AES taqyrybyna qatysty bügınde mamandar türlı pıkır aituda. Olardyŋ arasynan tiımdı tūstaryn tızbektep berıp jatqandary da, dattap jatqandary da az emes. Alaida halyq arasynda beiresmi alyp-qaşpa äŋgımelerge senetınder de bar. Bıraq «QAES» JŞS bas direktory Timur Jantikin «tek bılıktı mamandardyŋ ǧana sözınu senu kerek» deidı. Būl turaly tolyǧyraq sūhbatymyzdan oqyp bıle alasyz:
- Timur myrza, AES-ke qatysty soŋǧy jaŋalyqtar qandai? Ötken joly qarsy taraptan petisiia jariialanǧan bolatyn. Būl AES qūrylysynyŋ josparyna äser etpei me? Sızderdıŋ reaksiialaryŋyz qandai boldy?
- AES qūrylysynyŋ salynuynda özındık algoritm bar. Äuelı halyqtyq tyŋdalym bolady, sodan soŋ tehnikalyq ekonomikalyq negızdemege qatysty arnaiy qūjattar erejesıne sai jüzege asady. Iаǧni, atalǧan algoritmde bırınşı kezekte halyq pıkırı tūr. Būdan AES-tıŋ halyq pıkırıne süiengen, halyqtyŋ oiyn nazarǧa alǧan obekt ekenın aŋǧaruymyzǧa bolady.
- Soŋǧy özgerısterge qarasaq Fransiia mamandarymen kelıssözder jürgızılıp jatqanyn baiqaǧan edık. Eldegı AES qūrylysyn qai elge tapsyratyn boldyq? Būl şeşıldı me?
- Bızde 4 eldıŋ reaktorlary qarastyrylyp otyr. Ony barşaŋyz bılesızder. Bastapqyda alty ūsynys bolady. Sonyŋ ışınen naryqtaǧy jaqsy degen 4 jobany taŋdap aldyq. Būl qauıpsızdık deŋgeiı joǧary 3, 3+ reaktorlary. Alaida Fransiia dep bekıtıldı dep naqty aituǧa älı de erte. Qazırgı taŋda är ümıtker elde 25% -dan boljamdy degen jospar tūr desek bolady.
- Osy uaqytqa deiın atalǧan taqyrypqa qatysty bırneşe mamandarmen sūhbattar jürgızdık. Köbı saiasi jaǧdailardy negızge alyp Rosatomdy qoldamaityndaryn aitty. Sızdıŋ pıkırıŋızşe saiasi jaǧdai Resei reaktorlaryn taŋdauymyzǧa äser ete me?
- Jeke özımde Reseige qatysty boljamdy qauıptı oilar joq. Bız qazır türlı nūsqalardy qarastyryp jatyrmyz. Ärine, arnaiy kriteriiler, talaptar bar. Osy dünielerge süienıp qana jobalardy baǧalau üstındemız. Sondyqtan äzırge bır elge qatysty üzıldı-kesıldı naqty pıkır aitu mümkın emes. Fransiianyŋ da, Qytaidyŋ da, Reseidıŋ de, Koreianyŋ da mümkındıgı bırdei. Sebebı, ärqaisysynyŋ özınşe artyqşylyqtary jäne kemşın tūstary bar.
- Halyqtyŋ oiynşa Reseimen serıktes bolsaq erteŋgı künı saiasi jaǧdai şielınısıp ketse, AES olardyŋ bır qaruly qūralyna ainalyp ketuı mümkın deidı. Būl qanşalyqty ras?
- Būl mümkın emes närse. Memleketke qatysty eş bailanys joq. Däl sol sekıldı Koreia bolmasyn, Qytai bolmasyn serıktes bolsa, AES-ty jaryp jıberedı degenge senu qiyn. Sebebı onyŋ iesı özımız bolamyz. Ärine, qazır oryn alyp jatqan saiasi jaittarǧa qatysty Reseidıŋ ūsynysyna jıtı qarauǧa mäjbürmız. Alaida, atom stansiiasy 10 jyl salynady. Būl uaqyt aralyǧynda ne bolatyn belgısız. Onyŋ jūmys jasau uaqyty da bır ǧasyrǧa tatidy. Iаǧni, stansiia qūrylysyn bastamas būryn 100 jyldyq bolaşaǧymyzdy oilauymyz qajet. Bügıngı jaǧdaiǧa qarap şeşım şyǧaruǧa bolmaidy. Erteŋgı kün ne bolaryn bılmeimız. Bälkım saiasi jaǧdai jaqsaryp qalar nemese uşyǧyp ketuı de mümkın. Nendei jaǧdai bolmasyn stansiiany özımız basqaratynymyzdy ūmytpaǧanymyz jön. Boljamdy täuekelderdıŋ aldyn aluǧa qatysty josparlar qarastyryluda. Onyŋ ışınde tehnikalyq, ekonomikalyq sūraqtar da bar.
- Elımızde oryn alǧan jaǧdailardan habardarsyz. Jaŋaözendıkter jūmyssyzdyq dep bas kötergen edı. Elımızde osy taqyrypqa qatysty taǧy bır dürbeleŋ oryn alyp ülgerdı. AES – ülken obekt. Säikesınşe köp maman jūmyldyralatyny sözsız. Atom stansiiasy jūmyssyzdyqpen küreste paidasyn beredı dep oilaisyz ba?
- İä, AES ülken jūmys orny desek te bolady. Mäselen, Türkiiada salynyp jatqan atom stansiiasynyŋ qūrylys kezeŋınde 18 000 adam jūmys ıstep jatyr. Olar bılıktı qūrylysşy mamandar ekenı anyq. Joba ıske asar aldynda kadr mamandaryn daiyndau kezeŋı jüzege asqany da haq. Iаǧni, aidaladan kelgen mamandar emes, jergılıktı bılıktı mamandar tartylǧan. Sol siiaqty bızde de joba jüzege asuyn bastasa, kadr mamandaryn daiyndau baǧdarlamasy atqarylady. Olardyŋ ışınde özımızdıŋ mamandardyŋ qatary qūrylys kezeŋınde köp bolatyny sözsız. Iаǧni öz elımızdıŋ azamattary üşın jaŋa jūmys oryndary paida bolatyny anyq. Artynşa, baǧdarlamalyq josparǧa säikes kelesı mamandar daiyndalady. Būl da qazaqstandyq mamandarmen jüzege asatyn kezeŋ. Bızdıŋ elde bılıktı mamandar jetedı. Täjıribemız de jetedı. Onyŋ üstıne bazalyq bılım berıp jatqan bırneşe JOO-lar da bar. Sondai-aq, äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-da,Iаdrolyq fizika institutynda mamandar bar. Iаǧni bızde negızgı qajettı mamand-kadr lar bar. Al daiarlaityn el bızdıŋ taŋdauymyzǧa tıkelei bailanysty. Operativtı mamandar arnaiy daiyndyqtan jäne attestasiiadan ötedı.
- AES-te tek energetik, atomşy, tehnik mamandar ǧana jūmys ıstei me? Kımderdı jūmyspen qamtamasyz ete alamyz?
- Atalǧan 18 000 adamnyŋ bärı atomşylar emes. Būl qūrylysşylardyŋ sany ǧana. Iаǧni jūmsşylardyŋ köbı qūrylysşylar bolyp keledı. Onyŋ ışınde dänekerleuşı, mehanikter, tehnikter de bar. Qūrylys aiaqtalǧannan keiın ärine energetik mamandar tartylatyny anyq. Tıptı atomşy mamandar jūmysşylardyŋ belgılı bır bölşegın ǧana qamtidy.
- Qasym-Jomart Toqaev Parlament deputattaryn sailau otyrysynda söilegen sözınde, elımızdegı energetika jüiesın jaŋǧyrtu qajet ekenın aitty. AES energetika salasyn jandandyruǧa qanşalyqty äserın beredı. Ekonomikamyzǧa äkeletın paidasy qandai?
- AES kädımgı kömır stansiiasy sekıldı obekt. Bıraq onda kömırdıŋ ornyna atom reaktory jūmys ısteidı. Ekologiialyq tūrǧydan qaraǧanda ärine atom reaktory kömırge qaraǧanda äldeqaida taza energiia közı. Onyŋ alǧaşqy jūmystaryn ötken ǧasyrymyzdan bastap ıske asyryp kele jatyr. Sondyqtan energetika jüiesıne atom bolsyn, kömır bolsyn bırdei-aq äserın beredı.
- Mamandardyŋ pıkırınşe elımızde üş ǧasyrǧa jetetın kömır qory bar. Atom qymbatqa şyǧuy mümkın deidı. Däl osy qarqynmen kömır jaǧyp otyra beretın bolsaq ne bolamyz, al atomǧa auyssaq elde ne özgeredı? Osy tūsyn halyqqa aşyǧynan tüsındıre ketsek.
- Elımızdegı atomǧa qatysty alǧaşqy joba 90-jyldary jüzege asty. Bızde būǧan qatysty täjıribe bar. Nege būl närse ılgerı qoiylyp ūsynylyp jatyr deseŋızder, energiia beruşı dünielerdıŋ bırı uran bızdıŋ elde qarqyndy öndırıletının bılesızder. Düniejüzı boiynşa ekınşı oryndamyz. Tabiǧattan berılgen mümkındıktı nege paidalanbasqa? Osy üşın de atom stansiiasynyŋ jobasy ūsynylǧan bolatyn. Kömır stansiialarymen salystyratyn bolsaq, onda bır künnıŋ özınde 60 vagon kömır jaǧylady eken. Al atom stansiialarynda bır vagon atom ekı jyldyq jūmysqa jarap beredı. Iаǧni aiyrmaşylyq jer men köktei ekenın aŋǧaruǧa bolady. Būl – bır. Ekınşıden, atom energetikasy jasyl energiia. Sebebı onyŋ qaldyqtary joq. Būl tūrǧydan kömır stansiialary ūtylatyny ras. Energetikalyq qauıpsızdıktı qamtamasyz etu üşın ony jaŋǧyrtyp otyruymyz kerek. Özderıŋız bıletındei uran eksporty boiynşa özge elderdı qamtamasyz etıp jatqanymyz da mälım. Bızdıŋ niet - körşıles elderge öndırıp jatqan uranymyzdy öz paidamyzǧa jaratsaq degen oi.
- Sūhbatyŋyzǧa rahmet!
Dina LİTPİN
