Är ūlttyŋ qai kezeŋde bolmasyn aldynda tūratyn ūly mındetterınıŋ eŋ bastysy – özınıŋ ısın, ömırın jalǧastyratyn salauatty SANALY ŪRPAQ tärbieleu. Bolaşaq qoǧam ielerın jan-jaqty jetılgen, aqyl-parasaty mol, mädeni, ǧylymi örısı ozyq etıp jetıldıru – aǧa buynnyŋ qoǧam aldyndaǧy zor boryşy. Demek bızder ūrpaq aldyndaǧy boryşymyzdy ötei otyryp, olardyŋ bolaşaǧyn būlyŋǧyr emes, jarqyn etu üşın, kelesı bır qadam – moiyndaryna eşqandai QARYZ qaldyrmauǧa tiıstımız!
Osy künı QARYZ MÄSELESI elımızdegı kürdelı mäselelerdıŋ bırıne ainaldy. Rasynda, qaryzdyŋ qai türı de oŋai emes.
Ūlttyq bank derekterıne säikes, qazaqstandyqtar ekınşı deŋgeilı bankterge 6 trillion teŋge qaryz eken. Sonda jan basyna şaqqanda är qazaqstandyq orta eseppen 900 myŋ teŋgeden asa (!) bereşek degen söz. Meilı avtokölık aluǧa, meilı käsıp aşuǧa bolsyn, äiteuır bank qyzmetıne jügınıp, ösımaqymen nesie almaǧan azamatty tabu qiyn bügınde... Eŋ soraqysy, bız «qaryzǧa» ömır süruge äbden boi aldyrdyq- soŋǧy bır jylda halyqtyŋ qaryz alu qarqyny 15 paiyzǧa artqan!
Tarihta «besınşı ädıl halifa» atanǧan Omar ibn Abdulazizdıŋ ömırınen alynǧan bır mysal esıme tüsıp otyr:
Ait künı qarsaŋynda Omar halifaǧa balasy kelıp:
– Äke, kiımım tozdy, maǧan jaŋasyn äperıŋız, – deidı.
Ol kezde mūsylmandardyŋ ämırşısı atanyp, el basqaryp tūrǧan Omar öte ädıl jäne adal adam bolǧany belgılı. Özı qarapaiym tūrmys keşken jäne artyq tiyny bolmaǧandyqtan, qazynaşyny şaqyryp alyp:
– Maǧan kelesı aidyŋ jalaqysy esebınen qaryzǧa aqşa ber, – deptı.
Sonda qazynaşy tūryp:
– Ua, mūsylmandardyŋ ämırşısı! Eger sız kelesı aiǧa deiın tırı bolyp, ömır süretınıŋızge kepıldık berseŋız, men sızge qazynadan qaryzǧa aqşa bergızeiın, – deidı.
Myna sözden şoşyp ketken halifa sonda:
– Ondai kepıldı Alla bermese, men qaidan bere alamyn? Onda sen qaryz jazba, men almaimyn, – degen eken.
Būdan soŋ ol balasyna:
– Özıŋnıŋ jaŋa kiımderıŋ üşın äkeŋ tozaq otyna kırsın demeseŋ, raiyŋnan qait, – deptı.
Rasynda, bügınge deiın marqūmdy jerler kezınde onyŋ janazasyn şyǧaryp bolǧan molda: «Būl kısınıŋ moinynda qaryzy bar ma edı? Alaşaǧy bar adam aitsyn!»–deidı. Sol kezde «Mende qaryzy bar edı» degen bıreuler şyqsa, ony sol jerde ne balalary, ne tuystary öteidı nemese qaiyrly adamdar «Qaryzyn keşırdık» dep boryşkerdı bosatatyn ǧūryp bar. Mūnyŋ bärı soqyr senım emes, «kısı aqysy kısıde ketpeidı» degen tüsınıkten.
Izgı adamdar bır-bırınıŋ qaryzyn keşırıp jıberetın bolsa, bank jüiesı kısı qaitys bolǧanda onyŋ nesiesın balasyna ne mūragerınıŋ moinyna jazady.
Bızde ipotekalyq qana emes, tūtynuşylyq nesienıŋ özı «keşırılmeitının», äkeden balaǧa nemese marqūmnyŋ otbasyna qaldyrylatynyn körıp jürmız. Sonda bızdıŋ bügın tūtynuşylyq nesie alu turaly şeşımımız künı erteŋ balamyzdyŋ ömırıne tıkelei äser etuı mümkın ekenın nege oilamaimyz?
Bız būl jerde käsıp aşu üşın ne üi salu üşın alynǧan nesielerdı söz etıp otyrǧan joqpyz. Sebebı nesienıŋ türı köp. Käsıp aşyp, özın de, özgelerdı de jūmyspen qamtimyn degen adamnyŋ aldyna qoiǧan maqsaty bölek. Banktıŋ özı odan äuelı biznes josparyn sūrap, barlyq täuekelın eskeredı.
Bızdıŋ qabyrǧamyzǧa batatyny – saida sany, qūmda ızı joq, bırkündık maqtan üşın, bır jaiylatyn dastarqan üşın, tüptıŋ tübınde «elden qalmas üşın», «aǧaiyn-tuystan, qūda-jegjattan ūiat bolmas üşın» qaryzǧa belşeden batudyŋ qajetı bar ma?
Üilenu toiy degen ne, qazır qūndyz jaǧaly ton, soŋǧy ülgıdegı teledidar, kompiuter, qalta telefony sekıldı tūrmystyq zattardyŋ özın barynşa qymbat alyp, sol üşın 3-4 jyl boiy bankke qaryz bolyp jüru el ışınde etek jaiyp keledı eken. Eŋ ökınıştısı sol, bäsekenıŋ jetegınde avtokölık alu üşın, şetelderge baryp demalu üşın de qaryzǧa belşeden batudy şyǧardy.
EŊ BASTYSY – QARYZ TÄUELDILIGI RUHANİ PSİHOLOGİIаLYQ TÄUELDILIKKE ALYP BARADY. Bız osyny eskeruden qalyp baramyz!
Osyndaida kemeŋger Ūly oişylymyz Abaidyŋ myna sözderın eske alamyz:
Paida oilama, ar oila,
Talap qyl artyq bıluge.
Artyq ǧylym kıtapta,
Erınbei oqyp köruge.
Bos maqtanǧa salynyp,
Beker kökırek keruge.
Qyzmet qylma oiazǧa,
Janbai jatyp sönuge.
Qalai sabyr qylasyŋ,
Jazyqsyz künde söguge?
Önersızdıŋ qylyǧy –
Tura sözın aita almai,
Qit etuge bata almai,
Qorlyqpenen şıruge.
Az aqşaǧa jaldanyp,
Önbes ıske aldanyp,
Jol taba almai jüruge...
Ūly Abai taǧy bır tuyndysynda jürektıŋ asyldyǧy men näzıktıgın jyrlap:
Jürekte qairat bolmasa
Ūiyqtaǧan oidy kım türtpek?
Aqylǧa säule qonbasa,
Haiuanşa jürıp küneltpek, –
dei kele adamnyŋ adamdyǧy, ǧūlamalyǧy, kısılıgı tek bır ǧana «aqyl men sezımınde» deidı. Jan men tän malda da bar, adamzat senımınıŋ, iaǧni jürektıŋ qalauynşa jürse, sonyŋ tılegenın ıstese, eşqaşan qatelespes edı degendı aitady.
Japon halqynyŋ qaryz-nesie mäselesıne közqarasy tıptı basqaşa. Bır kezde samurailyq filosofiiany ömırlık ereje etken japondyqtar qaryz mäselesıne öte saq qaraityn. Daidodzi Iýdzan Sigesuki «SAMURAIDYŊ KODEKSI» atyndaǧy kıtapta bylai deidı: «Samurai ūdaiy, kündız-tünı mynany esınde ūstauy tiıs – jaŋajyldyq taǧamnan auyz tiiu üşın qolyna taiaqşa alǧan taŋǧy sätten bastap, eskı jyldyŋ soŋǧy tünıne deiın, QARYZYN öteu kezınde – ol öletının este ūstauy tiıs». Sol siiaqty, bızdıŋ ata-babalarymyz moinyndaǧy boryşty öteudıŋ auyrlyǧyn öz janyn amanatqa qaldyrudan kem sanamaǧan. Söz basynda keltırgen Halifa Omardyŋ önegesı siiaqty kısı aqysyn jeuden, qaryzyn ötei almai köz jūmudan, ösımqorlyqtan qatty qoryqqan. Sol sekıldı Protestanttyq dıni nanymdy sanaǧa meilınşe sıŋırgen nemıster QARYZDY ÜLKEN KÜNÄ SANAIDY. Damyǧan memleketterdıŋ qai-qaisysy bolsa da, osy ūstanymda!
Boryşker demekşı, byltyr şılde aiynda bankter men mikronesie ūiymdaryna qaryz qazaqstandyqtardyŋ sany 4,58 million edı. Iаǧni eldegı ekonomikalyq belsendı, eŋbekke jaramdy halyqtyŋ teŋ jarymy bankterge qaryz degen söz.
Orys aqyny Nikolai Nekrasov bank jüiesın bylai dep synaǧan eken: «Bankir – kün şyǧyp tūrǧan kezde sızge qolşatyr berıp, jaŋbyr sırkırei bastaǧanda ony tartyp alatyn adam». Älgı «Kepılsız nesie!», «Komissiiasyz!», «Jalaqyǧa deiın!» degen türlı aldamşy jarnamalarmen arbap şaqyryp alyp, mikronesienı moiynyŋyzǧa «ılıp» jıberetın, keiın bergen qarajatyn ekı-üş ese etıp qaitarudy talap etetınderdı däl sipattap tūrǧan joq deŋızşı! Däl özı emes pe!
Fransuzdar qaryz turaly bylai deidı: «Dosyŋa qaryz berseŋ, dosyŋnan da, aqşaŋnan da aiyrylasyŋ». Osyǧan ūqsas maqal orys halqynda da bar: «Eger dosyŋdy joǧaltqyŋ kelse, oǧan qaryzǧa aqşa ber» deidı. «Qaryz alǧan adam – kedei, al qaryzyn qaitarmaǧan adam – tügı joq beişara» deidı qazaq mätelı.
Būl sözdıŋ maǧynasyn aşyp jatudyŋ özı artyq.
BIZDIŊ BAR YQYLASYMYZ ŪRPAQ TÄRBİESIMEN BAILANYSTY BOLUY KEREK! ARMAN-TILEGIMIZ - PERZENTTERIMIZ ÖZDERIN TOLYQANDY AZAMAT SEZINIP, QŪLDYQ PSİHOLOGİIаDAN BOILARYN AULAQ SALYP, EL İGILI ÜŞIN JŪMYS ISTEGENI!
İä, qaryz alu - tyǧyryqqa tıreludıŋ basy ekenın eşkım joqqa şyǧarmaidy. Qarap tūrsaq, arǧy-bergı filosof, oişyl, ziialy qauym ökılderınıŋ bärı däulettı bolu üşın adam eŋ äuelı şamadan tys, qajetsız şyǧyndardan saqtanu qajettıgın aitady. Ejelgı grek oişyly Demokrit mūny bır-aq auyz sözben: «Tılekke kedei bai bolady». Būdan da tereŋırek qozǧasaq, QARYZ ALUDYŊ ASTARYNDA QŪLDYQ SANA-SEZIMNIŊ SİPATY BAR. Sebebı qaryz aluşy qaryz beruşıge täueldı bolatyny bır bölek, adam öz talap-tılegınıŋ qūly degen söz. Iаǧni bır sättık tılektıŋ jetegımen ūzaq uaqytqa, keide tıptı ömırlık boryşkerlık qamytyn moinyna kigenın sezbei qalady. Mūndai adam öz arman-maqsattary üşın emes, moinyndaǧy qaryzyn öteu üşın jantalasyp jūmys ısteidı.
SONDA QARJYLYQ-MATERİALDYQ TÄUELDILIK ADAMDY MORALDYQ-PSİHOLOGİIаLYQ TÄUELDILIKKE ŪRYNDYRADY.
Aǧylşyn jazuşysy Bernard Şou: «Qaryz degen kez kelgen basqa qaqpanǧa ūqsaidy: oǧan tüsu oŋai, bıraq odan şyǧu öte qiyn» dep qysqa-nūsqa suretteidı.
Al fransuzdyŋ äigılı jazuşysy Viktor Giugo būl mäselenı jete taldap, bylai degen: «Qaryz – qūldyqtyŋ basy, tıptı qūldyqtan da jaman, sebebı qaryz beruşı qūlielenuşıden de soraqy: ol sızdıŋ tänıŋızge ǧana emes, sızdıŋ abyroi-bedelıŋızge de ielık etedı jäne oraiy kelgende abyroiyŋyzdy airandai töge alady». «Qaryz alu qūldyqqa jeteleidı» degendı fransuz jazuşysy Tristan Bernar da qūptaidy. Viktor Giugo taǧy bır sözınde: «Qaryz aluşy – qaryz beruşınıŋ qyzmetşısı» degen.
Būl qisynǧa salsaq, qazır qanşama adam bankter men mikronesielık ūiymdardyŋ qūly bolyp jür bügınde?
Endeşe bankterge qūl bolǧanşa, qarjylyq-materialdyq jaǧdaidy köterıp, tūrmysty jaqsartu üşın eŋbek etken abzal ǧoi.
«Qaryzy joq adam eŋ bai adam» degen söz el auzynda jür emes pe? Djon Rokfeller bai boludyŋ naqty jolyn körsetıp ketken: «Eger aqşaŋ az bolsa, käsıp aş. Eger aqşaŋ mülde joq bolsa, şūǧyl türde däl qazır kırıs ıske!». Eşkım de qaryz batpaǧyna batyp jürıp, arman-maqsatyna qol jetkızgen emes.
Osy oraida, «Bailarda bala joq, olarda mūrager bar» deitın evrei halqynyŋ ūrpaq qamyn oilaityn strategiiasy nazar audaruǧa tūrarlyq. Būl halyq älemnıŋ qai tükpırınde tūrsa da, baquatty tūrmys keşuınıŋ syry nede ekenın zertteuşıler älı naqty aita almaidy. Bälkım, onyŋ syry bala kezden ünemşıldıkke üirenu, eŋbekqor bolu men ūrpaq aldyndaǧy jauapkerşılıktı sezınude bolar? Onyŋ üstıne, «Eger altyn men kıtapty tüsırıp alsaŋ, äuelı kıtapty köter» deitın evreiler bala tärbiesınde paidaly bılım alu mäselesın bırınşı kezekke qoiady. Iаǧni baquattylyqqa, bailyqqa ūmtylǧanymen, olar üşın bılım, ruhani tärbie jäne otbasy qūndylyqtary bärınen joǧary tūr.
Pragmatikalyq aǧylşyndar aqşany qaida jūmsau kerektıgın onsyz da jaqsy bıledı: «Bılım aluǧa jūmsalǧan aqşa tekke ketpeidı». Būl sözdıŋ maǧynasyn aşyp jatudyŋ özı artyq.
«Ülken şyǧyndardan qorqudyŋ qajetı joq. Ūsaq-tüiek şyǧyndardan qorqu kerek» degen Djon Rokfeller. «Ülken şyǧyndar» degen käsıp bastau, käsıporyn aşu siiaqty nätijesınde kırıs keltıretın şyǧyndar bolsa, «ūsaq-tüiekter» däl bızdıŋ bügın tūtynuşylyq maqsatta alyp jürgen, ömırlık maqsatymyzǧa jatpaityn, tükke tūrmaityn zattarǧa jūmsaǧan aqşa ekenıne dau joq.
Bendjamin Franklinnıŋ taǧy bır sözı bylai deidı: «Jūmys ıstep tapqan aqşaŋnan bır pens kem jūmsa». Qarapaiym ärı däl aitylǧan aqyl! Qarjylyq sauattylyq ysyrapqorlyqtan aryludan bastalady. Franklin būdan ärı «Eger bai bolǧyŋ kelse, aqşa tabudy ǧana emes, ony ünemdeudı de üiren» dep beker aitpaǧan bolar? «Saraŋ bolmaudyŋ özı – bailyq, ysyrapqor bolmaudyŋ özı – kırıs» deidı rim oişyly Mark Tulii Siseron.
BASQAŞA AITQANDA, BIR KÜNDIK QYZYQQA ÄUES BOLMAI, ŪZAQ MERZIMDI STRATEGİIа ŪSTANUǦA ÜIRENGEN JÖN.
Būl mäselenıŋ ekınşı bır ūşyǧy halyqtyŋ psihologiialyq-ruhani jaǧdaiyna tıreledı. Qaryz tügılı, kez kelgen «almaqtyŋ salmaǧy bar» deidı dana halqymyz. Qaryz mäselesı eŋ aldymen tūtynuşylyq psihologiiamen tyǧyz bailanysty.
F.Nisşenıŋ «Zaratustra osylai dedı» degen kıtabynda mynandai söz bar: «Tömende de, joǧaryda da – qaratabandar! Bügınde «kedei» ne, «bai» ne! Men olardyŋ arasynda aiyrma köruden qaldym» deidı. Pende aqşasymen emes, ışkı düniesımen, ruhani qazynasymen bai ekenın esten şyǧara bastadyq...
Psiholog Voiseh Eihelberger bır sūhbatynda soŋǧy jyldary Polşada öz-özıne qol saluşylardyŋ köbeiuın eŋ aldymen qisapsyz qaryz aluşylardyŋ sany artuymen bailanystyrady. Iаǧni ol eldegı suisidtardyŋ sanynyŋ ösuın jeke azamattardyŋ nesielerınıŋ kürt artuynan köredı. Būl tolyqqandy zerttelgen däiek bolmasa da, oilandyratyn jait ekenı anyq.
Dana halqymyz öz janyn «amanat» dep sanaǧan. Iаǧni Jaratuşynyŋ amanatqa – uaqytşa saqtauǧa bergen janyn özıne de telımegenı. Sol üşın özıne de, özgege de qastyq jasaudan tyiylyp, adal ömır sürudı paryz sanaǧan... Al bız būl iırımı tereŋ dünietanymnan jerıp, bır kündık qyzyqqa bola ömırımızdı, densaulyǧymyzdy, adami kelbetımızdı, keide tıptı otbasy tynyştyǧyn da bezbenge salyp, «qaryzǧa» ömır süruden qoryqpauǧa ainaldyq...
Eger būl mäselenı jete oilanyp, jıtı zerttemesek, qoǧamdy ışınen ırıtetın äleumettık dertke ainalu qaupı öte zor.
Äigılı filosof Aristotel būl tūjyrymdy quattai tüsedı: «Bıreuler mäŋgı ömır süretındei dünie jinaidy, al bazbıreuler däl qazır öle qalatyndai aqşasyn şaşady». Kez kelgen närsede şek boluy tiıs.
Psihologtar ünemı qaryzǧa belşesınen batyp jüretın adamdardy araqqa ne esırtkıge täueldı adamdarmen teŋestıredı. Iаǧni öz qarjylyq äleuetın esepke almai, nesiege ömır süretın adam özınıŋ şyn jaǧdaiyn körmeidı, qiialyndaǧy illiuziia älemınde ömır süredı. Būl oraida «NESİEGE TÄUELDILIK» degen termin şyǧarsaq ta bolady. Köbıne mūndai adamdar däl qazır «qalap tūrǧan» zatyna qol jetkızbese, ömırı toqtap qalatyndai ne bar qyzyǧynan aiyrylatyndai küi keşedı. Olar üşın däl qazırgı sättegı qalauyn jüzege asyru maŋyzdy. Al onyŋ saldaryn oilauǧa qabıletı jetpeidı. Eŋ soraqysy, «nesiege täueldı» adamdar özgeler būlarǧa äldene tiıs siiaqty sezınedı, iaǧni otbasy, tuystary, körşısı, memleket... būlarǧa kömek qolyn sozyp, qaryz bere tūrsa degen tılek. Olar qaryz aludan qoryqpaityny siiaqty, üstın-üstın qaryz sūraudan ūialmaidy.
Joǧaryda aitqan «Zaratustra osylai dedı» degen kıtapta adamnyŋ äbden azyp-tozǧan, ruhani-psihologiialyq-moraldyq qūldyrauǧa tüsken sipaty berıledı. «Aty joq adam» dep atalǧan adam keipındegı maqūlyq Zaratustraǧa bylai deidı: «Basqalar ne sözımen ne közqarasymen maǧan qaiyr-sadaqa tastauşy edı – mūny özderı aiauşylyq tanytu der. Bıraq men sadaqany qabyl alatyndai sıŋırı şyqqan kedei emespın, – sen mūny bıldıŋ, – men tıptı öte baimyn, myna orasan ärı qorqynyşty, sūryqsyz ärı sipattauǧa kelmeitın qalpyma baimyn! O, Zaratustra, senıŋ ūiatyŋ oiatty menı! Aiauşylyq bıldıruşılerdıŋ arasynan äreŋ degende sytylyp şyǧyp, senı, «Aiauşylyq bıldıru – beimazalyq» dep üiretuşını tabu üşın jolǧa şyqtym!». Būl filosofiialyq şyǧarmanyŋ aitar oiy astarly. Kemeldenuge bet alǧan adam da, qūldyrau jolyna tüsken adam da eŋ aldymen özıne özı ǧana kömektese alady. Abai aitqan «Tolyq adam» bolu, Zaratustra ızdegen «Kemel adam» bolu üşın ärkım öz boiyndaǧy kemşılıktermen, pendeşılıktermen küresuı kerek.
BIRAQ MŪNDAI KÜRES JOLYNA TÜSU ÜŞIN ADAMǦA ÄUELI PSİHOLOGİIаLYQ JÄNE RUHANİ BOSTANDYQ QAJET. Basqanyŋ qajettılıgın öteu üşın kündız-tünı jūmys ısteitın, özgege täueldılıkten tünı boiy ūiyqtamaityn adamda aqyl-oi, sana bostandyǧy qaidan bolsyn? Qarap tūrsaq, ADAM bolu – ERKIN bolu – BAQYTTY bolu bır-bırıne tyǧyz bailanysty qūbylystar eken. Endeşe pendeşılık osaldyqtan, nesieden, tūtynuşylyq qūldyqtan qūtylaiyq!
QAZAQSTANNYŊ ÄRBIR TŪRǦYNY – TÄUELSIZ ERKIN ELDIŊ AZAMATY!
"Adyrna" ūlttyq portaly
