Mūrat Äuezovtıŋ esımı Qazaqstanda ǧana emes, älemdık ǧylymi-mädeni ortada, ziialy qauym ökılderınıŋ arasynda keŋınen tanymal desek, aqiqattan alys kete qoimaimyz. Qazaqtyŋ «asyldyŋ tūiaǧy, altynnyŋ synyǧy» dep aitatynyndai, zaŋǧar jazuşy Mūhtardan qalǧan asyldardyŋ bıregeiı de – osy Mūrat. Sondyqtan bız bügınderı 80-nıŋ seŋgırıne köterılıp otyrǧan parasat pen paiym iesı, qoǧam qairatkerı Mūrat Mūhtarūlymen jolyǧyp, zaman men qoǧam jaily, Almaty oblysy men onyŋ jaŋa ortalyǧy Qonaev qalasy turasynda pıkırlesken edık.
– Elımız täuelsızdıgın alǧaly berı törtınşı onjyldyqqa qadam basyp otyr. Osy jyldar ışınde sızdı erekşe tolǧandyrǧan ne mäsele boldy? Osy jaily oi bölısseŋız?
– Men kündelıktı memleket ısıne aralasyp, saiasat maidanynda jürgen adam emespın. Menıŋ qazırgı ainalysyp jürgen şarualarym – elımızdıŋ mädenietıne, ruhaniiatyna, tarihyna qatysty dünieler. Sondyqt an äŋgımemdı özıme jaqyn taqyryp aiasynda örbıtsem deimın. Mysaly, Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ bastamasymen Ūlytau, Abai jäne Jetısu oblystarynyŋ qaitadan qalpyna keltırılıp, jaŋaşa ataularǧa ie boluy elımız üşın asa maŋyzdy qadam boldy dep aitar edım. Sonyŋ ışınde, Almaty oblysynyŋ ortalyǧy Qonaev qalasyna qonystanuy bügıngı ūrpaqtyŋ tarih aldyndaǧy, Alaş arystary aldyndaǧy paryzyn atqaruy dep ūqtym. Sebebı, men osy öŋırge qatysty alaştyqtardyŋ ūsynyspıkırlerınen habardar edım. Osyǧan bailanysty, būl qalaǧa jaŋa ruhpen, jaŋa ümıtpen, jaŋa josparlarmen kelgen bilıktıŋ esıne ekı närsenı salǧym keledı.
Alǧaşqy aitarym, būl öŋır, būl jer tarihqa erekşe bai. Bır kezderı osy ölkege talai märte ekspedisiiamen şyqqanym da jasyryn emes. Jalpy, Ūly Jıbek joly Jetısu jerı arqyly ötkenın eskerer bolsaq, sonyŋ bır tarmaǧy bügıngı Baqanas, Aqtam, Qaramergen baǧytymen jüretın bolǧan. Erterekte Balqaş kölı ekı bölınıp, aşy jaǧy men tūşy jaǧynyŋ ortasynda ötkel bolǧany aitylady. Osy ötkelmen Arqaǧa baryp, ol jaqtan keruenşıler jez tasymaldaǧany da tarihtan belgılı.
Bır kezderı osy öŋırde Anderson degen şved azamaty meken etken bolatyn. Jer audarylyp, Sıbırde köptegen jyldaryn ötkızıp kelgen ziialy qauym ökılı Qaraoidyŋ bauraiynda kışkene ǧana jer kepe salyp alyp, tırlık keşken. Sol kezderı jazdyryp alatyn gazet-jurnaldary onyŋ jan-jaqty bılımdı, türlı saladan habary bar azamat bolǧanyn aŋǧartsa kerek. Anderson jaiau-jalpylap sol öŋırdı tolyqtai aralap şyqqanyn bılemız. Ol turaly kezınde «Balhaşskaia saga» degen keremet derektı film de tüsırılgen bolatyn. Şetel azamatynyŋ jalǧyz-jarym tırşılık keşuınen ış tartqan Qauıpsızdık komitetı ony «tyŋşy» dep eseptep, köp jyldar boiy syrtynan baqylauǧa alǧany da jasyryn emes. Mıne, sol Anderson Ǧylym akademiiasyna Qaraoi maŋynan tabylǧan qala jaily habar jıbergen. Osyǧan bailanysty jasaqtalǧan arnaiy ekspedisiia qūramynda men de barǧan edım. Andersonnyŋ aituynşa, ünemı soǧyp tūratyn jeldıŋ yqpalymen köşken qūmnyŋ astynan soltüstık poleolit däuırınıŋ jädıgerlerın, bylaişa aitqanda, tas däuırınıŋ qūraldaryn tauyp alypty. Keşkılık bır-ekı saǧat şamasynda jebenıŋ ūştaryn, terını öŋdeuge paidalanatyn qyrǧyştar men özge de tırşılık qūraldaryn jinap ülgergen. Ökınışke qarai, bız kelgenşe qatty soqqan jel ol aimaqty qaitadan jauyp tastapty. Sodan berı arheologter qanşama ret ekspedisiia ūiymdastyrmaq bolǧanymen, qarjynyŋ tapşylyǧynan keiınge şegerılıp keledı. Osy aimaq igerılse, elımız üşın, ǧylymi qauymdastyq üşın ülken jaŋalyq bolar edı.
Osy öŋırdegı Narbai degen şeber şoşaq mazarlardy saludyŋ bırden-bır mamany bolǧan. Al, onyŋ şeşesı ǧajap küişı Dina Nūrpeiısovamen bırge 1936 jyly Mäskeuge baratyn delegasiia qūramyna engızılıptı. Küieuı rūqsat bermegendıkten sol sapardan qalyp qoiǧan. Aitpaǧym, būl öŋırde keremet säuletşı-qūrylysşylar, aqyndar men jyrşylar, änşıler men küişıler meken etken. Bır sözben aitqanda, zerttepzerdeleitın taqyryptar jeterlık. Sebebı, mūnyŋ bärı – halqymyzdyŋ mädeni, tarihi qūndylyqtary, ūrpaqqa qajettı mūralar.
– Älgınde söz basynda Qapşaǧai qalasynyŋ oblys ortalyǧy boluy Alaş arystarynyŋ aldyndaǧy paryzymyzdyŋ öteuı dep qaldyŋyz. Osynyŋ mänın tüsındırıp ötseŋız?
– İä, onyŋ ülken mänısı bar. Kezınde Qazaqstannyŋ astanasyn Qyzylordadan köşıru jaily mäsele köterılgende Alaş kösemderı Ile jaǧalauyndaǧy osy alqapty ūsynǧan eken. Almaty tauda ornalasqandyqtan jer sılkınısı qaupı joǧary, sonymen qatar, öŋırdıŋ ekologiialyq tazalyǧyn saqtap qalu maŋyzdy. Al, Qapşaǧai maŋynda qala saluǧa qajettı jaǧdailardyŋ bärı bar dep eseptegen. Oblys ortalyǧyna kelgen şendıler osyny bılgenı jön dep sanaimyn. Odan keiın keŋestık kezeŋde Mäskeu arhitekturalyq instituty aspiranturasynyŋ tülegı Bekeş Şäkerbaev degen azamat Qapşaǧaidyŋ ornynda qala salu jaily kandidattyq disser¬¬tasiia qorǧaǧan. Mūnda qala qūrylysyna qajettı jaǧdailarmen qosa topyraq, su jäne özge de mäselelerdı tolyq zerttep, ǧylymi negızın qalyptastyryp bergen. Qazır qalanyŋ Bas jospary jasalyp qoiǧanyn bılemız. Degenmen bügıngı säuletşıler sol Bekeştıŋ jobasymen tanysty ma eken?
– Mana aitqandaryŋyz köne Ilenıŋ boiynda damyǧan örkeniet bolǧanyn aiǧaqtaityn būltartpas dälelder delık. Al, bügınderı osy Ile aŋǧarynyŋ hal-ahualy qandai? Tabiǧattyŋ tozuy öŋırge qater töndırıp tūrǧan joq pa?
– İ ä , I l e ö z e n ı n e q at y s t y qauıp-qaterler joq eme s. Özen bastauyn Qazaqstannan alǧanymen, Qytai jerı arqyly ötıp, ainalyp keletının bılesızder. Al, ol jaqta egın şaruaşylyǧy tolyq himiialandyrylǧan. Demek, bızge ulanǧan su kelıp jatqany anyq. Mūnyŋ syrtynda, olar öz jerlerınde türlı tospalar salyp, özen suyn qajetınşe paidalanuda. Bızge «qaldyq» prinsipı boiynşa jıberılıp otyrady. Men Qytaiǧa Elşı bolyp barǧanymda bırınşı bolyp osy mäselenı kötergen edım. Alaida, Qytai taraby türlı jeleulermen Ile men Ertıs özenderıne qatysty halyqaralyq kelısımderge barmai otyr. Demek, oblys basşylary bastap, memlekettık tūrǧyda atalǧan mäselenı şeşuge küş saluy maŋyzdy. Bır kezderı Ündı memleketınıŋ Elşısımen pıkırleskenım bar. Ol Ündıstan men Päkıstan arasyndaǧy memleketaralyq özenderdı paidalanu mäselesı boiynşa köptegen qantögıster bolyp, aqyry kelıssözder arqyly şeşımın tapqanyn aitqan edı. Mūnda da ekı tarap qatar otyryp, bır şeşımge keluı kerek dep esepteimın. Ärine, Ilenıŋ arnasyn arşu jūmystaryn da jüielı jürgızudı ūmytpaǧanymyz jön.
– Bügınderı Qonaev atauyn iemdengen qalanyŋ bolaşaǧy turaly ne aitasyz? Jalpy, öŋır ekonomikasyn damytu üşın ne ısteu kerek?
– Men öz basym Dınmūhamed Ahmetūlyn asa qūrmetteimın. Ol bızdıŋ Mäskeude qūrǧan «Jas tūlpar» ūiymy äşkere bolyp, töbemızge qara būlt üiırılgen şaqta qūtqaryp qalǧan. Odan basqa da elı üşın atqarǧan jūmystary ölşeusız. Negızın özı qalaǧan qalaǧa zaŋǧar tūlǧanyŋ esımı berıluın qūptaimyn. Al, ekonomika mäselesıne keler bolsaq, būl baǧytta arnaiy mamandar men bilık ülken jobalar äzırlep, ıske kırısıp jatqanyn bılemın. Degenmen, maǧan salsa, qaladaǧy oiynhanalardy (kazino) jabar edım. İä, bır kezderı serıktes qala retınde osyǧan laiyq bolǧan da şyǧar. Alaida, bügın Qonaev qalasy oblys ortalyǧy märtebesıne ie boldy emes pe?! Ol mädeniet pen önerdıŋ, ruhani qūndylyqtardyŋ ordasyna ainaluy kerek. Al, oiynhana bolǧan jerde qylmys pen tärtıpsızdıktıŋ qatar jüretını belgılı. Qalanyŋ oblys ortalyǧy boluyna bailanysty tötenşe şaralar qoldanyp, osy mäselenı bırjolata şeşu kerek dep aitar edım. Almaty oblysynda turizmdı damytuǧa mümkındıkter mol. Tıptı, köpke belgılı öŋırlerdı aitpaǧanda, älı igerıle qoimaǧan Balqaş audanynyŋ aumaǧynda tarihi oqiǧalardy köz aldyŋa keltıretın nysandar salyp, könenı körgısı keletın jūrtşylyqty tartsa, oryndy bolar edı. Kezınde Zamanbek Nūrqadılovke Qonaev qalasyndaǧy közge küiık bolyp tūrǧan biık mūrjany telemūnaraǧa ainaldyru jaily ūsynys aitqan bolatynmyn. Ony da oilastyruǧa bolady. Osydan keiın, Qonaev qalasynyŋ Ū l y J ı b e k jo l y n y ŋ ü s t ı n d e tūrǧanyn sanaǧa sıŋıru kerek. Älgınde aitqan Baqanas, Aqtam, Qaramergen baǧytymen jürgen keruender osy ölkemen ötken. Osy jobaǧa arnalǧan qarajatty tartu arqyly tarihi oryndardy jaŋǧyrtuǧa mümkındık aşylar edı. Qoryta kelgende aitarym, öŋırdıŋ ösımdık qory men tarihimädeni mūrasyn zerdeleudı uaqyt ūttyrmai qolǧa alu qajet.
– Soŋǧy uaqytta Euraziia qūrlyǧynda köptegen qauıpqaterler boi körsetıp otyr. Keşegı bauyrlas sanalatyn Resei men Ukraina arasyndaǧy soǧys bızdı de alaŋdatyp otyrǧany jasyryn emes. Ony qoiyp, elımızdıŋ soltüstıgınde separatistık piǧyldaǧy qozǧalystar qylaŋ bere bastady. Osy oraida türkı tıldes memleketterdıŋ bırıguı, Ūly Tūran odaǧy turaly oilar dalamyzdy kezıp jür. Osy ūiymnyŋ bolaşaǧy turaly ne aitar edıŋız?
– Elımız täuelsızdık alǧaly berı 30 jyldan assa da ışkı jäne syrtqy qauıp-qaterler jetkılıktı. Solardyŋ qatarynda Resei men Ukraina arasyndaǧy qaqtyǧys bızdı oilandyrmai qoimaidy. Sebebı, Reseide keşegı keŋestık kezeŋdı qalpyna keltırudı aŋsaityndardyŋ köp ekenın körıp jürmız. Türıkşıldıkke bailanysty aitarym, men özım keşegı odaqtyŋ qūramynda bolǧan türkı tıldes elderdıŋ ökılderımen «Jıbek joly boiyndaǧy sūhbat» degen taqyrypta 9 ret kelelı kezdesu ūiymdastyrǧan ekenmın. Oǧan Qazaqstan, Özbekstan, Qyrǧyzstan, Türıkmeniiadan, tıptı, bırer märte Täjıkstan men Qytaidan, Reseiden de kelıp qatysqandar boldy. Būl – ülken saiasat. Däl bızdıŋ jaǧdaiymyzda auyzbırlıgımız ben yntymaǧymyzdy arttyruymyz maŋyzdy. Re seidıŋ qaramaǧyndaǧy türkı tıldes ūlttardyŋ būl jaqqa eleŋdep qarap otyrǧanynan da habardarmyz. Būl – ülken joldyŋ basy ǧana. Alda älı de baǧyndyrar biıkter kütıp tūr. Resei üşın imperiiany qalpyna keltıruden basqa taŋdau qalmaǧandai. Al, bız osyǧan qarsy tūruǧa daiyn boluymyz kerek. – Keşegı ötken Parlament Mäjılısı men mäslihattardyŋ sailauy elımızdegı sasi jäne äleumettık ahualdy sauyqtyrady dep senesız be? – Bolaşaqqa, erteŋgı künge degen senımnen aiyrylmauymyz kerek. Būl sailau da jūrtty bıraz jaǧdaiǧa üirettı. Sodan sabaq alyp, bolaşaqqa qadam basu qajet. Adamnyŋ ışkı şyraǧy sönse, boiyna kümän ūialaityny anyq. Bastysy, sol şyraqty öşırıp almau maŋyzdy.
– Sız keşegı künı qyzyl imperiianyŋ astanasy Mäskeude oqyp jürgen kezıŋızde ūlt müddesın ūlyqtaityn «Jas tūlpar» ūiymyn qūryp, sondaǧy jastardyŋ basyn bırıktıruge äreket jasaǧanyŋyzdy bılemız. Al, bügıngı ūrpaq sondai täuekelge baruǧa daiyn ba?
– Bügınderı de elımızde, şet memleketterde oqyp jürgen jastar menımen habarlasyp, sol ūiym jaily, onyŋ jūmysy turasynda bılgısı keletınderın aityp jatady. Kezdesuge şaqyratyndary da bar. Men mūndai şaqyrulardy quana qūp alamyn. Jalpy, qazırgı jastar jan-jaqty bılımdı, älemdegı barlyq jaǧdaidan habardar, jaŋaşa oilai bıletın, ūltjandy azamattar bolyp ösıp kele jatqanyna kümän keltırmeimın. Joǧaryda aitqan senım mäselesı de osydan kelıp tuyndaidy. Demek, jarqyn bolaşaq üşın küres älı de alda dep esepteimın.
– Uaqytyŋyzdy bölıp, sūraqtarymyzǧa jauap bergenıŋız üşın alǧys bıldıremız!
Sūhbattasqan Quat QAIRANBAEV
Basqa materialdar
Adyrna.kz ūlttyq portalynyŋ maŋyzdy aqparattaryna jazylu
Soŋǧy jaŋalyqtar turaly habardar bolyŋyz