Serık ELIKBAI. Madaq jyry

Er Mamai bastaǧan auyr qol Kärı Donnyŋ joǧary basyna kelıp toqtady. Sansyz sarbazdy läşkerdıŋ, salmaqty, suyq jasaqtyŋ aldynda keiıngı tarih Şik-Mamai dep ataǧan Şidaq, Köşımdermen qatar atalar Mamai bek tūrǧan. Küluge beiımı joq biık qabaq, qiyq köz, ūzyn būrymdy Nasrat-din-Äbu-äl-Fatih özın qorşaǧan qaraşy, atalyqtarǧa qarap er Dospambet qaida dedı. - Oŋ qanatta. - Paŋ şatyrǧa kelsın. Deştı Qypşaqqa aty ketken, qaraşa jūrt qana emes, sūltandar, bekter myrzalar, hafizder, danyşpandar arasynda aty alaǧai, ısı men sözı sūrapyl Dospambet batyr oŋ qanattyŋ aldynda bolatyn. Otyzǧa jaŋa tolǧan, sere qardan seskenbes jyrau oiy öte alys arǧy armandarda tūr edı. Jürektıŋ sandyǧynda jatqan jaryǧy, jas künderdıŋ belgısındei bolyp Äli aǧanyŋ qyzy Nigara-Şyryn beinesı köldeneŋ tartty. Azauly degen türkı ūlysy üşın arman tektes şahar edı. Azaulyǧa kebejemen barsaŋ bolady, küşıŋ jetse keruenmen kel, onda bärı tabylady dep aitqan aŋyz Karamzinge deiın jetken. Appaq Azauly qalasy aqşaŋqan tartyp är soǧystan, maidannan şarşap kelgen jau jürek, ekı būtyn arystandai alşaityp, arǧymaq mıngen, kıleŋ mūzdai qūrsanyp, köbe kigen esıl erlerdı jūpary qardai boraǧan arularymen tosyp alatyn. Azaulynyŋ teŋızge şyǧar tüiısınde kök şatyrly aqsarai jūmbaq siqyrmen tartady. Aqsaraidyŋ ışınde sümbıle şaşyn jel sipaǧan, aq maŋdaiyn kün ürmegen, äjemsız aq bılegın jastanyp, qara közı qan qozdyryp omyraudaǧy oŋ tüimesı aǧytyluǧa yŋǧailanyp, belı bosap Nigara-Şyryn tosatyn. Dospambettıŋ özı Äli aǧanyŋ qyzy esık aldynda tūryp tosqanyn qalamaityn. Qyzǧanǧany emes, qyzyǧyn qyzylşyl közden tys jerde körgısı keler, Şyrynyn oŋaşada bauyrǧa basqandy ūnatar sahi köŋıl. On tüime, Mysyr asyp jetken on gauhardy aŋsap kelgen batyr salaly küştı sausaqtarymen myŋ bır tünnıŋ betın aşqandai aqyryn, aptyqsyz şeşe bastaityn. Alaköleŋke kezde, perışte men perıler seruen qūrǧan ǧazal şaqta qymbat mükämmäl gauhar tüimeler bırde sönıp, bırde janyp jyrau jüregındei alabūǧalap, attandap tulaityn. Dospambet jetı yqylym käşnürdıŋ boilaǧynda Nigara-Şyrynnan süiem artyq sūlu bar dep moiyndaǧan emes. Bozbala şaǧynda janǧan ǧaşyqtyq oty bäseŋ tartqan emes, bıltelengen emes, kerısınşe jyl ötken saiyn şalqi örtenıp, qyzuymen orap, şalǧai ketken saiyn qaita şaqyryp, şal jebedei jürekke ūra beredı. Syzdatyp auyryp, sal bülındırıp, taŋdai qaqtyra, tıl sordyrady. Batyr oiyn Mamaidyŋ baqauyly böldı. - Dänşmand, sızdı Mamai bek ämırşı şaqyrady. Dospambettıŋ ezuıne külkı üiırıldı. Dänşmandy nesı. Älde būnyŋ mürid bolyp jürgen kezdegı Stambūl, Baqşasarai boiyn aralaǧanyn aityp tūr ma. Dänşmandar men seiıtter ışınde mol bılımmen erekşelener jyrau Şam, Stambūldyŋ qauyzdy kıtaphanalarynda ūzaq-ūzaq otyruşy edı. Arab, iahudi, faral, şaǧatai tılındegı auyr tıl, qūj kıtaptardy, bederlı terımen tıgılıp, kümıspen küptelgen aqyl qazynalaryn mol aqtarǧan. Erkın köşken, qazaq jürgen jūrttyŋ älı aşpaǧan kömbelerıne kömıle otyryp asqaq aqylǧa astau ūsynatyn. Sorpaly söz arpaly oilarǧa qol salatyn. Iýan ǧūlamalarynan bastau alar asyl būlaqtarǧa ätteŋ ,mol bet jua almai kettı. Äl-Kindidı älınşe tanymai, Horezmidı qotaryp ala almai, Azauly jūrtqa qan qasapqa qaita aralasty. Qalany qabylan jau qaita qamap tūr eken. Joldanǧan dūşman jalaqtap janyn jaldap qaqpa aldynda oiran salyp jatqan şaqta aibaltasy azuly, jauǧa körı qazuly Dospambet jetken doldanyp. «Apyrym, er Dospambet» dep dosy men dūşpannyŋ daŋǧyra qaqqany osy kez-tın. Tasqa salsa tosylmas, qasqa salsa şoşynbas jiyrma jastyŋ jalauy -Azauly aŋyzy bolatyn. Ūzaq ūrys, sozaq soǧystan Dospambet şarşaǧan emes, talǧan emes, şegıngen emes. Auyr qolǧa bas bolyp, küŋırenıp kün tübıne köp jortqan. Arǧymaqtyŋ tal moiyny tūralaǧanda tūǧry joldan taimaidy. Mai qaŋbaqta at şaldyryp, aq şaŋdaqta tän taldyryp dem alǧan. Sadaq toly säigez oqty sozyp tartqan Dospambet. Edıldıŋ boiyn en jailaǧan Dospambet. Tolǧamaly aq batany tolǧap ūstaǧan Dospambet. Paŋ şatyrdyŋ aldyndaǧy alma aǧaşqa at basyn tıredı. Qalyŋ oidyŋ qūşaǧynda qabaǧy sūsty batyr boz ordaǧa eŋkeie kırdı. Amandyq ınıden. - Assalaumaǧaleikum, Mamai aǧa! - Uaǧalikalamassalim, Dospambetjan. Er Mamaidyŋ türı tym şarşau körındı. Süleimen taǧy bolmasa da örık aǧaşynan jasalǧan taq tūǧyrdaǧy bek säl qabaǧyn aşa qarady. Būl altyndalǧan, gauharly taq emes, osyndai joryqta alyp jürer jinamaly ūstyn. Qūrama şapşaq qymyzdy Mamai öz qolymen ūsyndy. - Tauda tümen, qyrda şerkes, qasynda estekterı bar mūndai telegei qolmen naiza tüiıstırıp körgen joqpyz. Amal neşık. Qazaq jūrty jalǧyz qaldy. Būl da dūrys şyǧar, qas ben dostyŋ jıgın jılıktep, arasyn aşyp aldyq. Ärbıreumız on jasauyl üşın maidan salamyz. Ūrystyŋ kese basy saǧan tüsedı. Dospambet sen osy arada bır tümenmen qalasyŋ. Jiyrma bes tümen alyp, men dūsman artynan ainalyp soǧamyn. Eger şydatpai, saǧaq syndyryp jatsa, qaşa soǧysyŋdar. Basqa jol joq. Senıŋ ornyŋ bır bölek, «taǧdyryŋdy» jauyp şyq. Bız esekqyrǧan tuǧanda qozǧalamyz. Ot-oşaqty öşıremız. - Ölsek şahidpız. Hoş, erım. Ekı juan sıŋır, batpan bılek jan tös tüiıstırdı. Dospambet tez şyǧyp kettı. Bır-aq tümen. Qarsy jaudyŋ äskerı kem degende 30 tümen nemese odan köp. Altyn Ordanyŋ şaşylǧan süiegınıŋ būl soŋǧy bas köteruı. Al käuırdıŋ qol astyndaǧy salmaqty äsker artynda zeŋbırektı Rech Pospolita tūr. Käuır Alaş ūldary doly bılekpen alǧan saiyn dalany, saitan aqylmen ala bastaǧan. Bılte myltyq, zor zeŋbırek būlar älı köp köre qoimaǧan qyry, şyǧa qoimaǧan şyŋy. Küş teŋ emes, qaşuǧa jer keŋ emes. Şyǧys kögıljım tartqanda daŋǧyra soǧylyp, dabyl qaǧyldy. Zor zūrna ünı zorlana, küŋırene, ürei perdesın, aqyl därtesın, şydam şylbyryn üzıp estıldı. Tūmandy, şaŋdy alaŋ bar köz bögetınen seiılgende bıtıspes jaular bet tıresıp tūr edı. Ekı jaq sözge kelısken joq, jekpe-jek sūraǧan joq. Ölım esırıgı jailaǧan alap-qan sūrap tūrǧan. Dospambet sauyt-saimanyn sailap kigen, Mamai aǧa aitqan taǧdyryn da jauyp tastaǧan. Altyn Ordanyŋ bügıngı qoldaǧy, bäsıre basy Azauly jūrty saldyr sauyt, köldeneŋ köbenı ūnata bermeidı. «Ajal altyn sandyqtyŋ da ışınde ızdep tabady». Äbden, tüiılgen, jentektelgen tūjyrym. Osyndai aq oramal maidanda şeiıtpın degender jürek tūsyndaǧy taǧdyr atty alaqan basyndai tūsty ädeilep aşyp, ajalmen talasyp jappai şyǧady. Kıreukesız, qorǧausyz tūsqa tigen jebe, kırgen naiza ölımnıŋ özı tapqany, qaşqanǧa jetkenı, bermestı alǧany. Şara joq. Dala ūldary ajalǧa bas ūrǧan emes. Sondyqtan da ardan attamaidy. Andasyn, tuǧanyn, qandasyn jauǧa tastamaq emes. Ar amandyǧy üşın jan qūrban. Alaş amandyǧy üşın jan qūrban. Tızerlep kün keşkenşe, tıstenıp ölmek läzım. Qarsy jaqtan dünienı jaŋǧyrta zeŋbırek gürs ettı. Azaulyqtardyŋ arasyna jarylǧan ölım oǧy, jaujürek ūldardy özgeşe seskendırdı. Aqboz atyn atoilap Dospambet şep aldyna şyqty. Aruaqtap aiǧailaǧan joq, attandadamady da. Ajal sepken zeŋbırekter tūsyna at basyn saldy. Bılte qoiyp jatqan, qaşuǧa ülgermegen şikı sarylardyŋ bastary qarbyzdai airyla bastady. Dırıl jürekterge dem kırdı. Ūrys ölıspei berıspes sipat aldy. Sauyrdan tigen soqqy Dospanbettıŋ bel süiegın syndyryp jıberdı. Soǧystyŋ ötınen şyǧa bere, Dospambet menı aşamailap bailaŋdar dedı. Jyǧylǧan qolbasy qol bastai almaidy. Äsker basy, läşker basy jyǧylǧynda sarbaz ruhyn köteru mümkın emes, läkin. Qylyş qamşyǧa, teŋız tamşyǧa ainalǧanda Mamai qoly jau jauyrynyn jūla otyryp berı öttı. Er Mamai janūşyra Dospambettıŋ janyna jetken. Entıge dem alǧan jas batyrdyŋ balǧan betıne ajal şıderı tüsıp te ketıptı. Qaita tumas, endı kelmes has batyr qoiu qan şūbyrǧan jüzımen Mamai bekke qarady. Köngen tür, keter közder egesı «Er Mamaidyŋ aldynda şahid keştım ökınben» dedı. Qazaq qazaq üşın öldı. Dünie teŋselıp kettı. Solai. Ajal bıreu ǧana. Erlık te jalǧyz. Ūlt üşın ölgen ūldardy ūlyqtaiyq... Alaş...