojageldı ünsız tyŋdady, qainap şyqqan aşu da betınen belı bermeidı. Alasy köp köp közderı şytynai jarqyrap şaǧyl tartty. Basqa öŋ özgerısı, tür būzyluy joq. Habarşy jıgıtke qaita bır serpıle qarady da, baruyna mezıret etken. Esık tosqan şalt jas bala- qaiyry az, salqyn söz iesın qonaqhanaǧa alyp kettı.
Salbyrap tün tüskende Qojageldı qabat oilardyŋ qaqpasyn aşuda bolatyn .
Aǧaiyn tılge tızgın, jelıge şylbyr bermei qylar şarany şıderlete beredı.
Uaŋ. Uaŋ. Osynyŋ öz aty Rahymǧali emes pe edı. Rahym, obal-sauapsyz jattanyp ketken jau tılek jūmyrtqa. Bülınıp tuǧan – ırgesız ırıŋ. Qojageldı oiy taǧy da tūŋǧiyq, tamyrly tereŋ mor mekenge bettep kettı. Ibılıs aralasqan ıŋır basqa boiaudy jūtyp, qaraŋǧylyq es qylqyndyryp, aqyl bıtkendı aulaqqa jetelegen edı...
Jetı Jolymbet Naiman ışındegı ekı jas Rahymǧali men Qojageldı qatar auyzǧa ılıkken.
Joŋǧardy şegınte quǧan jau jeŋgen qazaq, ary asyp Qytaiǧa kelıp naiza tıregen.
Joŋǧardai şyǧa şappa, qaituy tez, oŋai synar degen alaş jūrty dendei alyp sany köp, tegeurını az saralaiaq qytai delıner qiǧaş közdılerdı ary Taqlamaqan şölderıne quyp tastaǧan, öşpendılıgı joq köşpelı jūrttyŋ ary jaqtaǧy yzasy qyzara qozdaǧan. Boiy bebeu tartyp jan salǧan. Qytai şerıgınıŋ köptıgı eptılıgınıŋ şenıne kelmegen. Tırsegı üzılgen omalma, körqappa jer tyrmalaǧan yrymy jaman nemelerdı naiza ūşynda kerıp äketken. Saǧy synǧandar saryla tospai, sauǧa sūraǧan.
Dalanyŋ börılerı Alaş erlerı Jetı şär, Qaşqar tūsyna toqtap oiǧyr, mänju, sıbe, solaŋ tektes jat jūrttyŋ bura san, saǧaq belderıne boi suytqan. Kerei Altaiǧa bettep, Arǧyn artta qalǧan. Soǧyssa tu köterer doǧasy simas, dulyǧa maŋdai naimandardyŋ däl osy joly jyǧasy jelbıregen. Ordadan şet qonar, oljadaǧyǧa sūǧyn salmas jetı jolymbet ışındı Rahymǧali men Qojageldı erekşe alǧa ūmtylyp şepke kıre beretın. Janynan bezgen ekı jas alǧaşynda ürei tudyrardai körıngenmen keiın asmarsyz ardaqtaldy.
Sary tuly naiman elge qaitqanda köŋılderı köleŋkesız, jandary jadyra bolatyn. Tek Rahymǧalidyŋ jetıgendei auyr qozǧalar mol mal men därgeiındegı eldıŋ köptıgı Qojageldını taŋdandyrǧan. Belderı būralǧan köp sūluǧa toly köş sarbazdardyŋ közderın syndyra bergen soŋ, kegeju qalǧan.
Üşınşı qonǧan künı Qytai ışınen jetken şart buynǧan, dom tüsılgen on şaqty jan qaitqan qoldy bögegen.
Şaǧyn üiırlı jan basşysy egde qytai eken. Qasyndaǧy qalmaqpen qidalap otyryp jetkızgenı -Rahymǧali tobynda qyzy ketıp barady. Erıksız. Tūtqyn. Jalǧyz balasy. Jarylmaǧan jūmyrtqasy. Aqtarylmaǧan sandyǧy. Soŋǧy sözı öter dep Qojageldıden sūrap otyr. Basqa dauasyz.
Köŋılı qalamasa da Qojageldı dauşyl, joqşylardy ertıp Rahymǧaliǧa kelgen.
Söz jüiesın bırden tappady. Köp yrǧasqan. Tılı maida Rahymǧali joqşylardyŋ sözın jalaly, tütındı, bälelı dep bet bermedı. Qyz qalauy osy degen. Qojageldı qanşa sözben sanyna arqan salsa da, Rahymǧali ırgesın ary salyp, könbedı. Aiaǧynda Qojageldı qasynda joqşylary men tūsaq qyzy jolyǧyp közbe köz ant ūstasbaq bolǧan. Tek erteŋ oianbaq qytailar tün ortasynda dürk tūryp ketıp qalypty.
Qojageldı jıgıtterı toqtatpaq bolǧanda tiylmaǧan. Jaǧasy bölek jat jūrttyŋ qoimasyn bıle almai qalǧan. Qyby tabylǧan bolar degen. Tek keiın uaqyt ozǧanda jıp taqqan. Keşeŋ bolatyn būl kezde.
Qalmaq jylqysy, qalmaq qodasymen qaitqan Rahymǧali az uaqytta qordalanyp, auyr däulettı egelegen. Basynda köŋıl audarmaǧan Qojageldı keiın aŋtaryla taŋ qalǧan. Dünie mülık üşın janyn salar qoŋsysy özgeşe tür alyp, jattanyp, betın ary bere bastaǧan. Sol auyldaǧy orys, qytai saudagerlerı sybai kelıp sansyz malmen qaityp jatatyn. Būryn alaş körmegen qytai şaiy, orys samauryny el ışın kernep alyp ketkenı Qojageldı köŋılıne küdık tuyn kötertken.
Sauda iman aǧzam delıner däiek-te tūsaulap tūratyn. Bır samaurynǧa bes jylqy alar saudagerler alarman da är türlı oiǧa türen saldyratyn.
Qojageldı tuysy bır äŋgıme – qosaqta bır jylqyny jetkızu üşın bes jyl saryp, sonda orystyŋ temırı üşın qanşa malymyzdy berıp jatyrmyz, būǧan qosa köŋıl-jaqynyŋ Rahymǧali käpırdıŋ sözın söilep, arzuymyzdy kerek etken emes degen-dı.
- Örıs jaqyndyǧy , köŋıl qoŋsylyǧy emes -degen tüiılıp otyryp Qojageldı.
Irge jaqyndaǧan şaqta, söz syraǧysynda:
- Bır samaurynǧa bes jylqy tym köp emes pe – degen.
- Pälı orys, örıs emes pe... Bızde samauryn jasar aqyl men aily bar ma? Ol önerlı el, önerıne ortaqtasa almasaq ta, ösımıne ortaq bolaiyq. Qazırgı naimannyŋ köşelımın degenı samaurynsyz dastarhan jaia ma. Bız qaraŋǧy halyqpyz, joǧymyzdy osylardan alaiyq.
Söz auany, salmaq basy Qojageldıge salǧannan ūnaǧan joq. Sonda da syr bermei qarysyp tyŋdady. Qonar jerın aŋǧarmaq bolǧan.
- Köşpesı el osyndai önerlılerdıŋ baryn alǧany läzım.
Qojageldı myrs berdı.
- Mümkın myna baǧyp otyrǧan säulelı säigülıkterdı doŋyzǧa, alty qanat ordany şoŋqaima üişıkterge aiyrbastarmyz solarǧa ūqsap.
- Kım bıledı. Mümkın.
Qojageldınıŋ qairatty pışını tarǧyl tartyp, qatu qūbylǧan.
- Ne aityp otyrsyŋ sen. Ne bylşyl mynau! Basyŋdy tart myna sözden. Erkek bolsaŋ berı şyq. Ary ketse iyqtaǧy bas keter...
Qalşyldap ketken Qojageldıge qarsy eşteme aita almaǧan Rahymǧali. Aitqysy kelmegendıgınen, söz tanymyndyǧynan emes. Apaily – topaily uaqytta jinaǧan auyr mükällämasy auyzyn bua beretın bolǧan. Ekı myŋǧa tartar qarajal , küreŋ üiır keudesın küidıre beretın. Suyq uaqyt belın bükkennen soŋ jar qyzyǧy qaşaqtap, malyn öbektei beretın. Bai adam qorqaq, boi baqqyş -el äŋgımesınen alys tūrmaq, osynyŋ bärı Rahymǧali qylyǧynan qapysyz bılınetının-dı.
Qojageldı de sony tanyǧan. Ejelden ılık-şatys, körşıles, jūǧa jüretın ekı auyl erteŋınde toŋ-torys küide qalyp, Rahymǧali elı köşıp ketken. Halas aitpasa da qoştasyp, amandasqan jan joq bolyp şyqty. Jattanǧan jaqyn erın tıstelei aulaqtalǧan.
Örısterı qonystary sybai qiylmaǧan. Şatqaiaqtap ketken ekı jan tızgın qospaǧan-dy.
(Jalǧasy bar)
Uaŋ. Uaŋ. Osynyŋ öz aty Rahymǧali emes pe edı. Rahym, obal-sauapsyz jattanyp ketken jau tılek jūmyrtqa. Bülınıp tuǧan – ırgesız ırıŋ. Qojageldı oiy taǧy da tūŋǧiyq, tamyrly tereŋ mor mekenge bettep kettı. Ibılıs aralasqan ıŋır basqa boiaudy jūtyp, qaraŋǧylyq es qylqyndyryp, aqyl bıtkendı aulaqqa jetelegen edı...
Jetı Jolymbet Naiman ışındegı ekı jas Rahymǧali men Qojageldı qatar auyzǧa ılıkken.
Joŋǧardy şegınte quǧan jau jeŋgen qazaq, ary asyp Qytaiǧa kelıp naiza tıregen.
Joŋǧardai şyǧa şappa, qaituy tez, oŋai synar degen alaş jūrty dendei alyp sany köp, tegeurını az saralaiaq qytai delıner qiǧaş közdılerdı ary Taqlamaqan şölderıne quyp tastaǧan, öşpendılıgı joq köşpelı jūrttyŋ ary jaqtaǧy yzasy qyzara qozdaǧan. Boiy bebeu tartyp jan salǧan. Qytai şerıgınıŋ köptıgı eptılıgınıŋ şenıne kelmegen. Tırsegı üzılgen omalma, körqappa jer tyrmalaǧan yrymy jaman nemelerdı naiza ūşynda kerıp äketken. Saǧy synǧandar saryla tospai, sauǧa sūraǧan.
Dalanyŋ börılerı Alaş erlerı Jetı şär, Qaşqar tūsyna toqtap oiǧyr, mänju, sıbe, solaŋ tektes jat jūrttyŋ bura san, saǧaq belderıne boi suytqan. Kerei Altaiǧa bettep, Arǧyn artta qalǧan. Soǧyssa tu köterer doǧasy simas, dulyǧa maŋdai naimandardyŋ däl osy joly jyǧasy jelbıregen. Ordadan şet qonar, oljadaǧyǧa sūǧyn salmas jetı jolymbet ışındı Rahymǧali men Qojageldı erekşe alǧa ūmtylyp şepke kıre beretın. Janynan bezgen ekı jas alǧaşynda ürei tudyrardai körıngenmen keiın asmarsyz ardaqtaldy.
Sary tuly naiman elge qaitqanda köŋılderı köleŋkesız, jandary jadyra bolatyn. Tek Rahymǧalidyŋ jetıgendei auyr qozǧalar mol mal men därgeiındegı eldıŋ köptıgı Qojageldını taŋdandyrǧan. Belderı būralǧan köp sūluǧa toly köş sarbazdardyŋ közderın syndyra bergen soŋ, kegeju qalǧan.
Üşınşı qonǧan künı Qytai ışınen jetken şart buynǧan, dom tüsılgen on şaqty jan qaitqan qoldy bögegen.
Şaǧyn üiırlı jan basşysy egde qytai eken. Qasyndaǧy qalmaqpen qidalap otyryp jetkızgenı -Rahymǧali tobynda qyzy ketıp barady. Erıksız. Tūtqyn. Jalǧyz balasy. Jarylmaǧan jūmyrtqasy. Aqtarylmaǧan sandyǧy. Soŋǧy sözı öter dep Qojageldıden sūrap otyr. Basqa dauasyz.
Köŋılı qalamasa da Qojageldı dauşyl, joqşylardy ertıp Rahymǧaliǧa kelgen.
Söz jüiesın bırden tappady. Köp yrǧasqan. Tılı maida Rahymǧali joqşylardyŋ sözın jalaly, tütındı, bälelı dep bet bermedı. Qyz qalauy osy degen. Qojageldı qanşa sözben sanyna arqan salsa da, Rahymǧali ırgesın ary salyp, könbedı. Aiaǧynda Qojageldı qasynda joqşylary men tūsaq qyzy jolyǧyp közbe köz ant ūstasbaq bolǧan. Tek erteŋ oianbaq qytailar tün ortasynda dürk tūryp ketıp qalypty.
Qojageldı jıgıtterı toqtatpaq bolǧanda tiylmaǧan. Jaǧasy bölek jat jūrttyŋ qoimasyn bıle almai qalǧan. Qyby tabylǧan bolar degen. Tek keiın uaqyt ozǧanda jıp taqqan. Keşeŋ bolatyn būl kezde.
Qalmaq jylqysy, qalmaq qodasymen qaitqan Rahymǧali az uaqytta qordalanyp, auyr däulettı egelegen. Basynda köŋıl audarmaǧan Qojageldı keiın aŋtaryla taŋ qalǧan. Dünie mülık üşın janyn salar qoŋsysy özgeşe tür alyp, jattanyp, betın ary bere bastaǧan. Sol auyldaǧy orys, qytai saudagerlerı sybai kelıp sansyz malmen qaityp jatatyn. Būryn alaş körmegen qytai şaiy, orys samauryny el ışın kernep alyp ketkenı Qojageldı köŋılıne küdık tuyn kötertken.
Sauda iman aǧzam delıner däiek-te tūsaulap tūratyn. Bır samaurynǧa bes jylqy alar saudagerler alarman da är türlı oiǧa türen saldyratyn.
Qojageldı tuysy bır äŋgıme – qosaqta bır jylqyny jetkızu üşın bes jyl saryp, sonda orystyŋ temırı üşın qanşa malymyzdy berıp jatyrmyz, būǧan qosa köŋıl-jaqynyŋ Rahymǧali käpırdıŋ sözın söilep, arzuymyzdy kerek etken emes degen-dı.
- Örıs jaqyndyǧy , köŋıl qoŋsylyǧy emes -degen tüiılıp otyryp Qojageldı.
Irge jaqyndaǧan şaqta, söz syraǧysynda:
- Bır samaurynǧa bes jylqy tym köp emes pe – degen.
- Pälı orys, örıs emes pe... Bızde samauryn jasar aqyl men aily bar ma? Ol önerlı el, önerıne ortaqtasa almasaq ta, ösımıne ortaq bolaiyq. Qazırgı naimannyŋ köşelımın degenı samaurynsyz dastarhan jaia ma. Bız qaraŋǧy halyqpyz, joǧymyzdy osylardan alaiyq.
Söz auany, salmaq basy Qojageldıge salǧannan ūnaǧan joq. Sonda da syr bermei qarysyp tyŋdady. Qonar jerın aŋǧarmaq bolǧan.
- Köşpesı el osyndai önerlılerdıŋ baryn alǧany läzım.
Qojageldı myrs berdı.
- Mümkın myna baǧyp otyrǧan säulelı säigülıkterdı doŋyzǧa, alty qanat ordany şoŋqaima üişıkterge aiyrbastarmyz solarǧa ūqsap.
- Kım bıledı. Mümkın.
Qojageldınıŋ qairatty pışını tarǧyl tartyp, qatu qūbylǧan.
- Ne aityp otyrsyŋ sen. Ne bylşyl mynau! Basyŋdy tart myna sözden. Erkek bolsaŋ berı şyq. Ary ketse iyqtaǧy bas keter...
Qalşyldap ketken Qojageldıge qarsy eşteme aita almaǧan Rahymǧali. Aitqysy kelmegendıgınen, söz tanymyndyǧynan emes. Apaily – topaily uaqytta jinaǧan auyr mükällämasy auyzyn bua beretın bolǧan. Ekı myŋǧa tartar qarajal , küreŋ üiır keudesın küidıre beretın. Suyq uaqyt belın bükkennen soŋ jar qyzyǧy qaşaqtap, malyn öbektei beretın. Bai adam qorqaq, boi baqqyş -el äŋgımesınen alys tūrmaq, osynyŋ bärı Rahymǧali qylyǧynan qapysyz bılınetının-dı.
Qojageldı de sony tanyǧan. Ejelden ılık-şatys, körşıles, jūǧa jüretın ekı auyl erteŋınde toŋ-torys küide qalyp, Rahymǧali elı köşıp ketken. Halas aitpasa da qoştasyp, amandasqan jan joq bolyp şyqty. Jattanǧan jaqyn erın tıstelei aulaqtalǧan.
Örısterı qonystary sybai qiylmaǧan. Şatqaiaqtap ketken ekı jan tızgın qospaǧan-dy.
(Jalǧasy bar)
Serık Elıkbai
"Adyrna" ūlttyq portaly
