Baiaǧyda, (15 - 16 ǧasyr) parsynyŋ arap saiahatşysy ibn Ruzbihan bızdıŋ oŋtüstık öŋırge kelıp öz körgenderın hatqa tüsırıp ketken eken. Ol eŋbek bızge "Būhar qonaǧynyŋ jazbalary" degen atpen belgılı. Sonda ol bylai deidı "Şyŋǧyshannyŋ üş jūrty bar, onyŋ bırı Şäibanidıŋ özbegı, ekınşısı - jauynger qazaq halqy, üşınşısı - maŋǧyttar edı" deidı, iaǧni maŋǧyttar bilegen noǧaidy aitqany. Sosyn būl arap sol kez osy Şäibanidyŋ, qazaqtyŋ sūltany - bızdıŋ Jänıbek hannyŋ ūly Janyş sūltannyŋ auylyn şapqanyna kuä bolady. Sonda qazaqtar aldaryna myŋǧyrǧan malyn salyp Syrdyŋ boiyn en jailap arbamen kiız üi süirep köşıp jüredı eken. Odan erterekte Batu da solai köşıp jürıptı, ony Rubruk 13 ǧasyrda jazdy. Batudyŋ Ordasy arbamen süiretılıp köşıp kele jatqanda tūtas qala jyljyp köşıp kele jatqandai äser beredı eken (surette).
Būl arap, sol zaman qazaq pen özbek handarynyŋ özara qyrqysyna qarap otyryp taŋǧalypty "au sender tür - pışınıŋ, salt - dästürıŋ, tılıŋ dınıŋ bıp - bırdei bır halyq emessıŋder me, ne jetpeidı senderge" dep han - sūltandy aqylǧa keltırmek bolsa, äbden "Ejennıŋ äuletı", "Şibannyŋ äuletı", "Toqai Temır ūryǧy" bop bölınıp alǧan han sūltandar "araptyŋ dala ısterıne basy jete qoimas" dep olar būny tüsınbeptı. Jalpy Şyŋǧystan keiıngı ūlys qualaǧan han - sūltandardyŋ tūtas eldı jyrmalauǧa kelgende äbden ziiany tidı, ol aqiqat. Sol özbek Şäibanimen sart jaǧalap, aqyry Sovet zamany sart bop kettı.
Sonda Edıl boiyn jaǧalap maŋǧyt Edıgenıŋ bek - myrzalarynyŋ qol astynda bolǧan qazaqtyŋ et jaqyn bauyrynyŋ bırı osy noǧailar edı.
Surette Anadolydaǧy noǧai qauymdastyǧynyŋ töraǧasy Cemil Sütbaş aǧamyz.
"Türkiiada 2 jarym million noǧai barmyz" deidı būl kısı, "noǧai türıkpız" dep ataidy eken özderın.
Būǧan "apyrai, būl bır qauym el ǧoi, tıptı bır memlekettıŋ halqy ǧoi!" dep taŋǧaldym. Būl baiaǧy şejırelı jūrttyŋ bır jūrnaǧy ǧana. Jalpy Noǧai Ordasy, öz zamanynda sany men qūdıretı jaǧynan Qazaq Ordasynan asyp tüspese eş kem bolmaǧan. Ony 16 ǧasyrdaǧy litva saiahatşysy Mihalon Litvinnan köruge bolady. Sol qazaq ışkı eseppen aşarşylyq bolmaǧanda 70 - 80 million bolar edı desek, noǧai da sonşa bolar edı. Al būl älemdegı bolmai qalǧan ekı ırı memleket.
"Ūlttyq kiımderıŋız älem jälem bop ketıptı, şejıre, tıl, tarih, jalpy ruhani jaǧdailaryŋyz ne bop jatyr aǧa?" dep mazalap jüremın būl kısını.
"Şejırenı üş - tört ataǧa şeiın ǧana bılemız" deidı Jemıl aǧamyz. Ūmytylady ǧoi ärine, türık ru sanamaidy.
"Noǧai tılın, dästürın saqtap qaluǧa qazaqtyŋ kömegı bolmas pa" dep qoiamyn, "ekı tıldıŋ aiyrmasy joq, bolsa da pälendei emes, noǧai halqy üşın egızdıŋ syŋaryndai bolatyn qazaqta tıl men salt - dästür saqtaldy, saqtalamyz degen maqsattaryŋyz bolsa, sol dätterıŋızge quat bolmas pa eken" desem, aǧamyz kümıljıp "ony uaqyt körsetedı, men mynda qazaqtarmen kezdesıp tūramyn" deidı.
Qazaqstan keleşekte latyn älıbpiıne köşıp jatsa, būl bauyrlarymyz öz ūlttyq mektepterın aşatyndai niet tanytsa, bızdıŋ memleket olarǧa öz oqulyqtaryn ūsyna alady. Basqa jaǧynan da bızdıŋ memlekettıŋ būl halyqqa bererı köp.
Jalpy, noǧailardyŋ negızgı rulary da tap bızdıŋ rular. Būrynǧy geografiialyq jaǧdaida noǧailarǧa syrttan qosylǧan halyqtar da bar. Solardyŋ bırı osetin - alandardan qosylǧan rular. Olardy Batu Ordasy "astar" dep ataǧan eken kezınde, qazır de as dep atalady būl ru, Batu Ordasyna adal qyzmet etıp būl alandar keiın noǧailanyp kettı. Endı qazır Reseidegı azǧantai noǧaidy osylar äbden şatastyryp otyr au degen oidamyn. Resei noǧailary qazır sonyŋ äserımen lezginka bilep kavkaz bop barady. Äitpese, būl noǧai bır kezde bırge dombyra sabalap, jyr tögıp, besık terbetken, asyq oinaǧan, şejıre jattaǧan bauyrymyz edı.
Künderdıŋ bır künınde osy et jaqyn bauyrlarymyz, bır yŋǧaily sätte Edıl boiy ata jūrtqa oralyp, evreiler ıstegen erlıktı qaitalaimyz, tūǧyrymyzdy qaita tıkteimız dep jatsa, olarǧa Qazaq Memleketınen alar närse mol bolady, ol anyq. Äsırese osy ruhani jaǧynan būl halyqtyŋ muzeiı - osy bızdıŋ qazaq halqy, noǧailar ainaǧa qarasa qazaqty köredı.
Bızdıŋ de bır öşkenımız janyp, ölgenımız tırıler edı.
Bızge osy bır kezde taǧdyrdyŋ tälkegıne ūşyrap atamekennen ajyrap jyraqtap ketken noǧai bauyrlarymyzdy nazarda ūstau kerek siiaqty... būlar bız oilaǧandai 80 - 100 myŋ ǧana emes, 2 jarym million jäne Türkiiada börılı bairaǧyn ūstap otyr.
Būl arap, sol zaman qazaq pen özbek handarynyŋ özara qyrqysyna qarap otyryp taŋǧalypty "au sender tür - pışınıŋ, salt - dästürıŋ, tılıŋ dınıŋ bıp - bırdei bır halyq emessıŋder me, ne jetpeidı senderge" dep han - sūltandy aqylǧa keltırmek bolsa, äbden "Ejennıŋ äuletı", "Şibannyŋ äuletı", "Toqai Temır ūryǧy" bop bölınıp alǧan han sūltandar "araptyŋ dala ısterıne basy jete qoimas" dep olar būny tüsınbeptı. Jalpy Şyŋǧystan keiıngı ūlys qualaǧan han - sūltandardyŋ tūtas eldı jyrmalauǧa kelgende äbden ziiany tidı, ol aqiqat. Sol özbek Şäibanimen sart jaǧalap, aqyry Sovet zamany sart bop kettı.
Sonda Edıl boiyn jaǧalap maŋǧyt Edıgenıŋ bek - myrzalarynyŋ qol astynda bolǧan qazaqtyŋ et jaqyn bauyrynyŋ bırı osy noǧailar edı.
Surette Anadolydaǧy noǧai qauymdastyǧynyŋ töraǧasy Cemil Sütbaş aǧamyz.
"Türkiiada 2 jarym million noǧai barmyz" deidı būl kısı, "noǧai türıkpız" dep ataidy eken özderın.
Būǧan "apyrai, būl bır qauym el ǧoi, tıptı bır memlekettıŋ halqy ǧoi!" dep taŋǧaldym. Būl baiaǧy şejırelı jūrttyŋ bır jūrnaǧy ǧana. Jalpy Noǧai Ordasy, öz zamanynda sany men qūdıretı jaǧynan Qazaq Ordasynan asyp tüspese eş kem bolmaǧan. Ony 16 ǧasyrdaǧy litva saiahatşysy Mihalon Litvinnan köruge bolady. Sol qazaq ışkı eseppen aşarşylyq bolmaǧanda 70 - 80 million bolar edı desek, noǧai da sonşa bolar edı. Al būl älemdegı bolmai qalǧan ekı ırı memleket.
"Ūlttyq kiımderıŋız älem jälem bop ketıptı, şejıre, tıl, tarih, jalpy ruhani jaǧdailaryŋyz ne bop jatyr aǧa?" dep mazalap jüremın būl kısını.
"Şejırenı üş - tört ataǧa şeiın ǧana bılemız" deidı Jemıl aǧamyz. Ūmytylady ǧoi ärine, türık ru sanamaidy.
"Noǧai tılın, dästürın saqtap qaluǧa qazaqtyŋ kömegı bolmas pa" dep qoiamyn, "ekı tıldıŋ aiyrmasy joq, bolsa da pälendei emes, noǧai halqy üşın egızdıŋ syŋaryndai bolatyn qazaqta tıl men salt - dästür saqtaldy, saqtalamyz degen maqsattaryŋyz bolsa, sol dätterıŋızge quat bolmas pa eken" desem, aǧamyz kümıljıp "ony uaqyt körsetedı, men mynda qazaqtarmen kezdesıp tūramyn" deidı.
Qazaqstan keleşekte latyn älıbpiıne köşıp jatsa, būl bauyrlarymyz öz ūlttyq mektepterın aşatyndai niet tanytsa, bızdıŋ memleket olarǧa öz oqulyqtaryn ūsyna alady. Basqa jaǧynan da bızdıŋ memlekettıŋ būl halyqqa bererı köp.
Jalpy, noǧailardyŋ negızgı rulary da tap bızdıŋ rular. Būrynǧy geografiialyq jaǧdaida noǧailarǧa syrttan qosylǧan halyqtar da bar. Solardyŋ bırı osetin - alandardan qosylǧan rular. Olardy Batu Ordasy "astar" dep ataǧan eken kezınde, qazır de as dep atalady būl ru, Batu Ordasyna adal qyzmet etıp būl alandar keiın noǧailanyp kettı. Endı qazır Reseidegı azǧantai noǧaidy osylar äbden şatastyryp otyr au degen oidamyn. Resei noǧailary qazır sonyŋ äserımen lezginka bilep kavkaz bop barady. Äitpese, būl noǧai bır kezde bırge dombyra sabalap, jyr tögıp, besık terbetken, asyq oinaǧan, şejıre jattaǧan bauyrymyz edı.
Künderdıŋ bır künınde osy et jaqyn bauyrlarymyz, bır yŋǧaily sätte Edıl boiy ata jūrtqa oralyp, evreiler ıstegen erlıktı qaitalaimyz, tūǧyrymyzdy qaita tıkteimız dep jatsa, olarǧa Qazaq Memleketınen alar närse mol bolady, ol anyq. Äsırese osy ruhani jaǧynan būl halyqtyŋ muzeiı - osy bızdıŋ qazaq halqy, noǧailar ainaǧa qarasa qazaqty köredı.
Bızdıŋ de bır öşkenımız janyp, ölgenımız tırıler edı.
Bızge osy bır kezde taǧdyrdyŋ tälkegıne ūşyrap atamekennen ajyrap jyraqtap ketken noǧai bauyrlarymyzdy nazarda ūstau kerek siiaqty... būlar bız oilaǧandai 80 - 100 myŋ ǧana emes, 2 jarym million jäne Türkiiada börılı bairaǧyn ūstap otyr.
Oljas Äbıl
