Serik ELIKBAI. Madaq jyry

2051
Adyrna.kz Telegram

Er Mamaı bastaǵan aýyr qol Kári Donnyń joǵary basyna kelip toqtady. Sansyz sarbazdy láshkerdiń, salmaqty, sýyq jasaqtyń aldynda keıingi tarıh Shık-Mamaı dep ataǵan Shıdaq, Kóshimdermen qatar atalar Mamaı bek turǵan. Kúlýge beıimi joq bıik qabaq, qıyq kóz, uzyn burymdy Nasrat-dın-Ábý-ál-Fatıh ózin qorshaǵan qarashy, atalyqtarǵa qarap er Dospambet qaıda dedi.

- Oń qanatta.

- Pań shatyrǵa kelsin.

Deshti Qypshaqqa aty ketken, qarasha jurt qana emes, sultandar, bekter myrzalar, hafızder, danyshpandar arasynda aty alaǵaı, isi men sózi surapyl Dospambet batyr oń qanattyń aldynda bolatyn. Otyzǵa jańa tolǵan, sere qardan seskenbes jyraý oıy óte alys arǵy armandarda tur edi. Júrektiń sandyǵynda jatqan jaryǵy, jas kúnderdiń belgisindeı bolyp Álı aǵanyń qyzy Nıgara-Shyryn beınesi kóldeneń tartty.

Azaýly degen túrki ulysy úshin arman tektes shahar edi. Azaýlyǵa kebejemen barsań bolady, kúshiń jetse kerýenmen kel, onda bári tabylady dep aıtqan ańyz Karamzınge deıin jetken. Appaq Azaýly qalasy aqshańqan tartyp ár soǵystan, maıdannan sharshap kelgen jaý júrek, eki butyn arystandaı alshaıtyp, arǵymaq mingen, kileń muzdaı qursanyp, kóbe kıgen esil erlerdi jupary qardaı boraǵan arýlarymen tosyp alatyn. Azaýlynyń teńizge shyǵar túıisinde kók shatyrly aqsaraı jumbaq sıqyrmen tartady. Aqsaraıdyń ishinde súmbile shashyn jel sıpaǵan, aq mańdaıyn kún úrmegen, ájemsiz aq bilegin jastanyp, qara kózi qan qozdyryp omyraýdaǵy oń túımesi aǵytylýǵa yńǵaılanyp, beli bosap Nıgara-Shyryn tosatyn. Dospambettiń ózi Álı aǵanyń qyzy esik aldynda turyp tosqanyn qalamaıtyn. Qyzǵanǵany emes, qyzyǵyn qyzylshyl kózden tys jerde kórgisi keler, Shyrynyn ońashada baýyrǵa basqandy unatar sahı kóńil. On túıme, Mysyr asyp jetken on gaýhardy ańsap kelgen batyr salaly kúshti saýsaqtarymen myń bir túnniń betin ashqandaı aqyryn, aptyqsyz sheshe bastaıtyn. Alakóleńke kezde, perishte men periler serýen qurǵan ǵazal shaqta qymbat múkámmál gaýhar túımeler birde sónip, birde janyp jyraý júregindeı alabuǵalap, attandap týlaıtyn. Dospambet jeti yqylym káshnúrdiń boılaǵynda Nıgara-Shyrynnan súıem artyq sulý bar dep moıyndaǵan emes. Bozbala shaǵynda janǵan ǵashyqtyq oty báseń tartqan emes, biltelengen emes, kerisinshe jyl ótken saıyn shalqı órtenip, qyzýymen orap, shalǵaı ketken saıyn qaıta shaqyryp, shal jebedeı júrekke ura beredi. Syzdatyp aýyryp, sal búlindirip, tańdaı qaqtyra, til sordyrady. Batyr oıyn Mamaıdyń baqaýyly bóldi.

- Dánshmand, sizdi Mamaı bek ámirshi shaqyrady.

Dospambettiń ezýine kúlki úıirildi. Dánshmandy nesi. Álde bunyń múrıd bolyp júrgen kezdegi Stambul, Baqshasaraı boıyn aralaǵanyn aıtyp tur ma. Dánshmandar men seıitter ishinde mol bilimmen erekshelener jyraý Sham, Stambuldyń qaýyzdy kitaphanalarynda uzaq-uzaq otyrýshy edi. Arab, ıahýdı, faral, shaǵataı tilindegi aýyr til, quj kitaptardy, bederli terimen tigilip, kúmispen kúptelgen aqyl qazynalaryn mol aqtarǵan.

Erkin kóshken, qazaq júrgen jurttyń áli ashpaǵan kómbelerine kómile otyryp asqaq aqylǵa astaý usynatyn. Sorpaly sóz arpaly oılarǵa qol salatyn. Iýan ǵulamalarynan bastaý alar asyl bulaqtarǵa átteń ,mol bet jýa almaı ketti. Ál-Kındıdi álinshe tanymaı, Horezmıdi qotaryp ala almaı, Azaýly jurtqa qan qasapqa qaıta aralasty. Qalany qabylan jaý qaıta qamap tur eken. Joldanǵan dushman jalaqtap janyn jaldap qaqpa aldynda oıran salyp jatqan shaqta aıbaltasy azýly, jaýǵa kóri qazýly Dospambet jetken doldanyp.

«Apyrym, er Dospambet» dep dosy men dushpannyń dańǵyra qaqqany osy kez-tin.

Tasqa salsa tosylmas, qasqa salsa shoshynbas jıyrma jastyń jalaýy -Azaýly ańyzy bolatyn. Uzaq urys, sozaq soǵystan Dospambet sharshaǵan emes, talǵan emes, shegingen emes. Aýyr qolǵa bas bolyp, kúńirenip kún túbine kóp jortqan. Arǵymaqtyń tal moıyny turalaǵanda tuǵry joldan taımaıdy. Maı qańbaqta at shaldyryp, aq shańdaqta tán taldyryp dem alǵan. Sadaq toly sáıgez oqty sozyp tartqan Dospambet. Edildiń boıyn en jaılaǵan Dospambet. Tolǵamaly aq batany tolǵap ustaǵan Dospambet.

Pań shatyrdyń aldyndaǵy alma aǵashqa at basyn tiredi. Qalyń oıdyń qushaǵynda qabaǵy susty batyr boz ordaǵa eńkeıe kirdi. Amandyq iniden.

- Assalaýmaǵaleıkým, Mamaı aǵa!

- Ýaǵalıkalamassalım, Dospambetjan.

Er Mamaıdyń túri tym sharshaý kórindi. Súleımen taǵy bolmasa da órik aǵashynan jasalǵan taq tuǵyrdaǵy bek sál qabaǵyn asha qarady. Bul altyndalǵan, gaýharly taq emes, osyndaı joryqta alyp júrer jınamaly ustyn. Qurama shapshaq qymyzdy Mamaı óz qolymen usyndy.

- Taýda túmen, qyrda sherkes, qasynda estekteri bar mundaı telegeı qolmen naıza túıistirip kórgen joqpyz. Amal neshik. Qazaq jurty jalǵyz qaldy. Bul da durys shyǵar, qas ben dostyń jigin jiliktep, arasyn ashyp aldyq. Árbireýmiz on jasaýyl úshin maıdan salamyz. Urystyń kese basy saǵan túsedi. Dospambet sen osy arada bir túmenmen qalasyń. Jıyrma bes túmen alyp, men dusman artynan aınalyp soǵamyn. Eger shydatpaı, saǵaq syndyryp jatsa, qasha soǵysyńdar. Basqa jol joq. Seniń ornyń bir bólek, «taǵdyryńdy» jaýyp shyq. Biz esekqyrǵan týǵanda qozǵalamyz. Ot-oshaqty óshiremiz.

- Ólsek shahıdpiz. Hosh, erim.

Eki jýan sińir, batpan bilek jan tós túıistirdi. Dospambet tez shyǵyp ketti.

Bir-aq túmen. Qarsy jaýdyń áskeri kem degende 30 túmen nemese odan kóp. Altyn Ordanyń shashylǵan súıeginiń bul sońǵy bas kóterýi. Al káýirdiń qol astyndaǵy salmaqty ásker artynda zeńbirekti Rech Pospolıta tur.

Káýir Alash uldary doly bilekpen alǵan saıyn dalany, saıtan aqylmen ala bastaǵan. Bilte myltyq, zor zeńbirek bular áli kóp kóre qoımaǵan qyry, shyǵa qoımaǵan shyńy. Kúsh teń emes, qashýǵa jer keń emes. Shyǵys kógiljim tartqanda dańǵyra soǵylyp, dabyl qaǵyldy. Zor zurna úni zorlana, kúńirene, úreı perdesin, aqyl dártesin, shydam shylbyryn úzip estildi.

Tumandy, shańdy alań bar kóz bógetinen seıilgende bitispes jaýlar bet tiresip tur edi. Eki jaq sózge kelisken joq, jekpe-jek suraǵan joq. Ólim esirigi jaılaǵan alap-qan surap turǵan.

Dospambet saýyt-saımanyn saılap kıgen, Mamaı aǵa aıtqan taǵdyryn da jaýyp tastaǵan. Altyn Ordanyń búgingi qoldaǵy, básire basy Azaýly jurty saldyr saýyt, kóldeneń kóbeni unata bermeıdi. «Ajal altyn sandyqtyń da ishinde izdep tabady». Ábden, túıilgen, jentektelgen tujyrym. Osyndaı aq oramal maıdanda sheıitpin degender júrek tusyndaǵy taǵdyr atty alaqan basyndaı tusty ádeılep ashyp, ajalmen talasyp jappaı shyǵady. Kireýkesiz, qorǵaýsyz tusqa tıgen jebe, kirgen naıza ólimniń ózi tapqany, qashqanǵa jetkeni, bermesti alǵany. Shara joq.

Dala uldary ajalǵa bas urǵan emes. Sondyqtan da ardan attamaıdy. Andasyn, týǵanyn, qandasyn jaýǵa tastamaq emes. Ar amandyǵy úshin jan qurban. Alash amandyǵy úshin jan qurban. Tizerlep kún keshkenshe, tistenip ólmek lázim.

Qarsy jaqtan dúnıeni jańǵyrta zeńbirek gúrs etti. Azaýlyqtardyń arasyna jarylǵan ólim oǵy, jaýjúrek uldardy ózgeshe seskendirdi.

Aqboz atyn atoılap Dospambet shep aldyna shyqty. Arýaqtap aıǵaılaǵan joq, attandadamady da. Ajal sepken zeńbirekter tusyna at basyn saldy. Bilte qoıyp jatqan, qashýǵa úlgermegen shıki sarylardyń bastary qarbyzdaı aıryla bastady.

Diril júrekterge dem kirdi. Urys ólispeı berispes sıpat aldy. Saýyrdan tıgen soqqy Dospanbettiń bel súıegin syndyryp jiberdi. Soǵystyń ótinen shyǵa bere, Dospambet meni ashamaılap baılańdar dedi. Jyǵylǵan qolbasy qol bastaı almaıdy. Ásker basy, láshker basy jyǵylǵynda sarbaz rýhyn kóterý múmkin emes, lákın.

Qylysh qamshyǵa, teńiz tamshyǵa aınalǵanda Mamaı qoly jaý jaýyrynyn jula otyryp beri ótti.

Er Mamaı janushyra Dospambettiń janyna jetken. Entige dem alǵan jas batyrdyń balǵan betine ajal shideri túsip te ketipti. Qaıta týmas, endi kelmes has batyr qoıý qan shubyrǵan júzimen Mamaı bekke qarady. Kóngen túr, keter kózder egesi «Er Mamaıdyń aldynda shahıd keshtim ókinben» dedi.

Qazaq qazaq úshin óldi. Dúnıe teńselip ketti.

Solaı. Ajal bireý ǵana. Erlik te jalǵyz. Ult úshin ólgen uldardy ulyqtaıyq... Alash...

 

Pikirler