2035 jylǧa qarai Qazaqstan 150 mlrd kVt/saǧ elektr energiiasyn tūtynady. Al osy uaqyt ışınde – 12 jyl – elımızdıŋ energetikalyq jüiesı energiia tapşylyǧymen jūmys ısteitın bolady. Bız öz nysandarymyzdy sala almaiynşa, Resei elımızge kömektesedı. Būl jaǧdai eldı körşılerıne täueldı etedı, deidı «Atameken» AES basqaruşy direktory, Qazaqstan Respublikasynyŋ eŋbek sıŋırgen energetikı Jaqyp Hairuşev caravan.kz portalyna bergen sūhbatynda.
– Ötken jyly Qazaqstanda 112,86 mlrd kVt/saǧ elektr energiiasy öndırıldı. Būl rette bız öndırgennen artyq tūtyndyq – 113,89 mlrd kVt/saǧ. Reseiden 1 milliard kVt-saǧattan astam satyp aldyq. Mūndai nätijenı qalai baǧalaisyz?
– Milliard kilovatt-saǧat deŋgeiındegı terıs saldo – aitarlyqtai ülken körsetkış. Al bız būl milliardty aitarlyqtai joǧary baǧaǧa satyp aldyq.
Bügıngı künı bıryŋǧai satyp aluşy köterme sauda naryǧynyŋ barlyq subektılerınen öz körsetkışterın ūsynudy sūraidy jäne «aldaǧy künge» belgılı bır keste jasalady. Bız öz mümkındıkterımızdı bılemız jäne tūtynudyŋ bırşama joǧary bolatynyn eskeremız. Sonda bız RAO EES aitamyz: bızde şamaly teŋgerımsızdık bolady, baǧasy kilovatt üşın 2 rubl. Bıraq şyn mänınde, bız kündı qorytyndylaityn bolsaq, tūtynu bırneşe ese asyp ketuı mümkın. Al jospardan tys alǧanymyzdyŋ barlyǧy bır kilovatt üşın 6 rubl tūrady. Būl aiyrmaşylyq bärımızge tiesılı. Mūnda tūtynuşylardyŋ tūtynuyn dūrys josparlauy öte maŋyzdy. Älı de köbı «tüie sūra, qoşqar beredı» degen qaǧidaǧa jügınedı. Būl jerde būl oinamaidy. Öitkenı, būl joǧary baǧa barlyq tūtynuşylarǧa, tıptı tärtıptı tūtynuşylarǧa da tüsedı.
-Nelıkten tūtynu ösude?
- Barlyq energiianyŋ 55%-yn önerkäsıp tūtynady. 15 paiyzyn mūnai-gaz sektory tūtynady. 30-40 paiyzyn halyq qūraidy.
Tūrmystyq tūtynu ösude. Būryn bız jylyna 2-3 paiyzǧa ösetın edık. Eger ekonomikalyq damu qisyǧyn alsaq, onda bızdıŋ tūtynuymyz eldıŋ JIÖ-men bırdei qarqynmen östı. Mümkındıkter bolǧan kezde bız elektr energiiasyn tūtynudyŋ ösuın qamtamasyz ete alar edık. Endı qiynyraq. Bırınşıden, jabdyqtyŋ eskıruı. Eskırumen bırge tozu paida bolady. Qazandyq endı tolyq quatynda jūmys ıstei almaidy. 20 jyl būryn 100 MVt stansiia osy 100 MVt öndıre alatyn bolsa, qazır nebärı 75 MVt. Qaita qūruǧa, eskı qūral-jabdyqtardy auystyruǧa qarjy salmasaŋyz, tozyǧy jetkende bırte-bırte jinaqtalady. Ökınışke qarai, soŋǧy 10 jylda ülken investisiia bolǧan joq.
Tabiǧi faktorlardyŋ äserınen tūtynu ösude. Eger 2005 jyly elımızde 15 million adam bolsa, bügınde būl körsetkış 20 millionǧa jetıp otyr. Elımızdıŋ oŋtüstıgı men batysynda, äsırese, jaz mezgılı aptap ystyq bolatyn aimaqtarda halyq sany artyp keledı. Onda elektr quatyn tūtynu qys mezgılıne qaraǧanda jazda köp bolady. Al soltüstık pen şyǧysta ösu sonşalyqty jarylǧyş emes. Qandai da bır jolmen tūtynudy josparlauǧa mümkındık bar.Bıraq ekonomikalyq damu tūrǧysynan alǧanda bärı qyzǧylt emes. Bügıngı künı kez kelgen öndırıstı energiiamen qamtamasyz etu jaǧynan şekteuge bolady. «KEGOC» AQ-qa elektr quatyn bölu shemasy bar qaǧazdardy äkelu älı jobalau satysynda.
-Bızdıŋ energetikalyq jüienıŋ kölemımen elde qandai quat qory boluy kerek?
- Elektr jelılerınıŋ erejelerıne säikes jüiedegı quat rezervı qolda bar quattyŋ kemınde 2,5% boluy kerek. Eger qolda bar quat şamamen 20 GVt bolsa, onda rezerv kem degende 500 MVt boluy kerek. Eger jüielık operatorda mūndai rezervter bolmasa, onda onyŋ şekteuler engızuge tolyq qūqyǧy bar. Ol mūndai rezervtı saqtauǧa mındettı. Almaty JEO-1 quaty 145 MVt. Iаǧni, respublika boiynşa osyndai tört stansiia rezervte boluy kerek.
– Quat qory tausylyp qalsa ne bolady?
- Jüielık operator şekteuler engızuı kerek. Tūtynuşy elektr jelısınen ajyratylady.– Basqaşa aitqanda, 90-şy jyldardaǧydai, keiın 2000-şy jyldardaǧydai jyljymaly jaryq sönuı bola ma?
– Maǧan «döŋgelektegı jaryqtar» degen söz ūnamaidy. Bıraq eger ol «şekteu» terminıne säikes kelse, ony qoldanuǧa bolady. Halyqtan jaryqty öşıruımız ekıtalai, käsıporyndar üşın şekteuler bolady. Mysaly, himiialyq tazalauşy 1 MVt tūtynudy mälımdegen bolsa, energetikter oǧan bar bolǧany 500 kVt beredı deidı. Būl onyŋ 10 kır juǧyş maşinasynyŋ ornyna beseuı bolady degen söz.
Şekteuler elektr energiiasyn kommersiialyq esepke aludyŋ avtomattandyrylǧan jüiesı (ASKEE) arqyly baqylanatyn bolady.Jaqynda Batys Qazaqstanda jaryq öşıp qaldy. Nelıkten būl boldy? Jelı jiılıgı 50 Gers boluy kerek. MAEC bır blok söngen kezde jiılık tömendedı. Jüie tūtynuşylardy avtomatty türde öşıre bastady. Jüielık operator şekteuler qoidy. Bızde bırınşı sanattaǧy tūtynuşylar bar, olardy eşbır jaǧdaida toktan ajyratuǧa bolmaidy. Mysaly, metallurgiialyq sehta peşterdı eşqaşan öşıruge bolmaidy. Bırtındep bırınşı jäne ekınşı sanattaǧy tūtynuşylar öşırıldı nemese şekteldı. Halyq sany kıredı. Qonu öte qiyn boldy. Mūnai öŋdeu zauyttary men köptegen mūnai kompaniialary jabyldy. Nebärı 4 aida mūnai kompaniialary 100 myŋ tonnadai önım öndırgen joq. Būl 6 milliard teŋgeden astam şyǧyn.
- Eŋ joǧary kezeŋderde – qysta jäne jazda – elektr energiiasynyŋ tapşylyǧy elektr energiiasynyŋ 8-10 paiyzyn qūraidy. Nelıkten būlai bolyp jatyr? Balamaly közder Qazaqstannyŋ energetikalyq jüiesınıŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz ete ala ma?
- Teoriialyq tūrǧydan olar mümkın. Eger jetıspeuşılık kezınde jeldıŋ jaqsy körsetkışı bolady. Olar täulık boiy astyq jinauǧa mäjbür bolady. Eger tynyştyq bolsa, ökınışke qarai, olar kömektespeidı. Sol siiaqty kün stansiialary: kün batqannan keiın olardyŋ paidasy joq. Sondyqtan balama közderde jinaqtau jüiesı boluy kerek deimız. Sonda olar jüiege kömektese alady.
– 2022 jyly elımızde 112 mlrd kVt/saǧ elektr energiiasy öndırıldı. JES pen SES bırıgıp 4 mlrd kVt/saǧ astam berdı. Olar öte tez ösedı. Bıraq bırge būl öndırıstıŋ 4 paiyzynan az. Al bızde 10% tapşylyq bar ...
– Sondyqtan men aitamyn, eger bızde JES 4 milliard emes, 10 ese köp bolsa, tapşylyqty jabuǧa bolar edı. Bıraq bızde olar joq.– Bızde olar qymbat bolǧandyqtan joq pa, älde tariftı kross-subsidiialau mehanizmıne mümkındık bermei me?
- Bız jasyl energiia öndırısın köşkın siiaqty ūlǧaita almaimyz, öitkenı qosymşa tölem soŋǧy tarifte otyr. Eger qazır JES pen SES ülesı 4 paiyz emes, barlyǧy 10 paiyz bolsa, tūtynuşylar üşın elektr energiiasynyŋ baǧasy öte joǧary bolar edı. Qazır käsıporyndar tarif östı deude.
Men jaŋartylatyn energiia közderınıŋ äleuettı investorlarymen söilestım. Olar bügınde geosaiasi jäne logistikalyq özgerısterge bailanysty 15 teŋgege barmaitynyn aitady – būl baǧamen RFQ SES pen BES-ten kilovatt-saǧat satyp alady.
– Iаǧni, jasyl energetikany damytu baǧdarlamasy jüzege aspai ma?
– Qaita tariftı köteru baǧytynda qaralady. Mūnda bızdıŋ baǧanyŋ tömen ekenın maqtan tūttyq. Bıraq jaǧdai özgerdı. Qazaqstanda däl osyndai infliasiia 20%! Al būl ösım bır satyp aluşydan keletın jalpy tarifte körınıs tabady.
– «KEGOC» AQ mälımetınşe, elımızde elektr energiiasy öndırısınıŋ ösuımen kömırmen jūmys ısteitın zauyttardyŋ ülesı 82-den 78,5 paiyzǧa deiın tömendegenı belgılı boldy. Aiyrmaşylyq şamaly siiaqty, bıraq tömendeu tendensiiasy aiqyn baiqalady. Menıŋ tüsınuımşe, olar jai ǧana öspedı, öitkenı olarda mūndai mümkındık joq. Bolaşaqta ne bolady?
- Jalpy balansta öndırıs közderın qaita bölu bar. Al, ekınşıden, iä, kömır stansalary öndırısın köbeitudı toqtatty.
Bolaşaqta jalpy teŋgerımde JEK ülesı ösetın bolady. Onyŋ ışınde su elektr stansiialary. Eskı kömır stansalary teŋgerımnen şyǧady. Olar jaŋalarymen auystyrylady, paidalanylǧan gazdardy tazartuǧa qataŋ talaptar qoiylady. Qazırdıŋ özınde tendensiia bar. Ekologiia ministrlıgı tūrǧysynan qarasaŋyz, olardyŋ ūstanymy būljymas. Bız eskı energetika salasyna qysym jasaudyŋ qajetı joq, äsırese onyŋ qazırgı küiınde, ony Europalyq Odaqtyŋ ekologiialyq standarttaryna säikes keltırmeu üşın myŋdaǧan dälelder keltırdık.
Bıraq ortaq pıkırge kele almadyq. Sondyqtan bız zaŋǧa baǧynamyz – Ekologiialyq kodekske qol qoiyldy. Jäne ony oryndau kerek.
Al energetikter ondaǧy barlyq normalardy saqtauy kerek. Keibır stansiialar AFM jäne ūstau jüielerın jöndep, ornatady. Basqalary ūmytylady. Jaŋa ekologiialyq talaptardy eskere otyryp, jaŋa energobloktar üşın jaŋa investisiialyq jobalar bolady. Mūndai jobalar bar. «Samūryq-Energo» kelıssözderden GRES-2 men GRES-3-tı ıske asyruǧa köşkenın bılemın. Öte jaqsy jobalar. İnvestorlar bar. Qazaqstan men Qytai arasynda memleketaralyq kelısımderge qol qoiyldy.
Qytailyq jabdyq EO standarttaryna säikes keledı. 2026-2029 jyldary GRES-2-nıŋ üşınşı jäne törtınşı bloktaryn ıske qosamyz. Sodan keiın 2029 jylǧa qarai prezidenttıŋ qosymşa 3 GVt quat alu turaly tapsyrmasy oryndalady.
-Būl jaŋa energobloktar da tapşylyqty jappaidy ǧoi?
-Tapşylyqty jabu turaly äŋgıme bolǧan joq. Äŋgıme energobloktardy jaŋartu jäne jaŋadan salu turaly bolyp otyr.
- Energetika ministrlıgı 35 JEO-nyŋ 19-y «qyzyl aimaqta» dep otyr. Olar qanşa uaqytqa sozylady? Būl qanşa tūrady?
– Men ekologiialyq kodekstı tehnologiia jaǧynan da, ekonomikalyq qyzmettı qarjylyq qamtamasyz etu jaǧynan da oryndai almaityn stansiialar bar dep tüiındedım. Ekologiia ministrlıgı talap qoidy: eskı stansiialar jūmysyn jalǧastyru üşın olar depozitke laiyqty aqşa salu kerek. Būl aqşaǧa jaŋa stansiia salǧan dūrys. Menıŋ ärıptesterımnıŋ arasynda osyndai pıkır bar.
2029 jylǧa qarai, 19 stansiia tügeldei joiylyp kete me, bılmeimın, bıraq on şaqty şaǧyn aimaqtyq stansiialar, negızınen kömırmen jūmys ısteitın stansiialar mındettı türde toqtatylady. Olardyŋ ornyna ekologiialyq taza käsıporyndar salynady.Kökşetau jylu elektr ortalyǧy alǧaşqy belgı. Odan keiın Semei JEO, Şahtinsk, Rudnyi, Arqalyq, Kentau, MAEK. Oral boluy mümkın.
Amortizasiia 95%. Qazandyqtarda tūrǧyn üi joq. Jaqsylap aitqanda, būzyp, zamanaui janarmai qūiu beketın salu kerek. Onda quat nebärı 25 MVt. Nemese zamanaui qazandyqtardy qalanyŋ ainalasyna şaşyratyp jıberıŋız. Jylu magistraldary tūr. Tek jylumen jabdyqtau közın auystyru ǧana qalady. Bıraq, ökınışke orai, mūndai jobalardy körmedım.
– Energetika ministrlıgı Qazaqstanda atom elektr stansiiasyn saludy ūsynyp otyr. AES qandai mäselelerdı şeşe alady?
– Qazır barlyǧy talqylap jatqan formatta – quattylyǧy 1,2 GVt bolatyn bır blok – energiia jüiesı üşın erekşe röl atqarmaidy. Bızge kem degende ekı reaktor qajet. Al mūndai jaǧdaida elımızdıŋ oŋtüstıgın azdy-köptı tületemız. Al bızde aqyrynda bilık rezervı bolady. Bıraq bızde qarqyndy damyp kele jatqan basqa salalar da bar. Sondyqtan mūnda kem degende 3 AES pen 6 blok qajet. Kez kelgen atom elektr stansiiasy qūrylysşy siiaqty: bır blokty salyp, oǧan basqalardy qosuǧa bolady, bıraq bır blokty kem degende 10 jyl salu kerek. Sondyqtan oǧan ümıt arta almaimyz. Qazırdıŋ özınde bar jobalardan bastau kerek.
Ekıbastūzda 1,2 GVt paida bolady. Türkıstan – 1000 MVt, Qyzylorda – 250 MVt. Būl ülken kömek. Bız 2024-25 jyldary tynys alamyz. Mūnyŋ bärı jaŋa elementter. Bız özımızdıŋ qoqysymyzdan bırdeŋe jasauymyz kerek. Olar elektr energiiasynyŋ közı retınde emes, negızınen jylu közı retınde qajet. Olardy tek aqşamen toltyra almaisyŋ. Bızge arnaiy jylu energetikasy üşın jüielık şeşım qajet.
AES qazır salynyp bastalsa, tek 2035 jyly ǧana ıske qosylatynyn ūmytpaŋyz. Biylǧy jylǧa qarai tūtynu 150 mlrd kVt/saǧ. Tapşylyq ta artady.
– Sızdıŋ oiyŋyzşa, teŋgerım üşın ekınşı AES qajet boldy ma?
- Däl solai. Bıraq bızge jyldam qarqynmen damityn energetika salasy qajet bolsa, onda üş atom elektr stansiiasy boluy kerek. Nemese ärqaisysy 1,2 GVt alty blok.
– Sonda üş atom elektr stansiiasy üş energetikalyq aimaqqa tüsedı: Soltüstık, Oŋtüstık jäne Batys. Sondyqtan bız bolaşaqta atom elektr stansiiasynyŋ üş türlı uchaskesın qarastyramyz – Ülken, Kurchatov jäne Aqtau?
- Mümkındıgı joǧaryraq. Bıraq är nüktede AES-tıŋ öz mındetterı bar. «Ülken» turaly aitatyn bolsaq, būl - Oŋtüstık energetikalyq aimaqtaǧy energiia tapşylyǧy. Aqtau turaly aitsaq, būl sudy tūşylandyru. Şyǧysqa qatysty bolsa, onda teŋgerımdılık mäselelerı bar.
Atom elektr stansiialarynyŋ köp maqsaty bar. Bügın bızde terıs energiia balansy bar. Bır jyldyŋ ışınde atom elektr stansasy salynsa, bızge köp kömegı tier edı. 10 jyl kütu jäne ünemı tapşylyqty sezınu müldem dūrys emes.– Özbekstanda da Qazaqstandaǧydai atom elektr stansasyn salu mäselesı bar ekenın bılesız. Onyŋ üstıne Şardaradan alys emes Aidarköl su qoimasynda...
– Ülken tribunalardaǧy şeneunıkter: AES ne ısteitının bılmeimız, oǧan su köp kerek, bızde teŋız derjavasy Özbekstan ba? Nemese Özbekstannyŋ ekonomikasy jaqsy, atom elektr stansasyn kötere alady, al bız, Qazaqstanda mümkındık joq pa? Osyndai sözderdı aitady. Būl taza pragmatika: ekonomika barǧan saiyn ösıp keledı jäne oǧan elektr energiiasy qajet.
Bangladeştı alaiyq. Ekonomikasy ülken be? Joq. Bıraq halyq sany ösude, ekonomikasy da ösude. Oǧan tūraqty elektr quaty qajet. Sondyqtan şeneunıkter bırdeŋe aitsa, men olardyŋ ne aitqysy kelgenın onşa tüsınbeimın. Eŋ bolmasa, aldymen mamandardan sūrasyn!
Bızge atom elektr stansiialary bır sebeppen qajet: Qazaqstan boljamdy memleket. Jäne ol özınıŋ barlyq halyqaralyq mındettemelerın oryndaidy. Bız bükıl älemge 2060 jylǧa qarai kömırtektı beitarap elge ainalamyz dep uäde berdık. Mūny bügınde, iaǧni 2023 jyly balamaly quat közderı men atom elektr stansiialary ǧana qamtamasyz ete alady. Bıraq balama közder jetkılıktı tūraqty emes bolǧandyqtan jäne saqtau tehnologiialary atom elektr stansiialarymen salystyruǧa bolatyndyqtan, olarǧa tolyqtai senuge bolmaidy.
2050 jylǧa qarai el balansyndaǧy jaŋartylatyn energiianyŋ ülesı 50 paiyzdy qūraidy. Bıraq tek atom elektr stansiialary ǧana 100 paiyz beitaraptylyqty qamtamasyz ete alady. Adamdar tarifter nemese su tapşylyǧy turaly aitqanda, būl jobalardyŋ tek jaman jaqtaryn ǧana emes, jaqsy jaqtaryn da este ūstau kerek.
Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Derekköz: caravan.kz portalynan audaryldy.
