1978 jyldyŋ jeltoqsanynda QKP 11 sezdınıŋ 3-jinalysy şaqyryldy. Jinalysta partiialyq bilıktı ısjüzınde qolyna alǧan Dyŋ Şiaopiŋ(Den Siaopin), QKP-ynyŋ osyǧan deiıngı ūstanyp kelgen barlyǧynda “taptyq kürestı arqau etetın” ideologiiadan tübegeilı bas tartyp, “partiia men memlekettıŋ qyzmetınıŋ basymdyǧyn ekonomiladyq qūrylysqa būryp”, reformalau men syrtqa esıktı aşyq ūstau şeşımın jasauyna yqpal ettı. Tarihi da, taǧdyrşeştı sanalatyn osy jinalystan keiıngı 40 jylda Qytai elı adam tanymastai özgerdı. Ekonomikasy örkendep, qoǧamy damydy, mädenietı tülep, ruhaniiaty jaŋǧyrdy. Ekonomikasy 40 jylda 35 eselenıp, älemdık ülesı 1.8$-ten, 14.8$-ke jetıp, jahandaǧy ekınşı ekonomikaǧa ailandy; jan basyndyq tabysy 156$-dan 8600$-ǧa qol artty； jerşary ekonomikasynyŋ artuyna ülestılıgı 30%-ten asty. Osy jetıstıkterımen Qytai bügınde jerşaryndaǧy eŋ ırı öndıruşı-öŋdeuşı, eŋ ırı tauar eksporttauşy, eŋ ırı kapital jöneltuşı el, eŋ ırı valiutalyq qor iesı jäne ekınşı tūtynu naryǧy. 90$ halqy müldem kedei tūratyn elden orta taby qalyptasqan qoǧamǧa ailandy. Bärıne mındettı 9 jyldyq bılım jalpylasty. Tūrǧyndar densaulyǧynyŋ memlekettık qamdau men jeke qauypsızdendıru tärtıbı ūştasqan jüiesı qalyptasty, halyqtyŋ ortaşa jasy 20 jas qosyp, 70-tı baǧyndyrdy. Dästürlı mädenietı soŋǧy örkeniet jetıstıkterımen jetıldırılıp, tūtastai derbes şaruaşylyq jüiesın qūrady. Ǧylym-tehnikasy damyp, ışınara salalarda älemdık köşbasy jaǧdaiyna jettı. Üdemelı äskeri kapitaldandyrudyŋ arqasynda aibatty äskeri alyptar şoǧyryna endı. Qysqasy, 40 jylda jerşaryndaǧy eŋ kedei äm meşeu elden, jan basyna şaqqandaǧy ülestılıgı demeseŋ, baquatty da osyzamandanǧan memlekettıŋ sūlbasyn somdady.
Bügınderı “Qytai ǧajaby”, “Qytai qarqyny” , “Qytai modelı” degen ūǧymdar dabyryna daqpyrt qosyp, öte-möte damuşy elderdıŋ sılekeiın şūbyrtuda. Sūraq bıreu: 40 jyl boiy üdemelı örkendep, kelbetın basqaşa keskındegen eldıŋ tolaǧai tabystarynyŋ syry nede?
Ekonomister men äleumettanuşylardyŋ, tarihşylar men saiasatkerlerdıŋ “sılesın qatyrǧan” sūraqty Qytaidyŋ resımi jauaby—“marksizm qaǧidattaryn Qytailyq topyraqqa babyn taba otyrǧyzu”—qanaǧattandyra almasy anyq. Öitkenı, QKP bilık tızgının ala sala, tura sol topyraqqa sepken marksizm dänekterı onan arǧy 30 jylda nege öskın jaia almady! Gäp bap talǧamas naryqtyq qatynastar dänegınıŋ Qytailyq topyraqqa sıŋırıluınde siiaqty. Qaraŋyz. 1978 jyl QHR-nyŋ sol tūstaǧy vise-premerı Zjan Chunschiau(Zhang chunqiao) baian etken, marksizm teoriiasynyŋ ruhy sanalatyn ortaqmenşık 97%-ke deiın jetkızılgen jaǧdaidyŋ özı, Qytaidy özderınıŋ suretteitınındei “bırınşıden kedei, ekınşıden dymsyz” kepten qūtyldyra alǧan joq! Kerısınşe, sol jylǧy eldıŋ Anhuei provinsiiasy Angaŋ qystaǧyndaǧy 18 dihannyŋ ıştei serttesıp, ortaq egıstık jerdı jasyryn bölıp ielenıp, jeke-jeke ekkenen keiıngı tabysy Qytai halqyna, simvoldyq tūrǧydan jaŋa ömır syilady deuge laiyq. Nätijede, körşılerınen esege juyq artyq önım alǧan “sūmdyq” pravinsiia basşysy Uan Lige jetedı. Osydan bırdeŋenıŋ iısın sezgen Qytai reformasynyŋ pırı(Garvard univ. professory, qytaitanuşy McNair-dyŋ atauy) Den Uan Lige “dabyrandatpai ıstei beruge” emeuırın bıldıredı. Nätijesı eleulı bolǧan osy synaq, ekı jyl ötpei tūtas elge jalpylasyp, Qytailyq reformanyŋ közın arşidy. Onan da maŋyzdysy, būl synaq jūrtqa menşık qūqyn berseŋ, “özım dese ögız kara küşımen” bärın jasaityn erık syilaityn ekonomika pälsafasyn aşyp berdı. Onan aryqarai, qalalarda ūjymdyq käsıporyndardyŋ ortaqtasudan aman qalyp, ūjymdyq menşık subektı esebınde derbes örkendeuıne jol aşyldy(1978-1984jj.). “Jeke menşıktıŋ sosialistık ortakmenşıktıŋ tolyqtyrmasy” ekendıgı atazaŋmen bekıtıldı (1988j.). “Ortaqmenşıktı negız etken, köp türdegı menşık tüzımın bırge damytudyŋ sosializmnıŋ bastapqy kezeŋındegı negızgı ekonomikalyq tüzımı bolyp qalatyndyǧy” tanyldy(1997j.). Menşık qatynastary tūrǧysyndaǧy būǧau şeşılgennen keiın-aq, Qytai ekonomikasy tomaǧasy alynǧan qyrandai samǧady.
Menşık qatynastaryna közqarastyŋ būrylysy bükıl ekonomikalyq jüienıŋ qaitadan qaraluyna kozǧau saldy. 40 jyl būrynǧy Qytaidyŋ ekonomikalyq jüiesı qadymǧy markistık dogmatizımdı baǧdar etken josparly ekonomika-tūǧyn. 30 jyl özın aqtamaǧan jüiege sergek te synni qūlyqpen qaraǧan Den myrza, 1979 jyly karaşada şeteldık ärıptesterıne “naryqtyq ekonomika tek kapitalizmge tiesılı deuge kelmeidı, sosializmnıŋ de naryqtyq ekonomikamen ainalysuyna, ony qoldanyp qoǧamdyq öndırgış küşterdı damytuyna bolady” dep mälımdedı. Būl tūŋǧyş ret naryqtyq qatynastardy tek kapitalizmge täueldeuden araşalap aldy. 1984 jyly qaŋtarda aşylǧan QKP 12 sezdınıŋ 3 jalpy jinalysy ekonomikany tübegeilı reformalau şeşımın engızıp, eldıŋ endıgı jerde “josparlanǧan tauarly ekonomikaǧa” ötetındıgın jariialady. Jürgızılıp jatqan reformalar “Tiian anmyn uaqiǧasynan” keiıngı jaǧdailarǧa bailanysty kedergıge ūşyrai bastaǧanda, 1992 jyly Den “sosiializm men kapitalizmnıŋ mändık aiyrmaşylyǧy josparlau köbırekpe, naryqtyq retteu köbırekpede tūrǧan joq, josparly ekonomika degenımız—tek sosiializmdıkı deuge kelmeidı, kapitalizmde de josparlau bolady, naryqtyq ekonomika degenımız—tek kapitalizmge tän deuge bolmaidy, sosializmde de naryq bar. Josparlau men naryqtyq retteu, tek ekonomikalyq täsıl ǧana” dep nyqtap körsettı. Osydan ruhani quat alǧan QKP “elımızdıŋ ekonomikalyq reformalarynyŋ maqsaty sosialistık naryq ekonomikasy jüiesın qūru” dep jariialady. Sonymen bır uaqytta, “naryqtyq retteulerge eldıŋ makroekonomikalyq retteuler barysyndaǧy resurstardy jaiǧastyrudaǧy negızdık rölın ūstatu” qaǧidatyn engızdı (1992 jyly qaŋtar, 14 sezd). Naryqtyq qatynastardyŋ ekonomikanyŋ ainalymyndaǧy tiımdılıgı men önımdılıgıne közderı äbden jetken Qytai bilıgı, 2013 jyly qaŋtarda “naryqtyq retteulerge resurstardy jaiǧastyrudaǧy şeşuşı rölın” ūsynudy şeştı (18 sezd, 3 jinalysy). Qytaidyŋ 40 jylǧy ekonomikalyq jetıstıgı, mıne osy, ekonomikalyq jüienı öz ışınen rettegış “körınbes qol” eseptı naryqtyq mehanizmdı engızu men ony öz täbiǧatynyŋ yǧyna qarai şeber paidalanǧanynyŋ jemısı ekendıgı anyq. Qytaidyŋ äigılı ekonomisı Ma Guaŋiannyŋ (Ma guangyan) “Qytai ekonomikasynyŋ ǧajaptarynyŋ barlyǧy da naryqtastyru men esıktı aşyq ūstau saiasatynyŋ jemısı edı, eger ol ǧajaptar şynymen jasalynǧan bolsa, ol da sol naryq ekonomikasynyŋ arqasy bolatyn” degenı bar-dy.
Desede, naryqtyq reformalar tek Qytaidyŋ öz qazanynda qainaǧan bolsa, bügıngıdei joiqyn quatyn paş ete almaǧan bolar edı. Barlyq reforma äu bastan “reforma-esık aşu” ūstanymyn basşylyqqa alǧan-dy. Mūnan ılgerı, “jiırkenıştı kapitalizim” men “tüzetımpaz sovetter odaǧynan” ırgesın aulaq salyp, “öz küşıne sūienıp ömır süru” qaǧidatymen tūiyq ta, auaşa syrtqy saiasat ūstanǧan eldıŋ haly müşkıl edı. 1978 jyly onyŋ eksport-import somasy 20.64 mlrd, valiuta qory nebärı 167 mln dollar bolatyn. Esıktı jauyp alyp, taptyq kürespen ainalysudyŋ eldı qūrdymǧa jıbererın sezgen jäne ädemdık özgerısterdı jıtı baǧamdaǧan Den men onyŋ jaqtastary, esıktı aiqara aşyp, jahanǧa bet tüzeudı, älemge kırıgudı eldı aman alyp qaludyŋ alǧy şarttarynyŋ bırı ekenın jete sezıne aldy. 1978 jyly qazanda Den Japoniiaǧa barady, jürdek poiyzǧa alǧaş mıngen ol “mynalaryŋ adamdy alyp ūşyryp bara jatqan syŋaily eken, bızdıŋ elge de osy siiaqty ūşu kerek bolyp tūr-au” degen eken. Japoniiadan alǧan äserınıŋ qyzuy arylmai jatyp, Singaporǧa sapar şekken Dendı ol eldıŋ şetel investisiiasyn tartu täjıribesı baurap alady. Būl Dennıŋ ekonomikalyq erekşe aimaqtardy aşuyna tegeuırındı türtkı bolady. Osymen bır mezette vise-premer Gu Mu(Gumu) batys Germaniiany saparlap qaitady. 1978 jyly qaraşada, iaǧni QKP-nyŋ taǧdyrşeştı delınetın 3 jinalysynan bır ai būryn, Den 36 künge jalǧasqan partiia ışılık “demokratiialyq tūrmys jyiynyn” ötkızedı. Şetel asyp qaitqandar körgenderımen bölısedı. Memlekettıŋ keleşegı, ısjüzınde, aşyq pıkır-aityqa toly osy jyiynda şeşıldı deuge bolady. “Kım Amerikamen jaqsy ötısse, sonyŋ künınıŋ jaily bolatynyn” aŋdaǧan Dennyŋ basşylyǧyna ötken QHR, 1979 jyly 1 qaŋtarda AQŞ- men diplomotiialyq bailanys ornatty. Batys elderımen qatynasyn ırkes-tırkes jolǧa qoidy. Sovet odaǧy jetegındegı sosiialistık blokpen de bailanysqa şyqty. 1980 jyly 17 säuırde Halyqaralyq qarjy ūiymyndaǧy, 15 mamyrda älemdık banktegı ökılettıgın qaitaryp aldy. 2001 jyly 11 jeltoqsanda Halyqaralyq sauda ūiymyna müşe bolyp kırdı. Jahandanuǧa belsene kırısıp, älemmen bırtūlǧalanuǧa talpynys öz igı nätijelerın körsettı. 2017 jylǧy sanaq boiynşa, QHR-nyŋ syrtqy tauar saudasy 4trln dollarǧa(1-oryn), şetel valiuta qory 3trln dollarǧa(1-oryn), tıkelei syrtqa investisiiasynyŋ jiyntyǧy 1.8trln dollarǧa (2-oryn), sol jylǧy syrttan tartqan investisiiasy 70mlrd dollarǧa(1-oryn) jettı.
Menşıktık reformalar, naryqtyq mehanizmderge betbūrys, ǧalamdyq integrasiiaǧa qosylu Qytaidy ǧalamat jetıstıktermen qauyştyrdy. Mūny QKP özınıŋ sosialistık saiasi tüzım men naryqtyq ekonomikany şeber ūştastyrǧan jaŋalyǧy esebınde därıptep, “jalpyǧa bırdei üilese ketetın damu joly degen bolmaq emes, ärqandai memlekettıŋ özıne ǧana tiesılı özgeşelıkterı bolady, osy özgeşelıgın arqau etken damu jolyn ūstanǧanda ǧana baiandy örkendeuge bolady” dep tüsındıredı. Eŋ maŋyzdysy, Qytai özınıŋ osysyna bekem senedı de. Osy senımınen quattanǧan ol, 40 jyl būryn özınıŋ tynyş damyp aluy üşın tılep alǧan ǧalamdyq beibıtşılık auany men batys elderınıŋ özıne berıp otyrǧan yryqyna selqos qarauǧa köştı. Bylaişa aitqanda, qazırgı älemdık ekonomikalyq tärtıptı ūstap otyrǧan AQŞ-nyŋ ümıtın aqtamady. AQŞ Qytaidyŋ naryqtyq reformalary men jahandanu talpynysyna qarap, odan tübegeilı naryqtanǧan, batystyq ūǧymdaǧy demokratiialanǧan, jalpylyq qūndylyq qaǧidattaryna moiynsal el şyǧady dep ümıttengen-dı. Ärı osy ūstanymmen ideologiialyq alşaqtyqty ysyra tūryp, QKP-men yrǧassa da, yntymaqasyp kelgen-dı. Bıraq, ämäliiat körsetıp otyrǧanyndai, Qytaidyŋ QKP bekem basşylyǧyndaǧy sosialistık tüzımnen, markistık ideologiiadan bas tartpaityndyǧy basy aşyqqa şyǧyp otyr. Äsırese, bilıkke Şi Jinpiŋ(Xi Jinping) kelgelı Qytaidyŋ kerı ketu ürdısı tıpten aiqyndalyp keledı. Mäselenıŋ ekınşı jaǧy da bar, ol Qytaidyŋ damuy men äleuettenuı, şynymen de, AQŞ-nyŋ älem bırınşılıgı syndy märtebesı men ornyna qater töndıre bastady. Qytai bügıngı jetken äleuetımen AQŞ-nyŋ älemdık köşbasşylyq tızgınıne jarmasatyn nietın baiqatty. Ol qazırgı AQŞ jetekşılıgındegı halyqaralyq qatynastar tärtıbınen bas tartyp, “basqa da ırı memleketterdıŋ müddelerı”(?) eskerılgen jaŋa tūrpattaǧy halyqaralyq qatynastar tüzuge ündep, qazırgı halyqaralyq jüie erejelerıne baǧynuşydan, öz şarttarymen jaŋa ereje bekıtuşıge ūmtylysyn bıldırdı. Būǧan AQŞ endıgary töze almas edı. Tramptyŋ Qytaidy täubesıne tüsıru bastamasyn AQŞ-nyŋ qos partiiasynyŋ, barlyq äleumettık jıkterınıŋ taily-taiaǧyna deiın bırleppen qoldauynyŋ syry osynda jatyr. Öitkenı, Amerika halqy, äzırdıŋ özınde, tynyq mūhittyŋ batysynan soqqan jeldıŋ yzǧyryǧyn jan tüisıkterımen seze bastady. AQŞ bilıgı de Qytaidy “ornyna qoiudyŋ” merzımı jetkenın şynaiy tüisındı. 40 jyl boiy şydap kelgen saudadaǧy teŋgermesızdıkke endıgary tözbeitının paş ettı. Ūrysta tūrys joq, Qytai tauarlaryna üsteme kedendık salyq engızudı qamtyǧan sauda soǧysyn bastady. Şyntuaitynda, būny Qytaidy erkıne jıbermeu şaralarynyŋ qolǧa alyna bastauy dep tüsıngen abzal. AQŞ-nyŋ Qytaidy ädıletsız sauda arqyly özın saudada terıs balansqa ūryndyrdy, ziiatkerlık menşıkterın ūrlady, AQŞ firmalaryn naryqqa tehnika auysuǧa mäjbürledı, olardyŋ Qytai naryqyna kıruıne äkımşılık tosqauyl qūrdy, t.s. kınälarmen aiyptap, kedendık üstememen bastaǧan sauda soǧysy, tüptep kelgende, Qytaidy tübegeilı qūrylymdyq reformalar jasauǧa itermeleuge, soŋynda “jüiege qosyluǧa” mäjbürleuge saiady. Qazırdıŋ özınde AQŞ, Qytaidyŋ memlekettıŋ naryqqa qarymdy kırısuımen qūrǧan “sosialistık naryqynyŋ” tuma naryqtyq jüiege jatpaitynyn, WTO erejelerıne qaişy ekenın mälımdep ülgerdı. Būl künderı Qytai taraby būlardyŋ barlyǧyn terıstegenımen, onyŋ AQŞ naryqyn arzan eŋbekküştıŋ ülesı jäne memlekettık üstemeaqyǧa süiengen arzan tauarlarymen töpep kelgenı—ädıletsız bäsekege jügıngenı；naryqqa kıruge niettengen firmalarǧa partiialyq qadaǧalau qoiu syndy josyqsyz talaptar qoiǧany；tehnikalyq qūpiialarǧa qol jetkızuge barynşa ūmtylǧany；WTO şarttaryn asyra paidalanǧany art-artynan däleldenude. Demek, tūtana bastaǧan AQŞ-Qytai sauda soǧysy, tek taza maǧynasyndaǧy ekonomikalyq soǧys emes, ideologiialyq jäne saiasi jüieler qaqtyǧysy, ömırlık tüzımder ara taitalas bolyp tabylady. Sondyqtan da, bäz sarapşylardyŋ būl daudyŋ baiaǧydaǧydai suyq soǧysqa ūlasyp ketuınen alaŋdaulary negızsız de emes. Endıgı jerde barlyǧy da Qytaidyŋ tübegeilı pozisiiasyna, onyŋ adamzat köşınıŋ qazırge deiın däleldengen örkeniet jolyna bet būrama, joq qyryq kısı bır jaq, qyŋyr kısı bır jaq kebımen qazırge taŋdaǧan öz sürleuımen tartama, osy jaily ūstanymyna bailanysty bolmaq. Mūrattardan görı müddeler aldyǧa şyqqan mynau zamanda, täjıkelesken ekı el müddeler saudalastyǧynda özara bır ymyraǧa toqailasuy da ǧajap emes. Tramptyŋ kezektı keden salyǧyn köteruge uäde etken biylǧy nauryzdyŋ 1- jaŋasyn keşelı berı keiınge şegeruı osyǧan meŋzeitındei.
Qūrmet Qabylǧazy
"Adyrna" ūlttyq portaly
