Ár ulttyń qaı kezeńde bolmasyn aldynda turatyn uly mindetteriniń eń bastysy – óziniń isin, ómirin jalǵastyratyn salaýatty SANALY URPAQ tárbıeleý. Bolashaq qoǵam ıelerin jan-jaqty jetilgen, aqyl-parasaty mol, mádenı, ǵylymı órisi ozyq etip jetildirý – aǵa býynnyń qoǵam aldyndaǵy zor boryshy. Demek bizder urpaq aldyndaǵy boryshymyzdy óteı otyryp, olardyń bolashaǵyn bulyńǵyr emes, jarqyn etý úshin, kelesi bir qadam – moıyndaryna eshqandaı QARYZ qaldyrmaýǵa tıistimiz!
Osy kúni QARYZ MÁSELESI elimizdegi kúrdeli máselelerdiń birine aınaldy. Rasynda, qaryzdyń qaı túri de ońaı emes.
Ulttyq bank derekterine sáıkes, qazaqstandyqtar ekinshi deńgeıli bankterge 6 trıllıon teńge qaryz eken. Sonda jan basyna shaqqanda ár qazaqstandyq orta eseppen 900 myń teńgeden asa (!) bereshek degen sóz. Meıli avtokólik alýǵa, meıli kásip ashýǵa bolsyn, áıteýir bank qyzmetine júginip, ósimaqymen nesıe almaǵan azamatty tabý qıyn búginde... Eń soraqysy, biz «qaryzǵa» ómir súrýge ábden boı aldyrdyq- sońǵy bir jylda halyqtyń qaryz alý qarqyny 15 paıyzǵa artqan!
Tarıhta «besinshi ádil halıfa» atanǵan Omar ıbn Abdýlazızdiń ómirinen alynǵan bir mysal esime túsip otyr:
Aıt kúni qarsańynda Omar halıfaǵa balasy kelip:
– Áke, kıimim tozdy, maǵan jańasyn áperińiz, – deıdi.
Ol kezde musylmandardyń ámirshisi atanyp, el basqaryp turǵan Omar óte ádil jáne adal adam bolǵany belgili. Ózi qarapaıym turmys keshken jáne artyq tıyny bolmaǵandyqtan, qazynashyny shaqyryp alyp:
– Maǵan kelesi aıdyń jalaqysy esebinen qaryzǵa aqsha ber, – depti.
Sonda qazynashy turyp:
– Ýa, musylmandardyń ámirshisi! Eger siz kelesi aıǵa deıin tiri bolyp, ómir súretinińizge kepildik berseńiz, men sizge qazynadan qaryzǵa aqsha bergizeıin, – deıdi.
Myna sózden shoshyp ketken halıfa sonda:
– Ondaı kepildi Alla bermese, men qaıdan bere alamyn? Onda sen qaryz jazba, men almaımyn, – degen eken.
Budan soń ol balasyna:
– Ózińniń jańa kıimderiń úshin ákeń tozaq otyna kirsin demeseń, raıyńnan qaıt, – depti.
Rasynda, búginge deıin marqumdy jerler kezinde onyń janazasyn shyǵaryp bolǵan molda: «Bul kisiniń moınynda qaryzy bar ma edi? Alashaǵy bar adam aıtsyn!»–deıdi. Sol kezde «Mende qaryzy bar edi» degen bireýler shyqsa, ony sol jerde ne balalary, ne týystary óteıdi nemese qaıyrly adamdar «Qaryzyn keshirdik» dep boryshkerdi bosatatyn ǵuryp bar. Munyń bári soqyr senim emes, «kisi aqysy kiside ketpeıdi» degen túsinikten.
Izgi adamdar bir-biriniń qaryzyn keshirip jiberetin bolsa, bank júıesi kisi qaıtys bolǵanda onyń nesıesin balasyna ne murageriniń moınyna jazady.
Bizde ıpotekalyq qana emes, tutynýshylyq nesıeniń ózi «keshirilmeıtinin», ákeden balaǵa nemese marqumnyń otbasyna qaldyrylatynyn kórip júrmiz. Sonda bizdiń búgin tutynýshylyq nesıe alý týraly sheshimimiz kúni erteń balamyzdyń ómirine tikeleı áser etýi múmkin ekenin nege oılamaımyz?
Biz bul jerde kásip ashý úshin ne úı salý úshin alynǵan nesıelerdi sóz etip otyrǵan joqpyz. Sebebi nesıeniń túri kóp. Kásip ashyp, ózin de, ózgelerdi de jumyspen qamtımyn degen adamnyń aldyna qoıǵan maqsaty bólek. Banktiń ózi odan áýeli bıznes josparyn surap, barlyq táýekelin eskeredi.
Bizdiń qabyrǵamyzǵa batatyny – saıda sany, qumda izi joq, birkúndik maqtan úshin, bir jaıylatyn dastarqan úshin, túptiń túbinde «elden qalmas úshin», «aǵaıyn-týystan, quda-jegjattan uıat bolmas úshin» qaryzǵa belsheden batýdyń qajeti bar ma?
Úılený toıy degen ne, qazir qundyz jaǵaly ton, sońǵy úlgidegi teledıdar, kompıýter, qalta telefony sekildi turmystyq zattardyń ózin barynsha qymbat alyp, sol úshin 3-4 jyl boıy bankke qaryz bolyp júrý el ishinde etek jaıyp keledi eken. Eń ókinishtisi sol, básekeniń jeteginde avtokólik alý úshin, shetelderge baryp demalý úshin de qaryzǵa belsheden batýdy shyǵardy.
EŃ BASTYSY – QARYZ TÁÝELDILIGI RÝHANI PSIHOLOGIIaLYQ TÁÝELDILIKKE ALYP BARADY. Biz osyny eskerýden qalyp baramyz!
Osyndaıda kemeńger Uly oıshylymyz Abaıdyń myna sózderin eske alamyz:
Paıda oılama, ar oıla,
Talap qyl artyq bilýge.
Artyq ǵylym kitapta,
Erinbeı oqyp kórýge.
Bos maqtanǵa salynyp,
Beker kókirek kerýge.
Qyzmet qylma oıazǵa,
Janbaı jatyp sónýge.
Qalaı sabyr qylasyń,
Jazyqsyz kúnde sógýge?
Ónersizdiń qylyǵy –
Týra sózin aıta almaı,
Qıt etýge bata almaı,
Qorlyqpenen shirýge.
Az aqshaǵa jaldanyp,
Ónbes iske aldanyp,
Jol taba almaı júrýge...
Uly Abaı taǵy bir týyndysynda júrektiń asyldyǵy men náziktigin jyrlap:
Júrekte qaırat bolmasa
Uıyqtaǵan oıdy kim túrtpek?
Aqylǵa sáýle qonbasa,
Haıýansha júrip kúneltpek, –
deı kele adamnyń adamdyǵy, ǵulamalyǵy, kisiligi tek bir ǵana «aqyl men seziminde» deıdi. Jan men tán malda da bar, adamzat seniminiń, ıaǵnı júrektiń qalaýynsha júrse, sonyń tilegenin istese, eshqashan qatelespes edi degendi aıtady.
Japon halqynyń qaryz-nesıe máselesine kózqarasy tipti basqasha. Bir kezde samýraılyq fılosofııany ómirlik ereje etken japondyqtar qaryz máselesine óte saq qaraıtyn. Daıdodzı Iýdzan Sıgesýkı «SAMÝRAIDYŃ KODEKSI» atyndaǵy kitapta bylaı deıdi: «Samýraı udaıy, kúndiz-túni mynany esinde ustaýy tıis – jańajyldyq taǵamnan aýyz tııý úshin qolyna taıaqsha alǵan tańǵy sátten bastap, eski jyldyń sońǵy túnine deıin, QARYZYN óteý kezinde – ol óletinin este ustaýy tıis». Sol sııaqty, bizdiń ata-babalarymyz moınyndaǵy boryshty óteýdiń aýyrlyǵyn óz janyn amanatqa qaldyrýdan kem sanamaǵan. Sóz basynda keltirgen Halıfa Omardyń ónegesi sııaqty kisi aqysyn jeýden, qaryzyn óteı almaı kóz jumýdan, ósimqorlyqtan qatty qoryqqan. Sol sekildi Protestanttyq dinı nanymdy sanaǵa meılinshe sińirgen nemister QARYZDY ÚLKEN KÚNÁ SANAIDY. Damyǵan memleketterdiń qaı-qaısysy bolsa da, osy ustanymda!
Boryshker demekshi, byltyr shilde aıynda bankter men mıkronesıe uıymdaryna qaryz qazaqstandyqtardyń sany 4,58 mıllıon edi. Iaǵnı eldegi ekonomıkalyq belsendi, eńbekke jaramdy halyqtyń teń jarymy bankterge qaryz degen sóz.
Orys aqyny Nıkolaı Nekrasov bank júıesin bylaı dep synaǵan eken: «Bankır – kún shyǵyp turǵan kezde sizge qolshatyr berip, jańbyr sirkireı bastaǵanda ony tartyp alatyn adam». Álgi «Kepilsiz nesıe!», «Komıssııasyz!», «Jalaqyǵa deıin!» degen túrli aldamshy jarnamalarmen arbap shaqyryp alyp, mıkronesıeni moıynyńyzǵa «ilip» jiberetin, keıin bergen qarajatyn eki-úsh ese etip qaıtarýdy talap etetinderdi dál sıpattap turǵan joq deńizshi! Dál ózi emes pe!
Franýzdar qaryz týraly bylaı deıdi: «Dosyńa qaryz berseń, dosyńnan da, aqshańnan da aıyrylasyń». Osyǵan uqsas maqal orys halqynda da bar: «Eger dosyńdy joǵaltqyń kelse, oǵan qaryzǵa aqsha ber» deıdi. «Qaryz alǵan adam – kedeı, al qaryzyn qaıtarmaǵan adam – túgi joq beıshara» deıdi qazaq máteli.
Bul sózdiń maǵynasyn ashyp jatýdyń ózi artyq.
BIZDIŃ BAR YQYLASYMYZ URPAQ TÁRBIESIMEN BAILANYSTY BOLÝY KEREK! ARMAN-TILEGIMIZ - PERZENTTERIMIZ ÓZDERIN TOLYQANDY AZAMAT SEZINIP, QULDYQ PSIHOLOGIIaDAN BOILARYN AÝLAQ SALYP, EL IGILI ÚShIN JUMYS ISTEGENI!
Iá, qaryz alý - tyǵyryqqa tirelýdiń basy ekenin eshkim joqqa shyǵarmaıdy. Qarap tursaq, arǵy-bergi fılosof, oıshyl, zııaly qaýym ókilderiniń bári dáýletti bolý úshin adam eń áýeli shamadan tys, qajetsiz shyǵyndardan saqtaný qajettigin aıtady. Ejelgi grek oıshyly Demokrıt muny bir-aq aýyz sózben: «Tilekke kedeı baı bolady». Budan da tereńirek qozǵasaq, QARYZ ALÝDYŃ ASTARYNDA QULDYQ SANA-SEZIMNIŃ SIPATY BAR. Sebebi qaryz alýshy qaryz berýshige táýeldi bolatyny bir bólek, adam óz talap-tileginiń quly degen sóz. Iaǵnı bir sáttik tilektiń jetegimen uzaq ýaqytqa, keıde tipti ómirlik boryshkerlik qamytyn moınyna kıgenin sezbeı qalady. Mundaı adam óz arman-maqsattary úshin emes, moınyndaǵy qaryzyn óteý úshin jantalasyp jumys isteıdi.
SONDA QARJYLYQ-MATERIALDYQ TÁÝELDILIK ADAMDY MORALDYQ-PSIHOLOGIIaLYQ TÁÝELDILIKKE URYNDYRADY.
Aǵylshyn jazýshysy Bernard Shoý: «Qaryz degen kez kelgen basqa qaqpanǵa uqsaıdy: oǵan túsý ońaı, biraq odan shyǵý óte qıyn» dep qysqa-nusqa sýretteıdi.
Al franýzdyń áıgili jazýshysy Vıktor Gıýgo bul máseleni jete taldap, bylaı degen: «Qaryz – quldyqtyń basy, tipti quldyqtan da jaman, sebebi qaryz berýshi qulıelenýshiden de soraqy: ol sizdiń tánińizge ǵana emes, sizdiń abyroı-bedelińizge de ıelik etedi jáne oraıy kelgende abyroıyńyzdy aırandaı tóge alady». «Qaryz alý quldyqqa jeteleıdi» degendi franýz jazýshysy Trıstan Bernar da quptaıdy. Vıktor Gıýgo taǵy bir sózinde: «Qaryz alýshy – qaryz berýshiniń qyzmetshisi» degen.
Bul qısynǵa salsaq, qazir qanshama adam bankter men mıkronesıelik uıymdardyń quly bolyp júr búginde?
Endeshe bankterge qul bolǵansha, qarjylyq-materıaldyq jaǵdaıdy kóterip, turmysty jaqsartý úshin eńbek etken abzal ǵoı.
«Qaryzy joq adam eń baı adam» degen sóz el aýzynda júr emes pe? Djon Rokfeller baı bolýdyń naqty jolyn kórsetip ketken: «Eger aqshań az bolsa, kásip ash. Eger aqshań múlde joq bolsa, shuǵyl túrde dál qazir kiris iske!». Eshkim de qaryz batpaǵyna batyp júrip, arman-maqsatyna qol jetkizgen emes.
Osy oraıda, «Baılarda bala joq, olarda murager bar» deıtin evreı halqynyń urpaq qamyn oılaıtyn strategııasy nazar aýdarýǵa turarlyq. Bul halyq álemniń qaı túkpirinde tursa da, baqýatty turmys keshýiniń syry nede ekenin zertteýshiler áli naqty aıta almaıdy. Bálkim, onyń syry bala kezden únemshildikke úırený, eńbekqor bolý men urpaq aldyndaǵy jaýapkershilikti sezinýde bolar? Onyń ústine, «Eger altyn men kitapty túsirip alsań, áýeli kitapty kóter» deıtin evreıler bala tárbıesinde paıdaly bilim alý máselesin birinshi kezekke qoıady. Iaǵnı baqýattylyqqa, baılyqqa umtylǵanymen, olar úshin bilim, rýhanı tárbıe jáne otbasy qundylyqtary bárinen joǵary tur.
Pragmatıkalyq aǵylshyndar aqshany qaıda jumsaý kerektigin onsyz da jaqsy biledi: «Bilim alýǵa jumsalǵan aqsha tekke ketpeıdi». Bul sózdiń maǵynasyn ashyp jatýdyń ózi artyq.
«Úlken shyǵyndardan qorqýdyń qajeti joq. Usaq-túıek shyǵyndardan qorqý kerek» degen Djon Rokfeller. «Úlken shyǵyndar» degen kásip bastaý, kásiporyn ashý sııaqty nátıjesinde kiris keltiretin shyǵyndar bolsa, «usaq-túıekter» dál bizdiń búgin tutynýshylyq maqsatta alyp júrgen, ómirlik maqsatymyzǵa jatpaıtyn, túkke turmaıtyn zattarǵa jumsaǵan aqsha ekenine daý joq.
Bendjamın Franklınniń taǵy bir sózi bylaı deıdi: «Jumys istep tapqan aqshańnan bir pens kem jumsa». Qarapaıym ári dál aıtylǵan aqyl! Qarjylyq saýattylyq ysyrapqorlyqtan arylýdan bastalady. Franklın budan ári «Eger baı bolǵyń kelse, aqsha tabýdy ǵana emes, ony únemdeýdi de úıren» dep beker aıtpaǵan bolar? «Sarań bolmaýdyń ózi – baılyq, ysyrapqor bolmaýdyń ózi – kiris» deıdi rım oıshyly Mark Týlıı ıeron.
BASQAShA AITQANDA, BIR KÚNDIK QYZYQQA ÁÝES BOLMAI, UZAQ MERZIMDI STRATEGIIa USTANÝǴA ÚIRENGEN JÓN.
Bul máseleniń ekinshi bir ushyǵy halyqtyń psıhologııalyq-rýhanı jaǵdaıyna tireledi. Qaryz túgili, kez kelgen «almaqtyń salmaǵy bar» deıdi dana halqymyz. Qaryz máselesi eń aldymen tutynýshylyq psıhologııamen tyǵyz baılanysty.
F.Nısheniń «Zaratýstra osylaı dedi» degen kitabynda mynandaı sóz bar: «Tómende de, joǵaryda da – qaratabandar! Búginde «kedeı» ne, «baı» ne! Men olardyń arasynda aıyrma kórýden qaldym» deıdi. Pende aqshasymen emes, ishki dúnıesimen, rýhanı qazynasymen baı ekenin esten shyǵara bastadyq...
Psıholog Voıeh Eıhelberger bir suhbatynda sońǵy jyldary Polshada óz-ózine qol salýshylardyń kóbeıýin eń aldymen qısapsyz qaryz alýshylardyń sany artýymen baılanystyrady. Iaǵnı ol eldegi sýııdtardyń sanynyń ósýin jeke azamattardyń nesıeleriniń kúrt artýynan kóredi. Bul tolyqqandy zerttelgen dáıek bolmasa da, oılandyratyn jaıt ekeni anyq.
Dana halqymyz óz janyn «amanat» dep sanaǵan. Iaǵnı Jaratýshynyń amanatqa – ýaqytsha saqtaýǵa bergen janyn ózine de telimegeni. Sol úshin ózine de, ózgege de qastyq jasaýdan tyıylyp, adal ómir súrýdi paryz sanaǵan... Al biz bul ıirimi tereń dúnıetanymnan jerip, bir kúndik qyzyqqa bola ómirimizdi, densaýlyǵymyzdy, adamı kelbetimizdi, keıde tipti otbasy tynyshtyǵyn da bezbenge salyp, «qaryzǵa» ómir súrýden qoryqpaýǵa aınaldyq...
Eger bul máseleni jete oılanyp, jiti zerttemesek, qoǵamdy ishinen iritetin áleýmettik dertke aınalý qaýpi óte zor.
Áıgili fılosof Arıstotel bul tujyrymdy qýattaı túsedi: «Bireýler máńgi ómir súretindeı dúnıe jınaıdy, al bazbireýler dál qazir óle qalatyndaı aqshasyn shashady». Kez kelgen nársede shek bolýy tıis.
Psıhologtar únemi qaryzǵa belshesinen batyp júretin adamdardy araqqa ne esirtkige táýeldi adamdarmen teńestiredi. Iaǵnı óz qarjylyq áleýetin esepke almaı, nesıege ómir súretin adam óziniń shyn jaǵdaıyn kórmeıdi, qııalyndaǵy ıllıýzııa áleminde ómir súredi. Bul oraıda «NESIEGE TÁÝELDILIK» degen termın shyǵarsaq ta bolady. Kóbine mundaı adamdar dál qazir «qalap turǵan» zatyna qol jetkizbese, ómiri toqtap qalatyndaı ne bar qyzyǵynan aıyrylatyndaı kúı keshedi. Olar úshin dál qazirgi sáttegi qalaýyn júzege asyrý mańyzdy. Al onyń saldaryn oılaýǵa qabileti jetpeıdi. Eń soraqysy, «nesıege táýeldi» adamdar ózgeler bularǵa áldene tıis sııaqty sezinedi, ıaǵnı otbasy, týystary, kórshisi, memleket... bularǵa kómek qolyn sozyp, qaryz bere tursa degen tilek. Olar qaryz alýdan qoryqpaıtyny sııaqty, ústin-ústin qaryz suraýdan uıalmaıdy.
Joǵaryda aıtqan «Zaratýstra osylaı dedi» degen kitapta adamnyń ábden azyp-tozǵan, rýhanı-psıhologııalyq-moraldyq quldyraýǵa túsken sıpaty beriledi. «Aty joq adam» dep atalǵan adam keıpindegi maqulyq Zaratýstraǵa bylaı deıdi: «Basqalar ne sózimen ne kózqarasymen maǵan qaıyr-sadaqa tastaýshy edi – muny ózderi aıaýshylyq tanytý der. Biraq men sadaqany qabyl alatyndaı sińiri shyqqan kedeı emespin, – sen muny bildiń, – men tipti óte baımyn, myna orasan ári qorqynyshty, suryqsyz ári sıpattaýǵa kelmeıtin qalpyma baımyn! O, Zaratýstra, seniń uıatyń oıatty meni! Aıaýshylyq bildirýshilerdiń arasynan áreń degende sytylyp shyǵyp, seni, «Aıaýshylyq bildirý – beımazalyq» dep úıretýshini tabý úshin jolǵa shyqtym!». Bul fılosofııalyq shyǵarmanyń aıtar oıy astarly. Kemeldenýge bet alǵan adam da, quldyraý jolyna túsken adam da eń aldymen ózine ózi ǵana kómektese alady. Abaı aıtqan «Tolyq adam» bolý, Zaratýstra izdegen «Kemel adam» bolý úshin árkim óz boıyndaǵy kemshiliktermen, pendeshiliktermen kúresýi kerek.
BIRAQ MUNDAI KÚRES JOLYNA TÚSÝ ÚShIN ADAMǴA ÁÝELI PSIHOLOGIIaLYQ JÁNE RÝHANI BOSTANDYQ QAJET. Basqanyń qajettiligin óteý úshin kúndiz-túni jumys isteıtin, ózgege táýeldilikten túni boıy uıyqtamaıtyn adamda aqyl-oı, sana bostandyǵy qaıdan bolsyn? Qarap tursaq, ADAM bolý – ERKIN bolý – BAQYTTY bolý bir-birine tyǵyz baılanysty qubylystar eken. Endeshe pendeshilik osaldyqtan, nesıeden, tutynýshylyq quldyqtan qutylaıyq!
QAZAQSTANNYŃ ÁRBIR TURǴYNY – TÁÝELSIZ ERKIN ELDIŃ AZAMATY!
"Adyrna" ulttyq portaly
