Qazırgı qoǧamda adam teŋdıgı men genderlık teŋdıktıŋ arajıgı aiqyndalmai tūr. Qoǧam tüisınıgındegı tūlǧalyq erkın pozisiiany köp jaǧdaida «özım bılemınnıŋ» egosy basyp ketıp tūr. Oǧan sebep, bızdıŋ qazaqi mentalitetke sai kelmeitın şyǧys pen batystan kelgen elıkteuşılık. Olardyŋ «Menı osylai qabylda!» degen pozisiialyq ūstanymy bızdıŋ körkem mınezdılık pen sypaiylyqtyŋ aldyn kese köldeneŋ kesıp otyr. Qazaqqa jat osy äleuettık stereotipter bolaşaq ūrpaqtyŋ sanasyn ulaityny anyq.
Genderlık teŋdık strategiiasy negızınen erler men äielderdıŋ teŋdıgıne qol jetkızu maqsatyndaǧy bilık pen qoǧamnyŋ özara tiımdı äreket etuıne baǧyttalǧan közqaras. Gender – būl erler men äielderdıŋ mınez-qūlqyn, sondai-aq olardyŋ arasyndaǧy äleumettık özara qarym-qatynasty aiqyndaityn, olardyŋ äleumettık jäne mädeni normalary men rölderınıŋ jiyntyǧy. «Gender» sözı aǧylşyn tılınen audarǧanda jynys (erkek, äiel) degendı bıldıredı. Strategiia – memlekettıŋ genderlık saiasatyn ıske asyruǧa baǧyttalǧan negızgı qūjat, ony ıske asyrudyŋ jäne memleket pen azamattyq qoǧam tarapynan onyŋ monitoringın jüzege asyrudyŋ qūraly, demokratiianyŋ qalyptasuynyŋ maŋyzdy faktory bolyp tabylady. Qazırgı kezde azamattyq qoǧam ūlttyq genderlık saiasatty jüzege asyruǧa ömırdıŋ barlyq salasynda genderlık teŋdıkke qol jetkızu tetıgın jasauǧa belsendı türde, keŋ kölemdı jūmystar jürgızıp jatyr. Barlyq qoǧam ömırınıŋ salalarynda gender tüsınıgı äielderdıŋ ǧana emes erlerdıŋ de tūlǧalyq erekşelıkterın qorǧaidy. Bıraq öz mentalitetımızge bailanysty qarama-qaişylyqtar kezdesedı. Qazır köp otbasylarda türlı jaǧdai bop jatady. Nege olai bolyp jatyr, nege ajyrasu köp? Sonyŋ bärı zertteudı qajet etedı.Onyŋ şeşu joldaryn anyqtau kerek.Köpşılıktıŋ tüsınıgınde būl termin köbıne äiel mäselesı, äieldıŋ bilıkke talasuy dep qabyldanady. Är ūlttyŋ öz mentalitetı bar, bızdıŋ de öz mentalitetımız bar. Jalpy, gender degen äiel adam men er adamnyŋ qarym-qatynasy. Al, qazaqta er men äieldıŋ qarym-qatynasy qandai bolǧan, er adamdy syilau, ülken adamdy qūrmetteu, qyz tärbiesı taǧy basqada qūndylyqtardy osy etnogenderologiia arqyly körsetemız. Negızı köpşılık gender degen närsenı er adamǧa qysym siiaqty qabyldaidy.Alaida, qazaq halqynyŋ öz genderı bar. Al bız otbasy qūndylyqtaryn saqtauymyz kerek.
Qoǧamdaǧy barlyq azamattardyŋ özara qūrmet jäne teŋdık qūndylyqtaryn jalǧastyru jäne bekıtu barlyq damyǧan elderde bar qaǧidat. Memleket damuynyŋ ideologiialyq negızı bolyp tabylatyn zaiyrlylyq – osy! Bızdıŋ elımızdıŋ jaǧdaiynda bırden-bır yŋǧaily, ämbebap ärı tarihi tūrǧydan qalyptasqan memlekettık sipaty. Sondyqtan onyŋ nasihattaluy men nyǧaiuy qoǧam tūraqtylyǧyna sözsız igı äser etedı. Osydan tuyndaityn aqparattyq-aǧartu jūmystarynyŋ basty maqsaty – qoǧam müşelerıne zaiyrlylyq jäne dın mäselelerı jönınde saralanǧan, dūrys, jüielı, negızdı közqarastar qalyptastyru boluǧa tiıs. Dūrys aqparatpen qarulanǧan qoǧam jürer jolynan adaspaidy, ömırlık baǧyt-baǧdaryn özı taŋdaidy. Halqymyzdyŋ zaŋdy qūrmetteuı, adam qūqyǧyn ardaqtauy sonau erte zamannan-aq qalyptasqan. Ǧasyrlar boiy kele jatqan ädet-ǧūrpyna, salt-sanasyna, ülkenge qūrmet kışıge ıltipat, otbasynda, qoǧam ortasynda mädeniettı söileu qarym-qatynasyna airyqşa baǧa bergen. El basqaru ısıne de jıtı män berıp, qazaqtyŋ bilerı, aqsaqaldy qariialardyŋ aitqan qasiettı sözderı, naqyldary, ösietterı el arasyna keŋınen tarap, Konstitusiia baptaryndai baǧyt berıp otyrǧan. Bızdıŋ Ata Zaŋymyzdyŋ bırınşı babynda: «Qazaqstan Respublikasynyŋ eŋ qymbat qazynasy – adam jäne adamnyŋ ömırı», – dep naqty jazylǧan. Osy sebeptı qoǧamdaǧy barlyq azamattardyŋ özara qūrmet jäne teŋdık qūndylyqtaryn jalǧastyruǧa qūqy bar. Elımızdıŋ eŋ ülken bailyǧy – adam men adam ömırı bolǧandyqtan, ärbır adam özınıŋ, otbasynyŋ, ata-anasy men bala-şaǧasynyŋ ömırıne, densaulyǧyna zor janaşyrlyqpen, erekşe jauapkerşılıkpen qarauy kerek. Öitkenı ūlt densaulyǧy – memleket qauıpsızdıgınıŋ qūramdas bölıgı. Däl osy tūsta bärımızge halqymyzdyŋ ärdaiym ülkenge qūrmet körsetıp, kışıge qamqor bolatyn abzal qasietterı septıgın tigızerıne senuımız kerek. «Adamnyŋ künı adammen» deidı atamyz qazaq.
Adamnyŋ özıne degen senımı – ülken küş. Būl boiymyzǧa qajyr, denemızge quat, jüregımızge senım ūialatady. Bız qazır kömekke asa mūqtaj qariialardy, ardagerlerımızdı, köpbalaly analardy, äl-auqaty tömenderdı, jūmysqa jaramsyz jandardy erekşe qamqorlyqqa aluymyz kerek. Halqymyzdyŋ boiyndaǧy ūrpaqtan-ūrpaqqa üzılmei jetken eŋ ızgı qasietter bızdı osyǧan ündeidı. Däl qazır bükıl adamzat jolairyqta tūr. Älemdık geosaiasatty, ekonomikany, ekologiiany, qoǧam ömırınıŋ san aluan salasyn qamtyp, tızbektele kelgen, būryn-soŋdy bolmaǧan problemalar älem memleketterınıŋ qarym-qatynasyn da özgerte bastady. Ündı halqynyŋ ūly gumanist qairatkerı Mahatma Gandi: «Älemdı özgertu üşın äuelı özımız özgeruımız kerek», – degen eken. «Bırlık joq jerde tırlık joq», – degen eken äigılı danyşpan Töle bi. Bereke-bırlıktıŋ almaityn qamaly, baǧyndyrmaityn biıgı bolmaidy. Bız üşın ata-babalarymyz ǧasyrlar boiy aŋsap kütken, 30 jylǧa juyq uaqyt būryn qolymyz jetken azattyqty mäŋgı baiandy etuden asqan mūrat joq. Qazaqstan – halqymyz tatu-tättı jäne kelısımde ömır sürıp jatqan ortaq şaŋyraǧymyz. Būl – Elbasy saiasatynyŋ maŋyzdy jetıstıkterınıŋ bırı. El Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev osy baǧytty ärı qarai jalǧastyruda. Kelısım men bırlık – memlekettıŋ tūraqty damuy jäne barlyq azamattyŋ ömırın jaqsartu üşın qajettı bızdıŋ qoǧamdaǧy basty qūndylyqtar. Qoǧamda barlyq azamattardyŋ özara qūrmet jäne teŋdık qūndylyqtary söz bolǧanda myna jait eske tüsedı. Qazaqtyŋ tarihi ūlttyq toleranttylyǧy özınıŋ basty sipatymen erekşelenedı. Qazaqtyŋ ūlttyq toleranttylyǧy tūiyq emes, aşyq, qonaqjai, adamdardy jaqyndastyrady, iaǧni adamdardy ajyratpaidy. Qarym-qatynasqa daiyn ekendıgın körsetedı. Būl qazaqtardyŋ jer audarylǧan halyqtardy qalai qarsy alǧandyǧynan aiqyn körınedı.
Qazırgı qoǧam qūndylyqtary: mädeniet jäne örkeniet. Söz mädenietı. Söileu mädenietınıŋ adam qarym-qatynasyndaǧy rölı. Alaida,bır maqsat, bır müdde üşın adamdardyŋ bırlesıp ömır süruı, iaǧni qoǧam bolyp üilesuı ruhani jäne materialdyq qūndylyqtarǧa negızdeledı. Adamgerşılıktıŋ ölşemı sanalatyn ruhani qūndylyqtarǧa otbasy, mahabbat, dostyq, özın özı tanu, dın, dästür jatady. Al üi, jaqsy jūmys, qarjylyq erkındık siiaqty materialdyq igılıkter tūlǧanyŋ äleumettık märtebesın qalyptastyrady. Sondai-aq bostandyq, adamnyŋ qadır-qasietı, teŋdık jäne yntymaqtastyq, demokratiia jäne zaŋnyŋ üstemdıgı – qoǧamnyŋ maŋyzdy qūndylyqtary.Qoǧamnyŋ igılıkke ūmtylyp, alǧa jyljuy üşın dästürlı qūndylyqtar men jaŋǧyrǧan qūndylyqtardyŋ tepe-teŋdıgın saqtau qajet. Mäselen, otbasy, ata-analar men balalar arasyndaǧy bailanys, ülkenge qūrmet, taǧy basqa qūndylyqtar men bäsekege qabılettılık, şet tılderın meŋgeru, innovasiialyq oilau siiaqty qasietterdı qatar alyp jüru kerek. Otbasy – tūlǧanyŋ qalyptasuynda eŋ maŋyzdy qūndylyq. Būl qūndylyq dästür men ūstanymdaryn saqtai otyryp, ekınşı jaǧynan jaŋǧyrtu üderısterıne üilesu kerek-aq. Qazır qoǧamda otbasynyŋ jaŋa formaty, erler men äielderdıŋ jaŋa rölı, jaŋa normalar men erejeler qyzu talqylanyp jatyr. Otbasy institutynyŋ bolaşaǧy qalai bolmaq, qoǧamnyŋ qandai formattary özgermeidı, qazırgı qoǧamǧa qalai beiımdelu kerek, qandai dästürlı qūndylyqtardy saqtau maŋyzdy? Osy sūraqtarǧa jauap ızdeu bügıngı taŋda öte özektı bolyp tūr.
