Memlekettık qorǧanys tapsyrysynyŋ aşyqtyǧy kımderge ūnamauy mümkın?

Qorǧanys salasyndaǧy önerkäsıp keşenı eldıŋ qorǧanys qabıletın qamtamasyz etu jüiesınıŋ eŋ negızgı jäne ajyramas bölıgı. Qai kezde de äsırese qazırgı älemdegı geosaiasi jaǧdaidyŋ ūşyqqan jaǧdaiynda qorǧanys önerkäsıbınıŋ boluy memlekettık qauıpsızdıktıŋ basty kepılı. Osy oraida, elımızdıŋ İndustriia jäne innovasiialyq damu vise-ministrı Azamat Beiıspekov «Qmonitor» oqyrmandary üşın otandyq «qorǧanystyŋ» jaǧdaiy turaly oi bölısedı. - Azamat Ömırzaqūly, Qazaqstandaǧy qorǧanys önerkäsıbı, onyŋ jūmysynyŋ tüiıtkılderı men tetıkterı turaly, sondai-aq osy kürdelı saladaǧy qazırgı ahual jaily jalpy jūrtşylyq arasynda jalpy tüsınık bar. Bızdıŋ äskeri önerkäsıp salasy qanşalyqty myqty jäne qorǧanys-önerkäsıp keşenı armiianyŋ qajettılıkterın, iaǧni memlekettıŋ qauıpsızdıgın qanşalyqty qamtamasyz ete alady? — Qazaqstannyŋ qorǧanys-önerkäsıp keşenı – jyl saiyn 200 mlrd teŋgege önım öndıretın 47 memlekettık jäne jeke käsıporynnan tūrady. Qaruly Küşterdıŋ, Ūlttyq Ūlannyŋ, ŪQK Şekara qyzmetınıŋ jäne Memlekettık küzet qyzmetınıŋ müddesı üşın olar patronnan bastap radiolokasiialyq stansiialarǧa deiın äskeri maqsattaǧy önımderdıŋ keŋ spektrın jöndeudı, jaŋǧyrtudy jäne öndırudı jüzege asyrady. Bügıngı taŋda otandyq qorǧanys-önerkäsıp keşenı – memlekettık qorǧanys tapsyrysynyŋ şamamen 50%-yn qūraidy. Jalpy otandyq qorǧanys-önerkäsıp keşenı tek ışkı naryqta ǧana emes, syrtqy eksportta da tabysty jūmys atqaryp jür. - 2016 jyly qorǧanys-önerkäsıp keşenın damytu mäselelerı Qorǧanys ministrlıgı qūzyrynan Qorǧanys jäne aeroǧaryş önerkäsıbı ministrlıgıne berıldı. Būl ne üşın qajet boldy? - Bırınşı kezekte, būl «tejeu jäne tepe-teŋdık» qaǧidatyn saqtaudy qamtamasyz etu, satyp aludy ūiymdastyru men qajettılıkterdı anyqtau boiynşa funksiialardy bölısuge mümkındık berdı. Iаǧni, küştık qūrylymdar, onyŋ ışınde Qorǧanys ministrlıgı memlekettık qorǧanys tapsyrysy aiasynda satyp alynatyn tauarlar, jūmystar men körsetıletın qyzmetterdıŋ tızbesın, tehnikalyq erekşelıkterın qalyptastyrady. Al Qorǧanys jäne aeroǧaryş önerkäsıbı ministrlıgı memlekettık qorǧanys tapsyrysyn qalyptastyru, ornalastyru jäne oryndau qaǧidalaryna säikes satyp aludy ūiymdastyrady. Mūndai täsıl bırınşı kezekte sybailas jemqorlyq qaupınıŋ aldyn aluǧa baǧyttalǧan şara. Ekınşıden, būndai şeşım äskeri qyzmetşılerdı artyq funksiialardan bosatuǧa mümkındık beredı. Öitkenı, qorǧanys tapsyrysy tek tehnikalyq satyp alu ǧana emes, sonymen qatar otandyq qorǧanys önerkäsıbın damytudyŋ, basqa eldermen äskeri-tehnikalyq bailanys ornatudyŋ tiımdı qūraly. Osylaişa funksiialardyŋ qisyndy bölınısı eldıŋ qorǧanys qabıletınıŋ qūramdas bölıgı retınde qorǧanys-önerkäsıp keşenın damytuǧa aitarlyqtai serpın berdı dep senımmen aituǧa olady. 2019 jyly Qorǧanys önerkäsıbı, äskeri-tehnikalyq saiasat jäne yntymaqtastyq, memlekettık qorǧanys tapsyrysyn qalyptastyru, ornalastyru jäne oryndau salasyndaǧy funksiialar men ökılettıkter İndustriia jäne infraqūrylymdyq damu ministrlıgıne berıldı. Qazırgı uaqytta memlekettık qorǧanys tapsyrysyn qalyptastyru, ornalastyru jäne oryndaudyŋ qalypty jüiesı qūrylyp, tiımdı jūmys ıstei bastady. Atap aitqanda, küştık organdar özderıne jüktelgen mındetteielerdı negızge ala otyryp, qajettı qaru-jaraq, äskeri tehnika men oq-därılerdı jöndeu, jaŋǧyrtu jäne satyp alu boiynşa naqty tehnikalyq erekşelıktermen bızge tapsyrys jıberedı. Al İndustriia jäne infraqūrylymdyq damu ministrlıgı öz kezegınde, kelıp tüsken tehnikalyq erekşelıkterdı negızge ala otyryp, tapsyrysty otandyq qorǧanys käsıporyndaryna jıberedı. Otandyq qorǧanys käsıporyndarynda öndırılmeitın pozisiialar ǧana küştık qūrylymdarynyŋ müddesı üşın qaru-jaraq, äskeri tehnika men oq-därılerdı şetten importtaityn «Qazspeseksport» RMK-ǧa oryndau üşın berıledı. «Qazspeseksport» RMK küş qūrylymdary üşın äskeri jaraqtardy importtaumen ǧana ainalyspaidy. Käsıporyn «Qazaqstan İnjiniring» Ūlttyq kompaniiasymen bırlesıp otandyq qorǧanys käsıporyndarynyŋ önımderın syrtqy naryqta, sonyŋ ışınde halyqaralyq körmeler stendterı men pavilondar ūiymdastyru arqyly tanystyrudy jüzege asyrady. Funksiialar berılgen sätten bastap osy salanyŋ damu perspektivalaryn anyqtaityn jäne oǧan qatysuşylardyŋ memlekettık qorǧanys tapsyrysyn qalyptastyru, ornalastyru jäne oryndau prosesındegı qarym-qatynasyn retteitın normativtık-qūqyqtyq baza qalyptasqan bolatyn. Mysaly, 2018 jyly mamyr aiynda qorǧanys önerkäsıbın damytudyŋ 2030 jylǧa deiıngı perspektivalaryn aiqyndaityn tūjyrymdama qabyldandy. 2019 jylǧy nauryzda – «Qorǧanys önerkäsıbı jäne memlekettık qorǧanys tapsyrysy turaly» Zaŋ qabyldandy, sol jyldyŋ qazan aiynda memlekettık qorǧanys tapsyrysyn qalyptastyru, ornalastyru jäne oryndau Qaǧidalary jäne özge de zaŋdarǧa tiıstı aktıler bekıtıldı. Degenmen, uaqyt bır orynda tūrmaidy. Ömır talaptary özgerıp jatyr. Sondyqtan kezınde qalyptasqan normativtık-qūqyqtyq baza sol ötpelı kezeŋge qoiylǧan mındetterdı şeştı. Qazır bız aldymyza tūrǧan jaŋadamu josparlary men syn-tegeurınderge süiene otyryp, qazır normativtık-qūqyqtyq bazany, onyŋ ışınde lisenziialau, memlekettık qorǧanys tapsyrysyn qalyptastyru, ornalastyru jäne oryndau, memlekettık qorǧanys tapsyrysyn jetkızuşılerınıŋ Tızımın qūru mäselelerın jetıldıru boiynşa jūmysty bastadyq. - Azamat Ömırzaqūly, qoǧamda mezgıl-mezgıl memlekettıŋ atyna syn da az emes. Atap aitqanda, İndustriia jäne innovasiialyq damu ministrlıgı otandyq öndıruşını tiıstı därejede qoldamaityny aitylady… - Joǧaryda aittym ǧoi. Memlekettık qorǧanys tapsyrysyn qalyptastyru otandyq qorǧanys käsıporyndarynyŋ mümkındıkterın anyqtaudan bastalady, sodan keiın ǧana importtyq kelısımşarttar jasalady. Būl jerde, Qazaqstannyŋ küştık organdarynyŋ ışkı qajettılıkterı şekteulı ekenın eskeru qajet. Bız talap etılmegen nemese bekıtılgen tehnikalyq erekşelıkterge säikes kelmeitın önımderdı satyp alyŋdar dep olardy mäjbürlei almaimyz. Degenmen, basqa eldermen äskeri-tehnikalyq yntymaqtastyq aiasynda bızdıŋ käsıporyndardyŋ önımderı belsendı türde nasihattalady. Qazaqstan aumaǧynda bolsyn, şetelde bolsyn barlyq äskeri-tehnikalyq komissiialar Qazaqstannyŋ qorǧanys käsıporyndarynyŋ qatysuymen ötkızıledı. Būl äskeri jäne basqa maqsattaǧy önımderdı tanymal qyludyŋ öte tiımdı mehanizmı. Qorǧanys käsıporyndarynda ūzaq uaqyt boiy öz şeşımın tappaǧan bır mäsele bar, ol – ekınşı deŋgeilı bankter men qarjy instituttarynan qarajat tartu mümkındıgı. Sebebı, olarǧa qaru-jaraq pen äskeri tehnikany öndıru jobalaryn qarjylandyruǧa tyiym salatyn halyqaralyq mındetteme jüktelgen. Osyǧan orai, Memleket basşysynyŋ tapsyrmasy boiynşa bız ǧylymi-zertteu jäne täjıribelık-konstruktorlyq jūmystardy jürgızuge, öndırıstık qorlardy jaŋartuǧa jäne Qaruly Küşter men basqa da äskeri qūralymdardyŋ müddesı üşın jaŋa öndırısterdı igeruge arzan nesieler beruge mümkındık beretın qorǧanys-önerkäsıp keşenın damytu qoryn qūru boiynşa jūmys jürgızıp jatyrmyz. Qor qūru mäselesı Premer-Ministrdıŋ töraǧalyǧymen Ekonomikany jaŋǧyrtu jönındegı komissiianyŋ otyrysynda qaraldy, Ūlttyq ekonomika ministrlıgınde saraptamadan ötetın qarjylyq-ekonomikalyq negızdeme jäne özge de qūjattar äzırlendı. Sondyqtan osy aitylǧan närseler, iaǧni, normativtık-qūqyqtyq bazany jetıldıru, onyŋ ışınde memlekettık qorǧanys tapsyrysyn qalyptastyru jäne ornalastyru merzımderın 2,5 jyldan 1 jylǧa deiın qysqartu, prosesterdı sifrlandyru siiaqty jaŋaşyldyqtar engızılse jaŋaǧy sız aitqan Ministrlıktıŋ atyna kelıp tüsken aiyptar da kün tärtıbınen özdıgınen tüsedı dep senemın. - Endı Sızge naqty sūraq qoiaiyn. Keibır Äskeri tehnika öndıruşıler İndustriia jäne innovasiialyq damu ministrlıgı «otandyq öndırıstıŋ analogtary bar bola tūra, şetelden brondy maşinalardy zaŋsyz satyp aldy jäne ärbır maşina üşın 200 mln teŋge artyq qarjy jūmsady» dep aiyp taqqany belgılı. Jalpy būl sūraq köpten berı aitylyp keledı, mümkın mäselenıŋ män-jaiyn aşudyŋ uaqyty keldı me? - Aşyǧyn aitaiyq. Eger sız «ekonomikalyq ūltşyldyq» dep atalatyn top ökılderınıŋ, naqty aitqanda Barysov myrzanyŋ aiyptaularyn meŋzep otyrǧan bolsaŋyz, bärı tüsınıktı. Aibek Barysovtyŋ ielıgındegı «Kazakhstan Paramount Engineering» kompaniiasy brondy doŋǧalaqty tehnika şyǧarady. Būl 2014 jyly qūrylǧan jaqsy zauyt bolatyn. Būl nysandy qūruǧa jūmsalǧan qarajattyŋ negızgı kölemı – memleket biudjetı esebınen tölengen. Zauyt qūrylǧan kezde «Qazaqstan İnjiniring» Ūlttyq kompaniiasy onyŋ aksionerlerınıŋ bırı boldy jäne 40 mln AQŞ dollary somasyna qaryz ūsynady. 2020 jyly qaraşada Ūlttyq kompaniianyŋ qatysu ülesı – jūmys ıstep tūrǧan käsıporynnyŋ 50%-yn Aibek Barysov 16 mln teŋgege ǧana satyp aldy. Jalpy 2016 jyldan bastap memleket zauyttan 90 mlrd teŋgege 196 brondy doŋǧalaqty maşina satyp alǧanyn eskerıŋız. Alaida būl önımderdı ötkızu naryǧy Qazaqstannyŋ küş qūrylymdary şeŋberınde ǧana şekteldı. Iаǧni, osy jyldar ışınde bırde-bır eksporttyq kelısımşart ıske asyrylmady. Al Aibek Barysov İndustriia jäne innovasiialyq damu ministrlıgın synap jürgende, ministrlık äskeri-tehnikalyq yntymaqtastyqty damytu maqstynda şet elderdıŋ küştık qūrylymdarynyŋ ökılderı qatarynan yqtimal satyp aluşylardy ertıp atalǧan käsıporynǧa bırneşe ret barǧan bolatyn. Qazır menıŋ bıluımşe, tiıstı kelısımşarttar jasalyp, qajettı synaqtar ötkızu josparlanuda. Sondyqtan keibır jaldamaly blogerler men qoǧamdyq pıkır köşbasşylaryn tarta otyryp, memleketke qarsy aqparattyq nauqan bastap jürgen Barysov myrzanyŋ qylyǧy – memleket mysalyndaǧy satyp aluşyǧa qysym körsetu, öz önımderın erkınen tys taŋudan basqa eşteŋe emes. Sondyqtan Barysov käsıpker retınde öz önımderın jarnamalap, olardy halyqaralyq naryqqa şyǧaru ısıne nazar audarǧany abzal bolar edı. Sebebı biznestı solai jasaidy. Sondyqtan şyǧarǧan önımıŋdı 90 mlrd teŋgege satyp alǧan memlekettı synauǧa emes, basqa kırıs közderın ızdeuge küş jūmsasa sol naǧyz tabys joly bolmaq. Endı türık kompaniialary öndıretın önımdı satyp aluǧa qatysty. Joǧaryda atap ötkenımdei, Ministrlık qaru-jaraq pen äskeri tehnikany küştık qūrylymdardyŋ tehnikalyq sipattamalaryna säikes satyp alady. Al olar öz kezegınde jauyngerlık qoldanu erekşelıkterıne süiene otyryp qalyptasady. Būl jaǧdaida bız olardy aşyq körsete almaimyz, öitkenı olai ısteu eldıŋ qorǧanys qabıletı men sarbazdardyŋ ömırı qauıp töndıredı. Sonymen qatar, «Alan» brondy doŋǧalaqty maşinalardyŋ synaqtan öte almaǧany, sondyqtan Qazaqstan Respublikasynyŋ Qaruly Küşterı ony qabyldamaǧanyn eskeru qajet. Jalpy, qaru-jaraq pen äskeri tehnika turaly mälımetter, sondai-aq olardyŋ sandyq, sapalyq sipattamalary Memlekettık qūpiialar ekenın eske salǧym keledı. Sondyqtan, uäkılettı organdar mūndai aqparatty äleumettık jelılerde saluǧa, onyŋ ışınde osy aqparatty üşınşı tūlǧalarǧa beruge jol bergen lauazymdy tūlǧalarǧa qatysty jariia etu faktılerı boiynşa tekseru jürgızuı tiıs. Endı «zaŋsyz satyp aldy» degen aiypqa keleiık. Būl öte auyr aiyp. Alaida, Barysov özınıŋ qolynda özı aityp otyrǧan satyp alulardy zaŋsyz dep tanudan bas tartu turaly jäne memlekettık qorǧanys tapsyrysyn oryndauşyny taŋdau qūqy jönındegı komissiianyŋ şeşımınıŋ küşın joiu turaly sot şeşımı bar ekenı turaly ündemeidı. - Sondai-aq, qorǧanys salasyndaǧy otandyq käsıporyndarǧa baǧa belgıleu älı de qolmen jasalyp jatyr jäne şeteldık jetkızuşıler üşın joq köptegen kedergıler tuǧyzady degen aiyptaular aityldy? – Baǧa belgıleu turaly aitpas būryn, qoldanystaǧy zaŋnama Memlekettık qorǧanys tapsyrysyn oryndau qyzmetın jüzege asyruda bazaǧa engen otandyq käsıporyndarǧa basymdyq beretının eske salǧym keledı. Osyndai täsıl, sondai-aq memlekettık käsıporyndar sanynyŋ şekteulı ekenın eskersek memleket baǧa belgıleu erejelerın bekıtuge qūqyly. Būl baqylanatyn biudjet qarjysy. Baǧa belgıleu erejelerı qorǧanys tapsyrysy önımderınıŋ qūnyn qalyptastyru kezınde eskerıledı, biudjet esebınen öteluge jatatyn şyǧyndardyŋ qūramyn, atap aitqanda memlekettık qorǧanys tapsyrysyn oryndauǧa tıkelei bailanysty şyǧyndardy retteidı. Sonymen qatar, HQES – būl buhgalterlık esep prinsipterı men erejelerınıŋ jiyntyǧy, ol memlekettık qorǧanys tapsyrys önımderın öndıruge bailanysty emes şyǧyndardy da nazarǧa alady. - Olai bolsa memlekettık qorǧanys tapsyrysyn oryndauda konsorsiumdarǧa nege tyiym salynady? – Konsorsiumdardy qorǧanys tapsyrysyn oryndauǧa jıberu jönınde rūqsat berılmeudıŋ bır sebebı – Konsorsium zaŋdy tūlǧa emes. Konsorsium uaqytşa, erıktı, teŋ qūqyly odaq (bırlestık) bolyp qūrylady jäne onyŋ qūramynan kez-kelgen zaŋdy tūlǧa şyqqan kezde, bırlestıktıŋ maqsattaryna qol jetkızgen kezde nemese basqa sebepter boiynşa qorǧanys tapsyrysynyŋ oryndalmai qalu qaupı bar. Al qoldanystaǧy tärtıp aqşalai qarajatty paidalanǧany, memlekettık qorǧanys tapsyrysyn uaqtyly oryndamaǧany nemese jauyngerlık äzırlıkke nūqsan keltırgenı üşın jauapkerşılık naqty zaŋdy tūlǧaǧa jükteletının közdeidı. Bız «Jasampaz» bırlestıgınıŋ 2017-2019 jyldardaǧy ısıne kuä boldyq. Is jüzınde ūiymǧa 19 mlrd teŋgege kiım-keşek mülkı salasyndaǧy qorǧanys tapsyrysyn oryndau funksiiasy berıldı. Sonymen bırge, jetkızıletın barlyq önım Qyrǧyzstannan äkelıngenı anyqtaldy. Sol kezde kiım-keşek mülkın jetkızuge 30-ǧa juyq käsıporyn jūmyldyrylǧan. Bügınde memlekettık qorǧanys tapsyrysyn oryndauşylar tızımınde 47 jeŋıl önerkäsıp käsıporny bar. Funksiiany memlekettık qorǧanys tapsyrysy komitetıne beru – biudjet qarajatyn aitarlyqtai ünemdeuge mümkındık berdı. 2020 jyly kiım-keşek mülkın satyp aluǧa 16,1 mlrd teŋge bölındı. Sonymen qatar, osy qarajattyŋ 3,8 mlrd teŋgesın ünemdeuge qol jetkızgen. Būl bırlestıktıŋ jyl saiyn şamamen 4 mlrd teŋge tabys tapqanyn körsetedı. Olai bolsa, orasan zor kırıs esebınen qūrylǧan jaŋa öndırıster qaida? Parlament Mäjılısınıŋ müddelı komitetınıŋ deputattar toby arqyly «Jasampaz» bırlestıgınıŋ lobbiı ūiymdastyrylǧany esımızde. Osylaişa qorǧanys tapsyrysyn bırlestıkke beru turaly şeşımge uäkılettı organǧa qysym jasau arqyly qol jetkızıldı. Basqaşa aitqanda, İndustriia jäne innovasiialyq damu ministrlıgı memlekettık qorǧanys tapsyrysyn mümkındıgınşe aşyq etedı. Al ol öz kezegınde eskı ülgıde jūmys ısteuge jäne yqpaldy saiasi lobbi arqyly öz önımderı men qyzmetterın memleketke taŋuǧa daǧdylanǧan keibır ışkı naryq oiynşylaryna ūnamaidy.