Osydan Bıraz uaqyt būryn, iaǧni 2011 jyly, 11 nauryzda Japoniiada Fukusima AES-sy jarylyp, jan türşıgerlık jaǧdai oryn alǧan edı. Sonda bükıl dünie jüzı qauymdastyǧy Japoniiadaǧy apatty jaǧdaidy körıp, jaǧalaryn ūstap, Halyqaralyq ūiymdar men auqatty memleketterdı Japoniiaǧa kömek qolyn sozuǧa şaqyryp jatty.
Halyqaralyq atom energetikasy jönındegı agenttık (MAGATE) Japoniianyŋ "Fukusima" atom elektr stansiiasyndaǧy apat 1986 jyly Chernobyldegı jarylyspen bırdei bolǧanyn mälımdedı. Osy künder Japoniianyŋ tarihynda "qaraly künder" degen atpen jazyldy. Jarylys aimaǧynda halyqtyŋ qyryluy artyp, radiasiialyq ulanu şegıne jetken. Sonda japon ükımetınıŋ tektılıgı dünienı taŋ qaldyrǧan bolatyn. Bastaryna auyr jaǧdaidyŋ töngenıne dünie halyqtary köŋıl aityp jatqanda, Japoniianyŋ Ükımet ökılı Iýkio Edano: "Bız osyndai apatqa jol bergınımız üşın älemdık qauymdastyqtan, MAGATE-den de keşırım sūraimyz. Sebebı, bız älem aldynda, adamzat aldynda asa ülken qatelık jasap otyrmyz",-degen edı.
Būl ne degen tektılık? Būl ne degen adamgerşılık? Qalai taŋ qalmaisyŋ? Özınıŋ üiındegı jaǧdai üşın özgelerden keşırım sūrap otyr. Sol kezde Japoniiaǧa halyqaralyq qauymdastyqtan eŋ alǧaşqy bolyp kömek qolyn sozǧan AQŞ pen Avstraliia boldy. Däl osy apatty auyr jaǧdaidy basynan ötkerıp, esın jinai almai otyrǧan japon elı eşkımge qolyn jaiyp, kömek sūraǧan joq. Bır jūdyryqqa jūmylǧan Japoniia elı barlyq şarany qolynan kelgenşe jasap, bar joǧy bır aidyŋ ışınde aimaqty evakuasiialau jūmystaryn aiaqtap, radiasiiadan tazartyp tastady. Japoniianyŋ däl osy hareketıne dünienıŋ halqy taŋ qaldy. Kömektesetın elder kömektesıp te jatty. Sonda japondardyŋ bır bırın jylatyp, bır bırın aldap, para alyp, bır bırın tonap ketıptı degen bır de bır aqparat jahanǧa taraǧan joq. Fukusimadaǧy AES-tıŋ jarylys apaty Japoniiaǧa 130 milliard dollar şyǧyn alyp keldı. Bır aimaqtyŋ halqy qyrylyp, myŋdaǧan adamdar mügedek bolyp qaldy. Bıraq Japoniia elı men ükımetı oǧan qisaiǧan da joq. Bırlese otyryp, auyr jaǧdaidy kötere bıldı. Ūiymşyl el ekenın körsettı. Öte myqty, öte tektı ūlt ekenın düniege paş ettı.
Däl sol jyldary, Japoniiada auyr apat bolyp jatqan jyldary, bızdıŋ Batys Qazaqstanda Jaiyq özenı arnasynan asyp jatty. Eldı mekenderdı su basyp jatty. Qazaqstan men Habar arnalarynda jaŋalyqtar sairap jatty. Qazaqtar bır bırımen tartysyp jatty. El memleketten järdem ala almai jylap jatty. Üiler sudan qūlap jatty. Maldar suǧa ketıp, adamdar közderın jasqa būlap jatty. Keibıreuler jasyryn ūrlap jatty.
130 milliard dollar şyǧynǧa batqan, auyr apatqa tap bolǧan Japon elındegı jaǧdaidy sol kezdegı bızdıŋ Batys Qazaqstandaǧy jaǧdaimen salystyruǧa müldem kelmes edı. Şyǧyn jaǧynan da, auqymy jaǧynyn da myŋdaǧan ese auyr jaǧdaiǧa tap bolǧan Japoniia bır aidyŋ ışınde esın jinap, etek jeŋın türıp aldy. Bızdıŋ sol kezdegı jyrymyz segız aiǧa sozyldy. Aiqai men eldıŋ jylauyn arnalarda jalǧasyp jatty. Jalpy, japon ökımetı men bızdıŋ ökımettı salystyrar bolsaŋ, jünı jūlynǧan torǧai men bürkıttı salystyrǧanmen bırdei bolady. Bızdıŋ ökımet eşqaşan da jüielı türde, tärtıppen, yqylaspen, halyqpen jūmys jasaǧan emes. Jasamaidy da. Bızdıŋ ökımet 30 jyldyŋ ışınde halyqpen ūlttyq baǧytta ideologiialyq jūmystar jasaǧan emes. Jasamaidy da. Sebebı, olardyŋ tılı qazaq emes, qazaqty tüsınbeidı de. Qazaq olardy tüsınbeidı, olar qazaqty tüsınbeidı. Mūŋy da, zary da, müddesı de qazaqtan bölek, tıptı bolmysy men bıtımı de qazaqtan bölek. Sondyqtan bızde eşqandai reformalar jemısın bermeidı. Ekeuı ekı bölek älem bolǧandyqtan bärı solai boluy zaŋdy. Bızdıŋ özımız de nemqūrailymyz. Bılımı men ǧylymy joq, ruhani toqyrauǧa soqtyqqan, bırın bırı aŋdyǧan el däl bız siyqty bolady. Bızdegı reformalar sondyqtan da halyqqa, ūltqa qarsy jasalady. Öz basym senbeimın. Sengen de emespın. Būl teksızdıktıŋ barlyǧy bızdıŋ basymyzǧa qaidan keldı? San ǧasyrlyq otarşyldyqtan, satqyndyqtan, opasyzdyqtan keldı. Orystan keldı.
Älihan Bökeihan babamyz Japoniiany bekerge ülgı etpegen. Ol bärın tolyq zerttegen. Bıraq armany oryndalmai kettı. Oǧan mümkındık bermedı. Bız ne bolsa da keleşekten ümıt kütemız. Bolaşaqta Älihan babamyzdyŋ armanynyŋ oryndalatynyna, jaqsaratynyna, bärın özımız, jastar bolyp ornymyzdan tūryp jaqsartatynymyzǧa senemız.
Bekbolat Qarjan
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
