Li Kuan Iý KSRO jaiynda ne dep edı?
1957 jyly Keŋes ökımetı alǧaş ret ǧaryşqa jer serıgın ūşyryp, adamzattyŋ tarihynda sensasiialyq jaŋalyqty älemge taratyp jatty. Sol uaqyttaǧy keŋestık aqparattyq qūraldary kelmeske ketken Keŋes odaǧynyŋ tehnologiiasyn maqtap därıptep, älemnıŋ eŋ aldyŋǧy qatarly örkeniettı elı degen jarnamalardy da qarşa boratqan edı. Däl sol uaqytta Djesseltonda qazırgı «Singapurdyŋ äkesı» atanǧan Li Kuan Iý-dyŋ soty bolyp jatqan şaq edı. Däl osy älemge taraǧan sensasiialyq jaŋalyqtan qūlaǧdar bolǧan jas ärı bolaşaq örkeniettı eldıŋ negızın qalauşy azamat Keŋes odaǧy jaiynda köp maǧūlmattar bılu üşın, sol eldıŋ ǧylymy men tehnologiiasy, örkenietı jäne mädenietımen tanysu üşın arnaiy ızdenıske kırısedı. Li Kuan Iý onyŋ aldynda Keŋes odaǧy men Qytaidaǧy adam qūqyqtary men bostandyqtarynyŋ şekteluı, bilık tarapynan oryn alǧan biurokratiia men senzura, ekı alyp eldıŋ körşılerıne jasaǧan qoqan loqysy men qysym körsetetını jaiynda da köp habardar bolyp jürgen. Sodan keiın, iaǧni, 1961 jyly Keŋes odaǧy eŋ alǧaşqy bolyp ǧaryşqa özınıŋ azamatyn – Iýrii Gagarindı attandyrdy. Sonda Li Kuan Iý öz jerınde osy jaŋalyqty esıtıp, keşelektıŋ bärı Keŋes odaǧynyŋ qolynda dep tüiın jasapty. Sonymen bolaşaq saiasatker 1962 jyly Londonda ötken «Älem ūlttarynyŋ dostyǧy» konfenersiiasyna qatysyp, jolşybai bolyp Mäskeu qalasyna toqtaidy. Mäskeu teatrlaryna barady. Sonda mäskeulık qyzmetkerlar Li Kuan Iýdy qorşap alyp, jol jönekei özı kütpegen dörekı mınezder körsetedı, saiasi tūlǧalarǧa jaraspaityn bırtürlı qarym-qatynas jasaidy. Bır körgennen olardyŋ tüsı suyq, dörekı, ūnamsyz qalyptaryn baiqaidy. Keiınnen ol Mäskeudegı «Nasional» degen qonaq üige toqtap, arnaiy nömırdı jaldaidy. Özınıŋ hatşysy Chu men bırge qonaq üide türlı türlı aŋdular men jymysqy äreketterdıŋ käusı bolady. Tünnıŋ bärınde oiau jatyp, ärtürlı qorqynyşty bastan ötkeredı. Ol osy jaǧdailardyŋ barlyǧyn özınıŋ «Üşınşı älemnen bırınşı älemge» degen kıtabynda tolyq baiandap, Mäskeudegı esınde qalǧan jaman äserlerımen bölısedı. Qonaq üidıŋ tolyq kelgen äiel qyzmetşısı onyŋ aldyna qaqtalǧan balyq, araq, qara şai men şoşqa maiyn qoiyp ketedı. Ertesıne qaita teatrǧa baryp, keşke oralǧanda dastarhannyŋ üstındegı zattar sol boiy jinalmaǧan boiy jata bergenın köredı. Qalany aralap jürgende qoǧamdyq oryndardyŋ eşbırınde juynatyn, şaiynatyn oryndardyŋ tazalyqty saqtamaǧanyn, qalai bolsa solai tūra beretının keltıredı. Ol kezderde Mäskeu qazaqtar üşın adam jete almaityn arman qala bolatyn. Däl sol sätte Lidı Mäskeudıŋ Oŋtüstık Aziia elderımen qarym-qatynas boiynşa ökılı ärı mädeniet ministrlıgınıŋ qyzmetşısı bolyp jūmys jasaityn Kuznesov degen ertıp alyp jürgen eken. Sonda Li Kuan Iý KSRO jaiynda osy uaqytqa deiın estıp kelgen faktılerdı Mäskeudegı memlekettık qyzmetkerlerdıŋ suyq jüzın körgende, olardyŋ dörekı qarym-qatynastaryn baiqaǧanda bärı jalǧan ekenın bır sätte ūǧynady. Sol sätte Kremldıŋ aspany qara tünek, yzǧar men dauyl şaşyp tūrǧandai, adam intuisiiasyna soǧystyŋ lebın alyp kelgendei sezım qaldyrap tūratynyn özınıŋ kıtabynda baiandap ötedı.
1968 jyldan bastap KSRO men Singapurdyŋ arasynda saiasi diplomatiialyq qaryn-qatynas bastalady. Li Kuan Iý sol kezde KSRO-nyŋ Ündı mūhity men Tynyq mūhityna şyǧatyn balyq aulau kemelerınen basqa eşteŋesı joq ekenıne közı jetedı. 1969 jyldan bastap ekı eldıŋ arasynda balyq önerkäsıbı men konservıleu, kemelerdı jöndeu, basqa da şaǧyn strategiialyq minimaldı ekonomikalyq bailanystar jasalyp, soŋynan KSRO Singapurdyŋ ışkı öndırısı men önerkäsıbıne, ǧylymy men tehnologiiasyna sūqtana qarai bastaidy. Älemnıŋ jartysyn alyp jatqan el alaqandai eldıŋ jasap jatqan şaruasyna qarap, künşıldıkpen, qyzǧanyşpen, aşqaraqtana qaraǧanyn Singapur ökımetı sezıp otyrady. 1969 jyly Li Londonǧa «Scandinavian Airlines System» reisı arqyly Gongkong, Taşkent, Kopengagen baǧytymen ūşyp bara jatyp, ūşaqtyŋ aua raiyna bailanysty rejimıne orai toqtauyna sebep bolyp, aua raiynyŋ aşyq uaqytynda Mäskeuge kelıp qonady. Ol jerde ony KSRO-nyŋ Singapurdegı elşısı İlia Safronov kütıp alady. Sol kezde Li Kuan Iýdıŋ janynda özınıŋ hatşysy Chu de bolady. Safronov özı qytai tılın jaqsy bıletın, Qytaida da elşı bolǧan adam eken. Ol Limen qonaq bölmede Qytaidyŋ Singapurge saiasi yqpal jasap otyratynyn, sol jaiynda tereŋ zerttep jürgenın jetkızedı. Keiınnen Lidı KSRO-nyŋ premer ministrı Aleksei Kosyginmen kezdesuge şaqyrady.
1970 jyly Li Kairden Mäskeuge qaita ūşyp keledı. Äuejaida ony küzet pen gvardiia kütıp alady. Sonda Li Kuan Iý sol jerdegı suyq kezdesudı, aldynda temır qūrsanǧan äskerlerdıŋ özınen sälem beruın talap etıp tūrǧandai sezınuın özınıŋ kıtabynda jan jaqty tarqatyp aityp ötedı. Ol özınıŋ sol jerde maidannyŋ ortasynda qalǧandai sezımde bolǧanyn baiandaidy. Sodan keiın Li KSRO joǧary keŋesınıŋ töraǧasy Nikolai Podgornyimen kezdesedı. Podgornyi oǧan ekı eldıŋ arasyndaǧy ekonomikalyq, strategiialyq bailanystardyŋ öte keremet nyǧaiyp jatqanyn aitady. Bıraq būl kezdesu Li Kuan Iýge eşqandai oŋ da äser qaldyrmai, bärı de jasandylyq ekenınen tolyq habar beredı. Sosyn Podgornyi Lidı Sochi qalasyndaǧy özınıŋ jeke üiıne aparyp, keremetterın körsetıp maqtanyp, saiasatkerge jat qylyqtar men mädenietsızdık tanytady. Osyndai alyp eldıŋ lauazymdy tūlǧalarynyŋ mynadai maida qylyqtaryna Li Kuan Iý taŋ qalyp, özın naşar sezıngenın tolyq baiandaidy. Būl elmen eşqandai da strategiialyq ärıptes boludyŋ keregı joq ekendıgıne közı jetedı. Ol jerde Singapur men Malaiziianyŋ arasyndaǧy 1969 jylǧa kikıljıŋ jaiynda baiandalady. AQŞ-tyŋ Singapurdegı soǧys kemelerıne kapitaldy remont nelıkten jasalatynana, AQŞ-pen nege ekonomikalyq bailanys ornatylǧany, Ūlybritaniianyŋ soǧys kemelerı men ūşaqtary ne üşın tūrǧany sūqtana söz bolady. Li onyŋ bärıne bır ǧana «kommersiialyq bailanys» dep jauap qaitarady. Kosygin men Podgornyidyŋ sözınen Li Kuan Iý Singapurdy AQŞ-pen jäne Ūlybritaniiamen saiasi-ekonomikalyq bailanys ornatuyn şekteitın aram piǧyldy anyq körıp otyrady. Sosyn olar Singapurge keme jöndeu men önerkäsıptı damytu, sauda qatynastary boiynşa şarttar jasasatynyn tılge tiek etedı. Sonda Li Kuan Iý osy ekeudıŋ, iaǧni, KSRO-nyŋ ekı lauazymdy adamynan eşqandai da örkeniettı, strategiialyq, ekonomikalyq, eldı ösıretın eşqandai da konsepsiia men tehnokrattyq qasiettı köre almaidy. Tek Kosyginnıŋ «KSRO Europa men Aziianyŋ alyp derjavasy» degen sözın qaitalai bergenın ǧana estidı. Osy saparda Li KSRO-nyŋ qandai dörekı, qonaqqa degen öte tar peiılın baiqaǧanyn özınıŋ kıtabynda jan-jaqty aityp ketedı. Mäskeuden Sochige ūşatyn ūşaqta da Lige qaqtalǧan balyq pen nan, ikra men araq qoiylady. Osy jaǧdai Lige būl eldıŋ qanşalyqty saiasi strategiialyq ärıptes bolatynyn alǧaşqy kezden-aq aŋǧartady. 1970 Singapur KSRO-men strategiialyq ärıptestıktı toqtatady. 1980 jyly Li Kuan Iý KSRO-nyŋ ASEAN-ǧa eşqandai da qoldau jasamaitynyn, Auǧanstan jerınde basqynşylyq soǧys jürgızgenı, Kambodjanyŋ Vetnamǧa qarsy okkupasiiasyn qoldaitynyn, Aziia elderıne saiasi geopolitikalyq maqsatta agressiialyq saiasat ūstanatynyn tolyq bıledı. Soŋanan KSRO-men Qytaidaǧy bırınşı hatşyny şekten şyqqan maqtau men därıpteu, aqylǧa syimaityn jaǧdailar, orynsyz dauryǧular, qai jerge barsa da jeke basqa tabynu siiaqty soraqylyqtardyŋ bärınen de habardar boldy. Aşynǧan KSRO 1980 jyldardan keiın Qytaidyŋ Singapurge qarsy saiasi qysymyn aşyq qoldai bastady. Singapurdy qytailandyru saiasaty da KSRO-nyŋ bır qolymen jüzege asty. 1980 jyly KSRO-nyŋ Auǧanstanǧa basqynşylyǧy boiynşa halyqaralyq qauymdastyq Mäskeudegı olimpiada oiyndaryna baikot jariialady. Oǧan Singapur de qosyldy. Däl sol sätte osy alaqandai memleket KSRO-men barlyq ekonomikalyq-strategiialyq bailanysyn üzıp tastady. Qazırgı tılmen aitqanda, kışkentai araldaǧy memleket jarty älemdı alyp jatqan KSRO-ǧa sanksiia saldy. Bükıl kemelerdı jöndeudı toqtatty, sauda qatynasyn üzdı, jeŋıl önerkäsıptı japty, keŋestık ūşaqtarǧa servistık qyzmet jasaudy doǧardy. Mıne, erlık. Däl sol uaqyttarda Li Kuan Iý dünienı bilep otyrǧan alyp imperiia öz ışındegı basşylardyŋ nadandyǧy men arsyzdyǧynan, bılımsızdıgı men basqynşylyǧynyŋ saldarynan qūryp tynady dep tüiındedı. Ol bır ǧana sözben: «SOVET UNION: EMPIRE COLLAPS» dep toqtaǧan. Sol KSRO aqyr soŋynda ışınen ırıp şırıp, jaǧympazdyq pen nadandyqtan ydyrap kettı. Gorbachevtıŋ qaita qūruy da eşbır nätijesız aiaqtalǧannan soŋ, KSRO özın özı ūstap tūra almady. Qap qara tünekke batqan imperiia özınıŋ demın toqtatty. Onyŋ qūramyndaǧy avtonomiialar özınıŋ derbestıgın jariialady. Sosyn 1990 jyly Reseidıŋ premer ministrı Nikolai Ryjkov bastaǧan top Singapurmen 50 million dollarǧa ekonomikalyq bailanys jasaimyn degen kezde Li Kuan Iý öz yqpalymen toqtatyp tastaǧan. Ol sol kezde «KSRO-nyŋ öz qūramyndaǧy avtonomiialaryn aiausyz qaryzǧa tyqqan, özınıŋ qūramyndaǧy elderge aiausyz qastandyq jasaǧan, eşbır jauapkerşılıktı moiynyna almaityn, 50 million dollarǧa bola Reseimen ekonomikalyq bailanys jasau bız üşın tükke tūrǧysyz» dep aşyq aitqan.
Ǧasyrlardan ǧasyrlarǧa jalǧasqan ot pen suǧa aiausyz tüsıp, azǧyn Reseidıŋ taptauyn san ret bastan keşırgen, myŋ ölıp myŋ tırılgen qazaqty Jaratuşym özı jarylqasyn! Qazaqtyŋ onda qanqūily tarihy men zary jatyr. Sol sebepten qazaqtyŋ san jyldyq otarynyŋ zardabyn sezınıp, qazaqqa degen ökpe renışımdı jinap qoiamyn. Būl genosid älı aşyq aitylatyn türı joq. Bızden artyq zobalaŋdy körgen ūlt tarihta bolmaǧan.
BEKBOLAT QARJAN
