AES qūrylysyna qatysty türlı mamandarmen sūhbat jürgızılıp, būl sala jan-jaqty zerttelude. Kezektı sūhbat ekonomist, sarapşy, Maqsat Halyqpen boldy. Mamannyŋ aituynşa, elımızde AES salu üşın barlyq jaǧdai qarastyrylǧan. Bıraq onyŋ osy uaqytqa deiın bolmauy – nonsens jaǧdai, dep pıkır bıldırdı.
- Maqsat myrza, eldegı ekonomikanyŋ aqsap tūrǧan tūstaryna atom elektr stansiialary äser ete me? Energtika salasynda aitylyp jatqan daǧdarys mäselesıne pıkırıŋız qandai?
- Bızdıŋ elde osy uaqytqa deiın energetika profisittı bolyp keldı. Eldegı energiia öndırude artyqşylyq bar. Alaida, soŋǧy uaqyttarda energiia tapşylyǧy baiqalyp jatyr. Sondai-aq, aldaǧy uaqytta bızde defisit naqty bolady degen boljamdar bar. Būl tūjyrymdardy köptegen ǧalymdar, sarapşylar aitty.
AES – balamaly, jasyl energiia közderıne jatady. Qoǧamǧa jäne tabiǧatqa ziianyn keltırmeitın energiia öndıru közı bolyp tabylady. Belgılı bır därejede, balamaly energiiany öndıru maqsatynda bolaşaqta salǧanymyz dūrys dep oilaimyn. Dese de, onyŋ ekınşı jaǧyn qarastyruymyz kerek. Salatyn el halyq arasynda jiı talqylanady. Köpşılık Reseidı qūptamai, Korei, Fransiia elderınıŋ baǧdarlamasyn qoldap otyrǧany ötırık emes.
- Sızdıŋ közqarasyŋyzda atom stansiiasynyŋ tiımdı tūstary qandai?
- Atom energetikasynyŋ paidaly tūstary köp. Onyŋ balamaly energiia közıne jatuy, ekologiiaǧa kömırqyşqyl syndy ziiandy zattardy taratpauy jäne taǧy bır artyqşylyǧy bızdıŋ mamandarymyzdyŋ boluy. Qazırgı taŋda eldegı energetika salasyn oqytatyn oqu oryndarynda fizikter, tehniktar daiyndalyp jatyr. Osy oraida sūraq tuyndaidy. Bız mamandardy kım üşın daiyndap jatyrmyz? Bılıktı, bılgır studentterdı oqytyp alyp, şet eldegı öndırıstı damytuǧa jıbermei öz elımızde qaldyrǧanymyz abzalyraq emes pe. Odan özge tiımdı tūsy - elımızdegı uran qorynyŋ jetkılıktı deŋgeide boluy. Özge elden aldyrmai özımızden tūtynuymyz, bızge arzanǧa tüsedı. Özge elderdegıdei otyndy syrttan aldyrtpaimyz. Būl negızınen ülken şyǧyn.
- Köp mamandardyŋ pıkırınşe bızdıŋ är ışken asymyzda, kigen kiımımızde elektr energiiasynyŋ ülesı bar. Sol energetika ülesın elımız qazır qanşalyqty tiımdı jolmen alyp otyr? Qanşa qarjy jūmsaluda? Ony jandandyruymyz qajet pe?
- Qazır kömırden energiia alyp otyrmyz. Boalaşaqta karbon salyǧy salynatyn bolady. Osyǧan säikes kömırden alynatyn energiianyŋ qūny artady. Sondyqtan da, kömırden alynatyn energiianyŋ özı tiımsız bolaiyn dep tūr. Al jel, kün energiiasy sözsız älı de qymbat.
AES – eldegı şikızattyŋ mamandardyŋ boluymen bızge tiımdı bolǧanymen sarapşylar aityp jatqan boljamdy qauıpterdıŋ aldyn aluymyz tiıs. Menıŋ tüısınıgımde sarapşylar älı de elektr energiiasyn alu közderın üstel üstıne qoiyp barlyǧyn eseptep şyǧulary kerek. Kömırden osynşa energetika alynady, oǧan karbon salyǧy salynsa onyŋ qūny osynşa artady, jel energiiasy bızge mynadai summaǧa şyǧady, onyŋ qūral-jabdyqtary mynşaǧa satyp alynady degen siiaqty tolyq zertteu jürgızıluı kerek.
Soŋǧy uaqyttarda ozon energiiasy jaily da aitylyp jatyr. Ǧalymdardyŋ pıkırınşe, basqa-basqa Qazaqstannyŋ osy baǧyttaǧy alatyn energiiasy jaŋalyq boluy mümkın. Basqalarǧa qaraǧanda bız bäsekege qabılettı boluymyz mümkın degen, pıkırler de bar.
- AES salǧan, sol arqyly energetika jüiesın jürgızıp otyrǧan eldermen Qazaqstan ekonomikasyn salystyruǧa kele me? Qanşalyqty artta kelemız?
- AES salǧan ozyq elderdıŋ barldyǧyn alyp qaraityn bolsaq, AES salynǧan maŋaida qala tūrady nemese eldı-meken. Qalypty jaǧdaida ömır sürıp jatqandyǧyn körıp jürmız. Būl tūrǧydan alǧanda solai ömır sürıp jatqan elder qanşama.
Tarihqa üŋılsek qauıp soǧys jaǧdailarynan tönedı. Fukusimo, Chernobyldaǧy jaittarǧa tabiǧi apattar sebep boldy. Alaida mūndai faktıler köp emes te. Būl degenımız, atalmyş salaǧa qanşalyqty bılıktı mamandardyŋ qajet ekendıgın däleldeidı. Öitkenı adami faktordyŋ äserınen de olqylyqtar boluy mümkın.
- Halyq arasynda radiofobiia taraǧany ras. Ony AES-ke degen eldıŋ oiynan bılıp otyrmyz. Mūnymen qalai küresemız?
- Radiofobiia qazırgı taŋda köptegen elderde bar. AES salynǧan kez kelgen eldı alyp qarasaq halyq narazylyq tanytqan edı. Olar özderınıŋ ömırlerı üşın uaiymdady. Alaida, ol jaqta radiofobiiamen küres jürgızu üşın AES tūrǧan kölge balyqtar asyraǧan. Artynşa sol balyqtardy aulau boiynşa türlı festivalder, jarystar ūiymdastyrǧan. Negızınen eŋ sezımtal tırşılık iesı – balyqtar bolyp keledı. Adamdar sol jerdegı balyqtardyŋ sau ekenıne közderı jetkendıkten, AES-ten qorquyn toqtatty. Osyndai täjıribelerdı bızdıŋ elde de jürgızıp, halyqty oiatuymyz kerek.
Qoǧamnyŋ damuynan, ılgerı tehnologiianyŋ damuynan kerı qalyp qalmauymyz kerek. Ekonomist retınde tiımdılık körıp tūrǧanym, şikızaty bar, kadr mamandary qamtylǧan elde AES bolmauy - nonsens jaǧdai.
- Jauaptaryŋyzǧa raqmet!
Dina LİTPİN
