Atom elektr stansiiasy (AES) - elektr energiiasyn öndıruge arnalǧan qajettı jüieler, qūrylǧylar, jabdyqtar men qūrylystar keşenı. Stansiia otyn retınde urandy paidalanady. Al Qazaqstan uran öndıru boiynşa älemde köş bastap tūr, dep habarlaidy BAQ.KZ tılşısı.
Jalpy elımızge AES kerek pe? Qazır elımızde energetika salasynda qandai problemalar bar? Bügın osy sūraqtardyŋ jauabyn sarapşylar pıkırı arqyly tüsındırıp köremız. El Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev energoqauıpsızdıktı qamtamasyz etu memlekettıŋ basty mındetterınıŋ bırı ekenın aityp keledı. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ qatysuymen segızınşı sailanǧan Parlamenttıŋ bırınşı sessiiasynda energetika salasyn synǧa alyp, mäselenı tez arada şeşuge tapsyrma bergen bolatyn.İnfraqūrylymdy damytuǧa qatysty ūstanymdardy qaita qarau qajet. Biylǧy qystyŋ qalai ötkenın barşaŋyz bılesızder. Qystyŋ közı qyrauda bırqatar aimaqta qalalar men eldı mekender jylusyz qaldy. Äbden tozǧan energetika infraqūrylymy äreŋ jūmys ıstep tūr. Menıŋ tapsyrmammen elektr energetikasy naryǧyn damytudyŋ jaŋa ülgısı daiyndalyp jatyr. Sol arqyly osy salaǧa qosymşa investisiia tartu közdelıp otyr. Sondai-aq būl qūjat osy salanyŋ barynşa aşyq boluyn qamtamasyz etpek. Qazır Mäjılıstıŋ qarauynda elektr energetikasyna qatysty üş zaŋ jobasy jatyr. Deputattyq korpus zaŋnamadaǧy tiıstı özgertulerdı şūǧyl türde qarap, qabyldauǧa tiıs. Kommunaldyq jelılerdıŋ äbden tozu saldarynan barlyq öŋırde derlık qaita-qaita apat bolyp jatyr. Köptegen qalada jol, elektr taratu jelısı, gaz qūbyry sekıldı negızgı infraqūrylymdardyŋ tapşylyǧy qatty baiqalady. Bız elımızdıŋ infraqūrylymdyq quatyn qalyptastyruymyz qajet. Sondyqtan men Ūlttyq infraqūrylym josparyn qabyldaudy ūsynamyn, - dedı Toqaev.Prezident qūjatta osy saladaǧy basty mäseleler aşyq körsetıluge tiıs ekenın aityp, 2029 jylǧa deiın ıske asyrylatyn negızgı jobalar qamtyluy qajettıgın tapsyrǧan bolatyn. Bügıngı künı AES «jasyl» energiianyŋ közı bolyp sanalady. Mamandardyŋ baǧalauy boiynşa jyl saiyn quaty 1 000 MVt AES jūmysy parniktık gazdar şyǧaryndylaryn 4 mln tonnaǧa azaitady. Qazaqstanda Almaty oblysyndaǧy Balqaş kölınıŋ janynda Ülken kentınde atom elektr stansiiasyn salu josparlanyp otyr. Elımız bügıngı taŋda älemdegı otyn uranynyŋ basty öndıruşısı, sondai-aq elde atom zertteulerı salasynda täjıribesı bar.
Qazaqstannyŋ energetika salasynda qandai problemalar bar?
Qazaqstan Respublikasynyŋ injener-energetikter odaǧynyŋ direktory Marat Dulkairov elımızge AES-tıŋ qajettılıgı turaly aityp berdı.Kez kelgen stansa energojüiege qosyluy kerek. Bolaşaqta bız saludy josparlap otyrǧan AES jetıspeitın elektr energiiasyn öndıru üşın elımızdegı energetikalyq jüiege qosylady. Bügıngı elektr energetikasy salamyzdaǧy jaǧdai qandai küide? Kez kelgen jelınıŋ stansiiasyn alyp qarasaŋ da, bärı öte qiyn jaǧdaida, bärı tozǧan. Iаǧni būl salanyŋ halı müşkıl. Keibır obektıler 90 paiyzǧa deiın tozǧan. Osydan qorytyndy şyǧara beruge bolady. Kınälılerdı ataǧan da dūrys şyǧar, bıraq ärı qarai ne ısteu keregın bılu odan da maŋyzdy, - dedı sarapşy.Ol energetikterdıŋ sözın eşkım tyŋdamaitynyn aitty.
Bügıngı künı ne ısteu qalai? Sala problemasyn qalai şeşu kerek? Qazırgı künı tarif – ol salaǧa qūiylǧan investisiia dep aitady. Bıraq būl qate tüsınık. Menıŋ oiymşa, tariftı osy salada eŋbek etetın adamdardyŋ jalaqysyn köbeitetındei deŋgeide köteru kerek. Bızde öte auyr qūrylǧylar bar. Onyŋ üstıne jūmys ısteitın adamdar da qalmady. Kadr joq. Qazaqstan boiynşa jalaqyny kem degende ortaşa deŋgeige deiın köterıp, qazır jūmys ıstep jürgen qyzmetkerlerdı oryndarynda qaldyruǧa tyrysu kerek. Mıne, tariftı osy mäselenı şeşu üşın kötergen jön, - dep aitty Marat Dulkairov.Sarapşynyŋ aituynşa, qalǧan tozyǧy jetken aktivterdı basqa jolmen şeşu qajet. Oǧan maqsatty memlekettık investisiialar kerek. Dälırek, Ūlttyq qordan qarajat bölınse, ol qajettı qūrylǧylarǧa jūmsalady. Sosyn onyŋ maqsatty jūmsaluy üşın barynşa qataŋ baqylauda ūstau kerek. Osyndai jüienı ūiymdastyryp qana salamyzdy qazırgı küiden aman alyp şyǧa alamyz. Ärine būl mäsele saiasi şeşımdı qajet etedı.
Damyǧan barlyq memlekette, Aziiada, tıptı Afrikada AES būrynnan bar. Al bızde, Qazaqstanda barlyq jaǧdai bolsa da, älı künge deiın AES joq. Qazır bızge AES-tıŋ qajettılıgı turaly talqylaudy toqtatu kerek. Ärine, ol äu bastan qajet. Energetikalyq balans turaly aitatyn bolsa, byltyr 16 500 MVt tūtynyldy. Al elımız şamamen 15 200 MVt öndırdı. Demek 1 300 MVt-ty Qazaqstan Reseiden aldy. Al oŋtüstık öŋırlerde tapşylyq bügınge deiın saqtalyp otyr. Oŋtüstık öŋırdıŋ energiiany tūtynu kölemı 4 200 MVt. Onyŋ 50 paiyzyn oŋtüstıktegı generasiialar öndıredı. Qalǧany jetpei otyr, - dep oiyn aitty Dulkairov.Onyŋ sözınşe, bızdegı elektr energiiasy tūraqsyz, senımsız jäne sapasyz.
Elektr symdaryna arnalǧan tehnikalyq ereje qūjatynda eŋ basynda elektr energiiasy senımdı, üzılıssız jäne sapaly bolu keregı jazylǧan. Jaŋartylatyn energiia osy üş körsetkışke de sai bolmai otyr. Osy sebepten be «AES emes, jaŋartylatyn energiia közderın salaiyq AES-ke köp qarajat kerek» degen äŋgımeler de aitylyp jür. Ärine, jaŋartylatyn energiia da qajet. Bıraq ol qosymşa qūrylǧylar esebınen öndırılgenı dūrys. Jaŋartylatyn energiia atam energiiasynan da qymbat, - dep aitty energetika salasynyŋ sarapşysy.Ol energetika salasyna qatysy joq adamdardyŋ sözın tyŋdamau keregın aitty.
AES qūrylysy: Qandai tehnologiialar qarastyrylyp jatyr?
Energetika ministrlıgı Atom energetikasy jäne önerkäsıp departamentı direktorynyŋ orynbasary Gülmira Mūrsalova Qazaqstanda AES salu üşın qandai tehnologiialar qarastyrylyp jatqanyn aityp berdı.Älemde jeŋıl su siiaqty reaktorlyq tehnologiialardy öndıruşıler köp emes. Qazırgı uaqytta Qazaqstanda atom elektr stansiialary jūmys ıstemei tūrǧandyqtan, bız üşın bırınşı kezeŋde paidalanu täjıribesı bar etalondyq tehnologiialardy qarastyru älı de qolaily bolady. Bız qarastyru üşın quattylyǧy joǧary jeŋıl su reaktorlaryn taŋdadyq, - dep tüsındırdı Mūrsalova.Ol «Qazaqstannyŋ atom elektr stansiialary» zertteu jürgızıp, alty älemdık öndıruşınıŋ 13-ten astam tehnologiiasyn qarastyrǧanyn, onyŋ ışınde tört öndıruşı Qazaqstanda paidalanuǧa eŋ qolaily bolyp taŋdalǧanyn atap öttı. Mūrsalovanyŋ aituynşa, taŋdau kezınde Qazaqstan tehnologiia qauıpsızdıgıne nazar audarady. Būl Halyqaralyq atom energiiasy agenttıgınıŋ (HAEA) qoldauymen. Nauryzdyŋ soŋynda HAEA sarapşylar toby Qazaqstannyŋ atom elektr stansiiasyn salu turaly şeşım qabyldauǧa daiyndyǧyn baǧalau üşın Qazaqstanǧa keldı.
Halyqaralyq atom energiiasy agenttıgınıŋ sarapşylary Qazaqstannyŋ osyndai maŋyzdy şeşımge daiyndyǧyn 19 infraqūrylymdyq baǧyt boiynşa baǧalady. HAEA ädıstemelerıne säikes bükıl prosess üş kezeŋge bölıngen. Bırınşı kezeŋde HAEA sarapşylary baǧalau jürgızıp, nätijesınde Qazaqstannyŋ joǧary AES qūrylysy boiynşa şeşım qabyldauǧa äzırlık barysy, - dep aitty Mūrsalova.
AES jobasy boiynşa jūmys qalai jürgızılıp jatyr?
«Qazaqstan atom elektr stansiialary» JŞS bas direktory Timur Jantikin Qazaqstandaǧy atom elektr stansiialaryn jobalau men saludyŋ qazırgı jaǧdaiy jaiynda aityp berdı. Onyŋ aituynşa, 2018 jyly AES jobasy boiynşa täuelsız halyqaralyq saraptama jürgızıldı. Keiın 2019 jyly jetekşı jetkızuşılerden mındettı emes tehnikalyq jäne kommersiialyq ūsynystar alyndy. Olardyŋ tızımı jasaldy: CNNC – Qytai KHNP – Koreia Rosatom – Resei EDF – Fransiia Aituynşa, byltyr tehnikalyq-ekonomikalyq negızdemenıŋ jaŋartylǧan marketing bölımı ıske kırıstı.Atom salasyn damytu boiynşa ükımetaralyq komissiianyŋ otyrysynda ūsynystardy qaita aittyq. Olar qabyldandy. AES salynatyn jer Ükımettıŋ şeşımıne säikes qabyldanady. Ärine şeşım jergılıktı memlekettık organdardyŋ kelısımımen qabyldanady. 2022 jylǧy 24 mamyrda Qazaqstannyŋ atom önerkäsıbın damytu jönındegı vedomstvoaralyq komissiianyŋ otyrysynda qūrylys aimaǧy retınde Almaty oblysyndaǧy Ülken auylyn taŋdau jäne AES quatyn anyqtau 2 800 MVt-qa deiın ūsynyldy, - dep aitty sarapşy.Ol zaŋ boiynşa AES-tıŋ orny Qazaqstan ükımetınıŋ şeşımımen bekıtıluı tiıs ekenın eske saldy. Tiısınşe şeşım jergılıktı ökıldı organmen kelısım boiynşa qabyldanady.
2022 jyldyŋ 15 qaraşasynda bız Qonaev qalasyna baryp, Almaty oblysy mäslihatynyŋ deputattaryna tanystyrylym jasap, maqūldadyq, - dep aitty Jantikin.Sonymen bırge Ülken auylynyŋ tūrǧyndarymen qoǧamdyq tyŋdaular ötkızu turaly şeşım qabyldanǧanyn aitty. Onyŋ aituynşa, bügınde AES äleuettı uchaskelerın sipattau boiynşa baǧa ūsynystary jergılıktı jäne şeteldık mamandandyrylǧan ūiymdardan alyndy. Olar: KHNP – Koreia, Assystem – Fransiia, «QazNİPİEnergoprom» jäne Ūlttyq iadrolyq ortalyq.
AES qaşan ıske qosylady?
Timur Jantikinnıŋ aituynşa, biyl jetkızuşı taŋdalyp, atom elektr stansasy ornalasqan aumaqqa ükımettıŋ qaulysy şyqsa, 2025 jyly tehnikalyq-ekonomikalyq negızdeme äzırleu aiaqtalyp, memlekettık saraptamaǧa tapsyrylady. Memlekettık saraptamanyŋ oŋ şeşımımen tehnikalyq-ekonomikalyq negızdeme atom elektr stansiiasyn salu turaly qauly qabyldau üşın ükımetke jıberıledı. Osydan keiın jobalyq-smetalyq qūjattardy äzırleu jäne saraptamadan ötkızu bastalady. Qūrylys-montajdau jūmystary 2034 jyly aiaqtalsa, al stansiia 2035 jyly ıske qosylady dep josparlanyp otyr.Nelıkten bız 2,8 GVt-qa deiıngı stansiialardy taŋdadyq? 2018 jyly qaitaryp alǧan esepteulerımız boiynşa, oŋtüstıkte bazalyq quat tapşylyǧy 2,7 GVt-qa deiın jetedı dep kütken edık. Bız energetikalyq jabdyqtyŋ tozǧanyn eskerdık. Qazaqstannyŋ energetikalyq jüiesınıŋ damuyn modeldeu kezınde qoldanystaǧy teŋgerımderge süiene otyryp, soltüstık-oŋtüstık özara bailanysy üşın bazalyq quat tapşylyǧy 2030 jylǧa qarai 1,8 GVt, 2035 jylǧa qarai 3,2 GVt, 2050 jylǧa qarai 5 GVt, - dep tüsındırdı Jantikin.Onyŋ sözıne qaraǧanda, bazalyq quat tapşylyǧyn jabu üşın quaty 1400 MVt-qa deiıngı kemınde ekı bloktan tūratyn atom elektr stansiiasyn salu qajet.
AES-tıŋ ziiany bar ma?
«Qazaqstan atom elektr stansiialary» JŞS Atom energetikasy bölımı injenerı Asuan Siiabekov atom elektr stansasynyŋ ekologiiaǧa qalai äser etetının aityp berdı.Energetika salasy mamandarynyŋ boljamynşa, energiia tapşylyǧy bolu mümkın. Sol kezde bazalyq generasiia retınde, eŋ aldymen, generasiia közderı kerek. Ony bız AES-ten jäne jyly elektr stansalarynan (JES) ala alamyz. Qazırgı kezde JES mäselelerıne keletın bolsaq, olarǧa özderınıŋ kömırqyşqyl gazynyŋ şyǧaryndylaryna bailanysty investisiia tartu, qarjylandyru mäselelerı kürdelı bolyp tūr. Sol sebeptı de «jasyl energetika» közı retınde atom elektr stansalaryn qarastyramyz, - dep aitty Siiabekov.Sözınşe, osy sebepten Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev AES salu mäselesın bırneşe ret kötergen bolatyn. Ol atom elektr stansasynyŋ ekologiiaǧa, adam densaulyǧyna qalai äser etetınıne toqtaldy.
Qazırgı kezde älemde 430-ǧa juyq AES jūmys ıstep tūr. Ärine, osy kezge deiın apattyq jaǧdailar boldy. Bıraq ol kezdegı reaktorlar bügıngı künı jaŋartyldy. Qanşa jyl öttı, iaǧni jūmys ötılı köp. Qazır sol AES-terdıŋ jaŋa buyny şyǧyp jatyr. Sol sebeptı Qazaqstan tek qana jaŋa buyndy 3+ reaktorlaryn qarastyrady. Onyŋ ekologiiaǧa da äserı zerttelgen. Mysaly, apattyq jaǧdai bolsa, onda radioaktivtı qaldyqtardyŋ qorşaǧan ortaǧa, qasyndaǧy ösımdıkterdıŋ, januarlar älemıne taraluyna bailanysty zertteu jürgızıldı. Iаǧni, apat bolǧan jaǧdaida ol syrtqy ortaǧa şyǧyp ketpeidı, - dep tüsındırdı Atom energetikasy bölımı injenerı.
