İnternet, sandyq nemese elektrondy ädebietter sandyq qūrylymdar arqyly jasalǧan, jariialanǧan jäne taratylatyn ädebi şyǧarmalardy bıldıredı. sonyŋ ışınde İnternettı qosa alǧanda, köptegen biurokratiiany qamtidy, poeziia, proza, drama jäne körkem emes ädebietterden tūrady, mysaly, ädettegı ädebiet, bıraq negızınen multimediialyq jäne interaktivtı. zattar. Hekman men O'Sallivan öz jūmystarynda erekşe derekter teoriialary turaly «sifrlyq ädebiet» anyqtamasyn jazady, bıraq olardyŋ barlyǧy «sifrlyq ädebiet köp biurokratiiany qajet etuı mümkın: gipermätınder, kodtar, ädebi beine oiyndar, tolyqtyrylǧan şyndyq, t.b. » [4]. Biurokratiianyŋ būl türlerı jäne olardyŋ alǧaşqy körınısterı tarih üşın joǧalǧan jäne älı de oilap tabylmaityn bırneşe bolaşaq interasiialar kezdesedı. İnternettegı ädebiettıŋ negızgı funksiialarynyŋ bırı – jaŋa jäne inovasiialy ädebi qūjattardy jasau üşın tehnologiialardy paidalanu. Köptegen qalamgerler özderınıŋ jūmystaryn jaqsartu maqsatynda fotosuretter, beineler jäne dybys siiaqty multimediialyq elementtermen qatar jaŋa jazu stilderı men qūjattarymen täjıribe jasau üşın sandyq jüielerdı paidalanady. Gipermätın [5], gipersıltemeler jäne interaktivtı fantastika degen – avtorǧa oqyrmandarymen jaŋa jäne innovasiialyq joldarmen özara äreket jasauǧa mümkındık tuǧyzatyn qūndy interaktivtı elementter. İnternet ädebiettıŋ taǧy bır maŋyzdy erekşelıgı – redaksiialyq jüienıŋ demokratiialanuy. Samizdat jurnaly [6] jüielerı men äleumettık medianyŋ paida boluyna bailanysty jazuşylar endı ädettegı baspa arnalaryna jügınbei-aq öz şyǧarmalaryn jahandyq auditoriiaǧa keŋınen ūsyna alady. Būl köptegen ızdenuşılerge mansap jolyn bastauǧa jäne olardyŋ ızbasarlaryna paida äkeluge mümkındık beredı, sonymen qatar tanymal jazuşylarǧa oqyrmandarmen jaŋa jäne zamanaui täsıldermen bailanysuǧa mümkındık ornatty. Osylai, avtor, mätın jäne oqyrman arasyndaǧy dinamikany keŋeittı, jazuşy men oqyrman arasyndaǧy diskurs üşın keŋıstıktı, oqyrmandarǧa avtor özı jazǧan mätınderge äser etu jäne ony qalyptastyru mümkındıkterın ūsyndy.
İnternet – ädebietterde bırneşe problemalar bar, sonyŋ ışınde jelılık mazmūndy kommersiialandyru jäne sandyq arnalar arqyly jalǧan jaŋalyqtar men jalǧan aqparat taratu. İnternettegı mazmūnǧa senzura da maŋyzdy mäsele bolyp tabylady, äsırese būl jaǧdai ükımetter onlain baqylauǧa aluǧa tyrysatyn elderde köp baiqalady. Sonymen qatar, qazır oqyrman tūrǧysynan senzuranyŋ jaŋa ädısı paida boldy. Devid Levitan, Amerika Qūrama Ştattaryndaǧy PEN America nūsqasy boiynşa eŋ köp senzuraǧa ūşyraǧan bırden-bır jazuşy. Senzuralar tek oqu erkındıgın şektep qana qoimai, olar bükıl tūlǧalar men oqiǧalardy öşıruge tyrysady [7]. Avtorlardy paidalanu arqyly senzuralar oqu erkındıgın şektep qana qoimaidy, ideologiiadan qorǧaimyz dep mälımdegen barlyq tūlǧalar men äreketterdıŋ ünın öşıruge tyrysady. Jalpy, virtualdy ädebiet jazbalarynda qyzyqty jaŋa taraudy ūsynady, öitkenı jazuşylar jazudyŋ jaŋa formalary men türlerın tauyp, oqyrmandarmen zamanaui täsıldermen özara ärekettesedı. Däuır alǧa jyljyǧan saiyn virtualdy ädebiet dästürlı ädebi formalardyŋ şekarasyn yǧystyryp, jazuşylar men oqyrmandar üşın jaŋa mümkındıkter men talap etu jaǧdailaryn tudyruy mümkın.
Osylaişa, internet adamdardyŋ ädebi şyǧarmalarǧa qol jetkızu barysynda ädebiettıŋ ülken qoimasyna ainaldy. Būl mätındı qūrudyŋ sebebı - internet ädebietterıne, onyŋ naqtylanuyna, sonymen qatar jyldar boiy paida bolǧan tendensiialarǧa, problemalar men mümkındıkterge nazar audaru. Onyŋ saldary ädebiettı nasihattauda internettıŋ şeşuşı röl atqaryp, soŋǧy kezdegı ädebi aǧymdardyŋ paida boluyna yqpal etkenın körsetedı.
Negızgı bölıgı 1950 jyldardyŋ aiaǧynan bastap qazırgı kezeŋge deiın internettegı ädebiettıŋ tanyluy tez östı, bırşama jazuşylar men oqyrmandar jelıdegı onlain ädebi toptarǧa qosyldy. Twitter jäne Facebook siiaqty äleumettık jelı qūrylymdarynyŋ engızıluı jazuşylarǧa öz jūmystaryn taratuǧa keŋ auditoriia bere otyryp onlain ädebiettıŋ ösuın keŋeittı. Qazırgı taŋda onlain ädebiet jazuşylaryna jaŋa jazu türlerımen täjıribe jasauǧa, sonymen qatar älemdık auditoriiamen qarym-qatynas jasauǧa mümkındık beretın jahandyq ädebi landşafttyŋ maŋyzdy bölıgı bolyp sanalady.
İnternettıŋ paida boluy ädebietke köptegen özgerıster alyp keldı, ädebi şyǧarmalardy ösıruge, basyp şyǧaruǧa jäne taratuǧa jaŋa mümkındıkter berdı. İnternet – ädebiet soŋǧy bırneşe jylda tez östı jäne köptegen jazuşylar özderınıŋ kartinalaryn jelıde jariialady. Qazaqstandaǧy internet – ädebiettıŋ tanymaldylyǧyn jetıluınıŋ kontury berılgen jäne äsırese osy jaŋadan qalyptasyp kele jatqan ädebi janrdyŋ negızgı qyzmetterı, taqyryptary men türlerı eskerılgen. Ol sondai-aq internet – ädebiettıŋ qiyndyqtary men mümkındıkterın, negızınen qoljetımdılık, senzura jäne kommersiialandyru tūrǧysynan talqylaidy. Jaqynda internette jariialau mätındık mazmūndy oqyrmandarǧa jariialaudyŋ eŋ qoljetımdı jäne tanymal türlerınıŋ bırı boldy. Jūmystardy erkın ornalastyratyn onlain jinaqtar, saittar men blogtar da tanymal avtorlardy yqylaspen paidalanady. Osyǧan orai, jaŋa söz almasu jüiesın qalyptastyru qazırgı kezde jalpy qazaq tūrmysyna tiımdı bolmasa da, ädebi tılge de tolyq kölemde äser etetını anyq. Osylaişa, jelılık ädebiet bızge jaŋa kommunikativtı keŋıstıktıŋ mümkındıkterın tolyq körsetetın qūbylys retınde jetkızıledı.
Qazırgı qazaq ädebietı – HIH-HH ǧasyrlar ädebietınıŋ önertapqyştyq dästürlerın belsendı damytatyn jäne qazırgı virtualdy örkeniet pen tehnologiialyq revoliusiianyŋ yqpalyna aşyq kürdelı estetikalyq jüie.
Zertteu ädısterınıŋ arasynda salystyrmaly, tarihi-tipologiialyq strategiialardyŋ qiyn jäne jyldam boluy mümkın. Mädeni modeldeu jäne qaita qūru strategiialary internettegı ädebi ädısterdı teoriialyq jalpylau jäne taldau üşın maŋyzdy. Sinergetikalyq sabaqtar keşenı ädebiettanu, mädeniettanu jäne etikadaǧy bırqatar şartty taqyryptardy mülde jaŋaşa tüsınuge mümkındık beredı. Tarihi – täjıribelık täsıl sinhrondy jäne diahrondyq komponentterdegı internet – ädebiet qūbylysyn tüsınu üşın qoldanylady. Oqu jūmysynda orys jäne qazaq tılderındegı internet-kontenttı üzdıksız taŋdau täsılın qoldanuǧa bolady. İnternettegı ädebiettıŋ damuy men qalyptasuynyŋ maŋyzdy baǧyttary aiqyndalady. İnternettıŋ bos keŋıstıgınde ornalasqan ızdeu elementınıŋ senımdılıgı kümän tudyrmaidy.
Osovskii jelılık körkem mätınnıŋ audio, beine jäne basqa da sandyq qūraldar siiaqty ärtürlı verbaldy emes elementterdı qosu mümkındıgın «polifoniialyq» dep ataidy. Avtorlar «elektrondyq mätındı» oqyrmandardyŋ öz ortalyǧyn (semantikalyq) öz betınşe anyqtau mümkındıgın pozitivtı sät retınde atap ötedı, būl ony «avtorlyq şekteuden» bosatady [8]. Basqaşa aitqanda, zertteuşılerdıŋ pıkırınşe, äŋgıme qūruǧa belsendı qatysu avtordyŋ avtonomiiasyn būzady, osylaişa onyŋ «ölımı» turaly barttyq tezistı rastaidy. A. Gubailovskii osyǧan bailanysty jelılık ädebietter «mätındı ūsynudyŋ jaŋa şarttaryn qoldanady» dep atap öttı. T. A. Zolotova men S. A. Rumianseva jelılık ädebiettıŋ maqsatty auditoriianyŋ joqtyǧy siiaqty qasietın atap ötedı, öitkenı jazuşy nemese aqyn tüpkılıktı nätijege baǧyttalǧan dästürlı mätınnen aiyrmaşylyǧy, avtorlar üşın mätın qūru prosesı maŋyzdy mäsele bolyp tabylady. Avtorlar atap ötkendei, mūnda mätın «sūranysqa qarai özgeredı» [9].
S. A. Kuchina «elektrondy kıtaptar, jelılık ädebiettıŋ özı, interaktivtı körkem ädebiet, lokativter, media-äŋgımeler, interaktivtı drama, elektrondy vizualdy poeziia, poetikalyq nemese prozalyq kompiuterlık mätınder, ūjymdyq jobalar-körkem mätınder» kıretın janrlardy jıkteuge tyrysady [10]. T. Markova internet keŋıstıgınde jaŋa baiandau janrlary qūrylyp jatqanyn atap öttı [11].
Jelılık ädebietterge alǧaşqy zertteulerdı V. Sheltens, E. Şmidt, D. Gorchev, P. Afanasev jäne basqalar jürgızdı. Bıraq būl avtorlardyŋ jaŋalyqtary köbınese publisistikalyq sipatta boldy.
T. Şomin internet jelısınde ornalastyrylǧan mätınderdıŋ jiyntyǧyn anyqtau üşın qoldanylatyn terminologiialyq apparatty taldaidy. Är türlı terminder arasynda ierarhiialyq qatynastar ornata otyryp, ol «internet ädebietı» terminın basqalarǧa qatysty «ana» dep anyqtaidy. Sonymen qatar, internet ädebietı-būl internetten tys ömır süre alatynyna nemese bolmaitynyna qaramastan, jelıde paida bolatyn barlyq körkem mätınder, al «jelılık ädebiet» nemese «seter» terminı sandyq keŋıstıkten tys ömır sürmeitın mätınderdıŋ massasy dep qarastyryldy [12].
«Jelılık ädebietter» mäselesı boiynşa zertteulerdıŋ köp bölıgı ǧylymi maqalanyŋ formasyn tabady. Bırneşe jūmys dissertasiialyq zertteuler men monografiialar bolyp tabylady. Soŋǧysyna M. P. Abaşeva men F. A. Kataevtyŋ ūjymdyq eŋbegı jatady. Onda orys internet-ädebi keŋıstıgınıŋ periodizasiiasy jüzege asyryldy, rulinettıŋ qūrylymy qarastyryldy. Sonymen, avtorlar «saraptamalyq qauymdastyqtardy, elektrondy jurnaldardy, şyǧarmaşylyq ortalardy» ajyratady [13].
«Ädebiet portaly» [15] – türlı syni közqarastardy, qoǧamdaǧy türlı ädebi ömır jaŋalyqtaryn, özgerısterdı şoǧyrlandyrdy. Saittyŋ aidarlary keŋ auqymdy qamtidy jäne kelesı bölımderdı qamtidy: «Ädebiet üderısı», «Avtorlar», «Kıtap», «Janrlar», «Audiokıtaptar» «Janrlar», «Keiıpkerler» («Batyrlar»), «Blogtar», «Arnaiy jobalar», «Multimedia». Saitta üş tıldı mazmūn bar jäne oqyrmandar oŋai ärı tez aqparat taba alady.
Oryndaǧandar: Samatova Danagül,
Tölepbergen Nūrai,
Tūrsynjan Laura
Ǧylymi jetekşı: İbraeva Aizat
