1978 jyldyń jeltoqsanynda QKP 11 sezdiniń 3-jınalysy shaqyryldy. Jınalysta partııalyq bılikti isjúzinde qolyna alǵan Dyń ıaopıń(Den Sıaopın), QKP-ynyń osyǵan deıingi ustanyp kelgen barlyǵynda “taptyq kúresti arqaý etetin” ıdeologııadan túbegeıli bas tartyp, “partııa men memlekettiń qyzmetiniń basymdyǵyn ekonomıladyq qurylysqa buryp”, reformalaý men syrtqa esikti ashyq ustaý sheshimin jasaýyna yqpal etti. Tarıhı da, taǵdyrsheshti sanalatyn osy jınalystan keıingi 40 jylda Qytaı eli adam tanymastaı ózgerdi. Ekonomıkasy órkendep, qoǵamy damydy, mádenıeti túlep, rýhanııaty jańǵyrdy. Ekonomıkasy 40 jylda 35 eselenip, álemdik úlesi 1.8$-ten, 14.8$-ke jetip, jahandaǵy ekinshi ekonomıkaǵa aılandy; jan basyndyq tabysy 156$-dan 8600$-ǵa qol artty； jershary ekonomıkasynyń artýyna úlestiligi 30%-ten asty. Osy jetistikterimen Qytaı búginde jersharyndaǵy eń iri óndirýshi-óńdeýshi, eń iri taýar eksporttaýshy, eń iri kapıtal jóneltýshi el, eń iri valıýtalyq qor ıesi jáne ekinshi tutyný naryǵy. 90$ halqy múldem kedeı turatyn elden orta taby qalyptasqan qoǵamǵa aılandy. Bárine mindetti 9 jyldyq bilim jalpylasty. Turǵyndar densaýlyǵynyń memlekettik qamdaý men jeke qaýypsizdendirý tártibi ushtasqan júıesi qalyptasty, halyqtyń ortasha jasy 20 jas qosyp, 70-ti baǵyndyrdy. Dástúrli mádenıeti sońǵy órkenıet jetistikterimen jetildirilip, tutastaı derbes sharýashylyq júıesin qurady. Ǵylym-tehnıkasy damyp, ishinara salalarda álemdik kóshbasy jaǵdaıyna jetti. Údemeli áskerı kapıtaldandyrýdyń arqasynda aıbatty áskerı alyptar shoǵyryna endi. Qysqasy, 40 jylda jersharyndaǵy eń kedeı ám mesheý elden, jan basyna shaqqandaǵy úlestiligi demeseń, baqýatty da osyzamandanǵan memlekettiń sulbasyn somdady.
Búginderi “Qytaı ǵajaby”, “Qytaı qarqyny” , “Qytaı modeli” degen uǵymdar dabyryna daqpyrt qosyp, óte-móte damýshy elderdiń silekeıin shubyrtýda. Suraq bireý: 40 jyl boıy údemeli órkendep, kelbetin basqasha keskindegen eldiń tolaǵaı tabystarynyń syry nede?
Ekonomıster men áleýmettanýshylardyń, tarıhshylar men saıasatkerlerdiń “silesin qatyrǵan” suraqty Qytaıdyń resimı jaýaby—“marksızm qaǵıdattaryn Qytaılyq topyraqqa babyn taba otyrǵyzý”—qanaǵattandyra almasy anyq. Óıtkeni, QKP bılik tizginin ala sala, týra sol topyraqqa sepken marksızm dánekteri onan arǵy 30 jylda nege óskin jaıa almady! Gáp bap talǵamas naryqtyq qatynastar dáneginiń Qytaılyq topyraqqa sińirilýinde sııaqty. Qarańyz. 1978 jyl QHR-nyń sol tustaǵy vıe-premeri Zjan Chýnchıaý(Zhang chunqiao) baıan etken, marksızm teorııasynyń rýhy sanalatyn ortaqmenshik 97%-ke deıin jetkizilgen jaǵdaıdyń ózi, Qytaıdy ózderiniń sýretteıtinindeı “birinshiden kedeı, ekinshiden dymsyz” kepten qutyldyra alǵan joq! Kerisinshe, sol jylǵy eldiń Anhýeı provınııasy Angań qystaǵyndaǵy 18 dıhannyń ishteı serttesip, ortaq egistik jerdi jasyryn bólip ıelenip, jeke-jeke ekkenen keıingi tabysy Qytaı halqyna, sımvoldyq turǵydan jańa ómir syılady deýge laıyq. Nátıjede, kórshilerinen esege jýyq artyq ónim alǵan “sumdyq” pravınııa basshysy Ýan Lıge jetedi. Osydan birdeńeniń ıisin sezgen Qytaı reformasynyń piri(Garvard ýnıv. professory, qytaıtanýshy McNair-dyń ataýy) Den Ýan Lıge “dabyrandatpaı isteı berýge” emeýirin bildiredi. Nátıjesi eleýli bolǵan osy synaq, eki jyl ótpeı tutas elge jalpylasyp, Qytaılyq reformanyń kózin arshıdy. Onan da mańyzdysy, bul synaq jurtqa menshik quqyn berseń, “ózim dese ógiz kara kúshimen” bárin jasaıtyn erik syılaıtyn ekonomıka pálsafasyn ashyp berdi. Onan aryqaraı, qalalarda ujymdyq kásiporyndardyń ortaqtasýdan aman qalyp, ujymdyq menshik sýbekti esebinde derbes órkendeýine jol ashyldy(1978-1984jj.). “Jeke menshiktiń soıalıstik ortakmenshiktiń tolyqtyrmasy” ekendigi atazańmen bekitildi (1988j.). “Ortaqmenshikti negiz etken, kóp túrdegi menshik túzimin birge damytýdyń soıalızmniń bastapqy kezeńindegi negizgi ekonomıkalyq túzimi bolyp qalatyndyǵy” tanyldy(1997j.). Menshik qatynastary turǵysyndaǵy buǵaý sheshilgennen keıin-aq, Qytaı ekonomıkasy tomaǵasy alynǵan qyrandaı samǵady.
Menshik qatynastaryna kózqarastyń burylysy búkil ekonomıkalyq júıeniń qaıtadan qaralýyna kozǵaý saldy. 40 jyl burynǵy Qytaıdyń ekonomıkalyq júıesi qadymǵy markıstik dogmatızimdi baǵdar etken josparly ekonomıka-tuǵyn. 30 jyl ózin aqtamaǵan júıege sergek te synnı qulyqpen qaraǵan Den myrza, 1979 jyly karashada sheteldik áriptesterine “naryqtyq ekonomıka tek kapıtalızmge tıesili deýge kelmeıdi, soıalızmniń de naryqtyq ekonomıkamen aınalysýyna, ony qoldanyp qoǵamdyq óndirgish kúshterdi damytýyna bolady” dep málimdedi. Bul tuńǵysh ret naryqtyq qatynastardy tek kapıtalızmge táýeldeýden arashalap aldy. 1984 jyly qańtarda ashylǵan QKP 12 sezdiniń 3 jalpy jınalysy ekonomıkany túbegeıli reformalaý sheshimin engizip, eldiń endigi jerde “josparlanǵan taýarly ekonomıkaǵa” ótetindigin jarııalady. Júrgizilip jatqan reformalar “Tııan anmyn ýaqıǵasynan” keıingi jaǵdaılarǵa baılanysty kedergige ushyraı bastaǵanda, 1992 jyly Den “soııalızm men kapıtalızmniń mándik aıyrmashylyǵy josparlaý kóbirekpe, naryqtyq retteý kóbirekpede turǵan joq, josparly ekonomıka degenimiz—tek soııalızmdiki deýge kelmeıdi, kapıtalızmde de josparlaý bolady, naryqtyq ekonomıka degenimiz—tek kapıtalızmge tán deýge bolmaıdy, soıalızmde de naryq bar. Josparlaý men naryqtyq retteý, tek ekonomıkalyq tásil ǵana” dep nyqtap kórsetti. Osydan rýhanı qýat alǵan QKP “elimizdiń ekonomıkalyq reformalarynyń maqsaty soıalıstik naryq ekonomıkasy júıesin qurý” dep jarııalady. Sonymen bir ýaqytta, “naryqtyq retteýlerge eldiń makroekonomıkalyq retteýler barysyndaǵy resýrstardy jaıǵastyrýdaǵy negizdik rólin ustatý” qaǵıdatyn engizdi (1992 jyly qańtar, 14 sezd). Naryqtyq qatynastardyń ekonomıkanyń aınalymyndaǵy tıimdiligi men ónimdiligine kózderi ábden jetken Qytaı bıligi, 2013 jyly qańtarda “naryqtyq retteýlerge resýrstardy jaıǵastyrýdaǵy sheshýshi rólin” usynýdy sheshti (18 sezd, 3 jınalysy). Qytaıdyń 40 jylǵy ekonomıkalyq jetistigi, mine osy, ekonomıkalyq júıeni óz ishinen rettegish “kórinbes qol” esepti naryqtyq mehanızmdi engizý men ony óz tábıǵatynyń yǵyna qaraı sheber paıdalanǵanynyń jemisi ekendigi anyq. Qytaıdyń áıgili ekonomısi Ma Gýańıannyń (Ma guangyan) “Qytaı ekonomıkasynyń ǵajaptarynyń barlyǵy da naryqtastyrý men esikti ashyq ustaý saıasatynyń jemisi edi, eger ol ǵajaptar shynymen jasalynǵan bolsa, ol da sol naryq ekonomıkasynyń arqasy bolatyn” degeni bar-dy.
Desede, naryqtyq reformalar tek Qytaıdyń óz qazanynda qaınaǵan bolsa, búgingideı joıqyn qýatyn pash ete almaǵan bolar edi. Barlyq reforma áý bastan “reforma-esik ashý” ustanymyn basshylyqqa alǵan-dy. Munan ilgeri, “jıirkenishti kapıtalızım” men “túzetimpaz sovetter odaǵynan” irgesin aýlaq salyp, “óz kúshine suıenip ómir súrý” qaǵıdatymen tuıyq ta, aýasha syrtqy saıasat ustanǵan eldiń haly múshkil edi. 1978 jyly onyń eksport-ımport somasy 20.64 mlrd, valıýta qory nebári 167 mln dollar bolatyn. Esikti jaýyp alyp, taptyq kúrespen aınalysýdyń eldi qurdymǵa jibererin sezgen jáne ádemdik ózgeristerdi jiti baǵamdaǵan Den men onyń jaqtastary, esikti aıqara ashyp, jahanǵa bet túzeýdi, álemge kirigýdi eldi aman alyp qalýdyń alǵy sharttarynyń biri ekenin jete sezine aldy. 1978 jyly qazanda Den Japonııaǵa barady, júrdek poıyzǵa alǵash mingen ol “mynalaryń adamdy alyp ushyryp bara jatqan syńaıly eken, bizdiń elge de osy sııaqty ushý kerek bolyp tur-aý” degen eken. Japonııadan alǵan áseriniń qyzýy arylmaı jatyp, Sıngaporǵa sapar shekken Dendi ol eldiń shetel ınvestıııasyn tartý tájirıbesi baýrap alady. Bul Denniń ekonomıkalyq erekshe aımaqtardy ashýyna tegeýirindi túrtki bolady. Osymen bir mezette vıe-premer Gý Mý(Gumu) batys Germanııany saparlap qaıtady. 1978 jyly qarashada, ıaǵnı QKP-nyń taǵdyrsheshti delinetin 3 jınalysynan bir aı buryn, Den 36 kúnge jalǵasqan partııa ishilik “demokratııalyq turmys jyıynyn” ótkizedi. Shetel asyp qaıtqandar kórgenderimen bólisedi. Memlekettiń keleshegi, isjúzinde, ashyq pikir-aıtyqa toly osy jyıynda sheshildi deýge bolady. “Kim Amerıkamen jaqsy ótisse, sonyń kúniniń jaıly bolatynyn” ańdaǵan Dennyń basshylyǵyna ótken QHR, 1979 jyly 1 qańtarda AQSh- men dıplomotııalyq baılanys ornatty. Batys elderimen qatynasyn irkes-tirkes jolǵa qoıdy. Sovet odaǵy jetegindegi soııalıstik blokpen de baılanysqa shyqty. 1980 jyly 17 sáýirde Halyqaralyq qarjy uıymyndaǵy, 15 mamyrda álemdik banktegi ókilettigin qaıtaryp aldy. 2001 jyly 11 jeltoqsanda Halyqaralyq saýda uıymyna múshe bolyp kirdi. Jahandanýǵa belsene kirisip, álemmen birtulǵalanýǵa talpynys óz ıgi nátıjelerin kórsetti. 2017 jylǵy sanaq boıynsha, QHR-nyń syrtqy taýar saýdasy 4trln dollarǵa(1-oryn), shetel valıýta qory 3trln dollarǵa(1-oryn), tikeleı syrtqa ınvestıııasynyń jıyntyǵy 1.8trln dollarǵa (2-oryn), sol jylǵy syrttan tartqan ınvestıııasy 70mlrd dollarǵa(1-oryn) jetti.
Menshiktik reformalar, naryqtyq mehanızmderge betburys, ǵalamdyq ıntegraııaǵa qosylý Qytaıdy ǵalamat jetistiktermen qaýyshtyrdy. Muny QKP óziniń soıalıstik saıası túzim men naryqtyq ekonomıkany sheber ushtastyrǵan jańalyǵy esebinde dáriptep, “jalpyǵa birdeı úılese ketetin damý joly degen bolmaq emes, árqandaı memlekettiń ózine ǵana tıesili ózgeshelikteri bolady, osy ózgesheligin arqaý etken damý jolyn ustanǵanda ǵana baıandy órkendeýge bolady” dep túsindiredi. Eń mańyzdysy, Qytaı óziniń osysyna bekem senedi de. Osy seniminen qýattanǵan ol, 40 jyl buryn óziniń tynysh damyp alýy úshin tilep alǵan ǵalamdyq beıbitshilik aýany men batys elderiniń ózine berip otyrǵan yryqyna selqos qaraýǵa kóshti. Bylaısha aıtqanda, qazirgi álemdik ekonomıkalyq tártipti ustap otyrǵan AQSh-nyń úmitin aqtamady. AQSh Qytaıdyń naryqtyq reformalary men jahandaný talpynysyna qarap, odan túbegeıli naryqtanǵan, batystyq uǵymdaǵy demokratııalanǵan, jalpylyq qundylyq qaǵıdattaryna moıynsal el shyǵady dep úmittengen-di. Ári osy ustanymmen ıdeologııalyq alshaqtyqty ysyra turyp, QKP-men yrǵassa da, yntymaqasyp kelgen-di. Biraq, ámálııat kórsetip otyrǵanyndaı, Qytaıdyń QKP bekem basshylyǵyndaǵy soıalıstik túzimnen, markıstik ıdeologııadan bas tartpaıtyndyǵy basy ashyqqa shyǵyp otyr. Ásirese, bılikke ı Jınpıń(Xi Jinping) kelgeli Qytaıdyń keri ketý úrdisi tipten aıqyndalyp keledi. Máseleniń ekinshi jaǵy da bar, ol Qytaıdyń damýy men áleýettenýi, shynymen de, AQSh-nyń álem birinshiligi syndy mártebesi men ornyna qater tóndire bastady. Qytaı búgingi jetken áleýetimen AQSh-nyń álemdik kóshbasshylyq tizginine jarmasatyn nıetin baıqatty. Ol qazirgi AQSh jetekshiligindegi halyqaralyq qatynastar tártibinen bas tartyp, “basqa da iri memleketterdiń múddeleri”(?) eskerilgen jańa turpattaǵy halyqaralyq qatynastar túzýge úndep, qazirgi halyqaralyq júıe erejelerine baǵynýshydan, óz sharttarymen jańa ereje bekitýshige umtylysyn bildirdi. Buǵan AQSh endigary tóze almas edi. Tramptyń Qytaıdy táýbesine túsirý bastamasyn AQSh-nyń qos partııasynyń, barlyq áleýmettik jikteriniń taıly-taıaǵyna deıin birleppen qoldaýynyń syry osynda jatyr. Óıtkeni, Amerıka halqy, ázirdiń ózinde, tynyq muhıttyń batysynan soqqan jeldiń yzǵyryǵyn jan túısikterimen seze bastady. AQSh bıligi de Qytaıdy “ornyna qoıýdyń” merzimi jetkenin shynaıy túısindi. 40 jyl boıy shydap kelgen saýdadaǵy teńgermesizdikke endigary tózbeıtinin pash etti. Urysta turys joq, Qytaı taýarlaryna ústeme kedendik salyq engizýdi qamtyǵan saýda soǵysyn bastady. Shyntýaıtynda, buny Qytaıdy erkine jibermeý sharalarynyń qolǵa alyna bastaýy dep túsingen abzal. AQSh-nyń Qytaıdy ádiletsiz saýda arqyly ózin saýdada teris balansqa uryndyrdy, zııatkerlik menshikterin urlady, AQSh fırmalaryn naryqqa tehnıka aýysýǵa májbúrledi, olardyń Qytaı naryqyna kirýine ákimshilik tosqaýyl qurdy, t.s. kinálarmen aıyptap, kedendik ústememen bastaǵan saýda soǵysy, túptep kelgende, Qytaıdy túbegeıli qurylymdyq reformalar jasaýǵa ıtermeleýge, sońynda “júıege qosylýǵa” májbúrleýge saıady. Qazirdiń ózinde AQSh, Qytaıdyń memlekettiń naryqqa qarymdy kirisýimen qurǵan “soıalıstik naryqynyń” týma naryqtyq júıege jatpaıtynyn, WTO erejelerine qaıshy ekenin málimdep úlgerdi. Bul kúnderi Qytaı taraby bulardyń barlyǵyn teristegenimen, onyń AQSh naryqyn arzan eńbekkúshtiń úlesi jáne memlekettik ústemeaqyǵa súıengen arzan taýarlarymen tópep kelgeni—ádiletsiz básekege júgingeni；naryqqa kirýge nıettengen fırmalarǵa partııalyq qadaǵalaý qoıý syndy josyqsyz talaptar qoıǵany；tehnıkalyq qupııalarǵa qol jetkizýge barynsha umtylǵany；WTO sharttaryn asyra paıdalanǵany art-artynan dáleldenýde. Demek, tutana bastaǵan AQSh-Qytaı saýda soǵysy, tek taza maǵynasyndaǵy ekonomıkalyq soǵys emes, ıdeologııalyq jáne saıası júıeler qaqtyǵysy, ómirlik túzimder ara taıtalas bolyp tabylady. Sondyqtan da, báz sarapshylardyń bul daýdyń baıaǵydaǵydaı sýyq soǵysqa ulasyp ketýinen alańdaýlary negizsiz de emes. Endigi jerde barlyǵy da Qytaıdyń túbegeıli pozıııasyna, onyń adamzat kóshiniń qazirge deıin dáleldengen órkenıet jolyna bet burama, joq qyryq kisi bir jaq, qyńyr kisi bir jaq kebimen qazirge tańdaǵan óz súrleýimen tartama, osy jaıly ustanymyna baılanysty bolmaq. Murattardan góri múddeler aldyǵa shyqqan mynaý zamanda, tájikelesken eki el múddeler saýdalastyǵynda ózara bir ymyraǵa toqaılasýy da ǵajap emes. Tramptyń kezekti keden salyǵyn kóterýge ýáde etken bıylǵy naýryzdyń 1- jańasyn kesheli beri keıinge shegerýi osyǵan meńzeıtindeı.
Qurmet Qabylǵazy
"Adyrna" ulttyq portaly
