«Bireýdiń kisisi ólse, qaraly ol…» dep Abaı atamyz aıtqandaı, adam ómirinde bolmaı qoımaıtyn tabıǵı qubylystyń biri – adam balasynyń bul ómirdegi kóretin jaryǵy, tatatyn dám-tuzy taýsylyp, Jaratqannyń buıryǵymen máńgilik saparǵa attanýy. Iá, ol árkimge árqalaı, ártúrli ýaqytta keledi.
Bireý dúnıe esigin ashpaı jatyp shyr etip, az kem ǵana jaryq kórip shetinep te ketedi. Endi biri oń men solyn tanyp, jaqsy men jamandy aıyryp, endi ǵana azamat bolyp, úlken ómirge qadam bastar sátte artynda izin jalǵastyrar tuıaq ta qalmaı bul ómirden qyrshyn ketip jatady. Endi bireýge Jaratqannyń jarylqaýymen úbirli-shúbirli bop, nemere-shóbere súıip uzaq ómir súrý baqyty mańdaıǵa jazylady. Halqymyzdyń salt-dástúrleriniń ishinde ejelden qalyptasqan kóńil aıtý úrdisiniń orny erekshe. Jaqynynan aırylyp, qasiret shegip, jan-júregi ezilip, qaraly bop otyrǵan kisige ornymen kóńil aıtyp, qaıǵysyna ortaqtasa bilý de mádenıettilikti, sypaıylyqty, sonymen qatar sheshendikti de talap etedi. Al jaqyny qaıtys bolǵanyn bildirý úshin estirtý aıtady. Óz ortasynda belgili, bedeli bar kisiler qaıǵyly qazany janashyr týystarymen jınalyp baryp astarlap jetkizgen. Qazaq halqynyń ádet-ǵurpynda adam qaıtys bolǵan kúnnen bastap onyń jyly ótip, asy berilgenshe joqtaý aıtylady. Qazany estigen janashyr aǵaıyn-týystar kelip, kóńil aıtyp, aza tutyp kórisedi. Muny ádebıet termıninde «elegııa» nemese daýys qylý, joqtaý dep ataıdy. Joqtaýdyń mánisi marqum bolǵan kisiniń jaqsylyǵyn aıta otyryp, onyń ómirinde istegen izgi isterin, basynan keshirgen múshkil halderin baıandaıdy. Bul dúnıeniń ýaqytsha jalǵandyǵyn aıtyp, adamdardyń tiri kezinde bir-birin baǵalaýǵa, Allany únemi eske alyp táýbe etýge, sol aıtylǵan joqtaýdan árbir adam ǵıbratty oı túıýge úndegen. Muńdy daýyspen aıtylady. Alaıda, osy joqtaýdyń da joralǵysyn durys saqtaı bermeımiz. Mysaly; «Jasar jasyn jasatpaı, jaratqan neden asyqty aı», «Ólimi qursyn órt eken, ózekke túsken dert eken. Elý bes jasqa kelgende alamyn degen sert eken» t.b. sekildi. Tipti keıbir jandar sabyrsyzdyq tanytyp, basý aıtqan basalqy sózdi tyńdamaı shekten tys baqyryp-shaqyryp beıádep óreskel qylyq tanytyp jatady. Keıde baspasóz betterinde de jarııalanǵan qazanamada: «Meıirimsiz, qatygez sum ajal aramyzdan mezgilsiz alyp ketti…» degendeı sózder jazylyp jatady. Munyń bári de Jaratqannyń jazǵan taǵdyryna nala bolý, Allaǵa razy bolmaı narazylyq tanytý nıetinen týyndaıtyn áreketter. «Joqtaýdy múldem aıtýǵa bolmaıdy, jylaý durys emes» deýden aýlaqpyz, árıne. Ár nárseniń óz sheńberi, shegi bolady. Qaı kezde bolsa da ádepten ozbaǵan abzal bolar edi. Al endi tarıhqa zer salsaq, qazaqta joqtaý jazbaǵan aqyn kemde-kem shyǵar. Alaıda olar sharıǵattan aspaı, ádepti saqtaı otyra estigen jandar ǵıbrat alatyndaı joqtaý jyryn jazǵan. Joqtaý tek ishtegi qaıǵy men sherdi syrtqa shyǵarý úshin ǵana emes, tirilerge salmaqty oı salyp, ónegeli ómir súrýge jeteleý úshin de jazylǵan.
Qazaqtyń birtýar batyr uly Baýyrjan Momyshuly da óziniń kelini Zeınepten ólgen kezinde joqtaý aıtýyn talap etkeninen biraz nárseni ańǵarýǵa bolar edi. Sondyqtan joqtaýdyń tárbıelik máni de zor. Sol sebepti búgingi kúngi joqtaýdyń sózine erekshe mán berilýi kerek sııaqty. Úlken kisilerden «Ólimdi, ıaǵnı qaraly habardy áıel adam estirtpeıdi, ólim beleń alyp ketedi» dep jatqanyn estıtinbiz. Al qazir áleýmettik jelide «Ákem qaıtys boldy, sheshem qaıtys boldy» dep, jerden jeti qoıan tapqandaı dúıim elge jarııalap jatady. Jáne sol posttyń astyna ózi pikir jazyp, laık basyp otyrady. Sonda ákesi ne anasy marqum bop jatqanda qalaı ǵana uıaly telefonǵa telmirip otyrady eken. Buny biz shyn qaıǵyrǵandyq dep aıta almaımyz. Bul tipti ádepsizdik dese de bolady. Keıin qyryq kúndiginde nemese jylynda, qaıtqan kúninde eske alyp, estelik jazsa bir jón. Osy jaǵyna da mán bergenimiz jón-aý. Qazirgi ýaqytta aqparat quraldarynda, ǵalamtor betterinde elimizdiń keıbir óńirlerinde «aqyly joqtaýshylardyń» shyǵa bastaǵanyn jazyp dabyl qaǵýda. Bul degenimiz bar uıatty ysyryp qoıyp, bettiń aryn belge túıip, sándik úshin qaıtys bolǵan kisige túk qatysy joq adamdy aqshaǵa jaldap ákep otyrǵyzyp qoıyp, qoıylym qoıǵan kórinis sekildi yńǵaısyz jaǵdaı týdyratyny anyq. Shyn kóńilden qaıǵyrmaǵan soń ondaı jasandy senarıı kimge jáne ne úshin kerek? Keleshek urpaǵymyz azbasyn desek, dereý bundaı keleńsiz qubylystan arylýymyz kerek. Jasyratyny joq, keıde qazaly úıge kóńil aıtyp barǵanda qazaǵa emes, beıne bir toıǵa barǵandaı áser alatynymyz bar. Qaıǵynyń qara bultyn jamylyp, jylap-syqtap jatqanda dastarhandy quda kútkendeı jaınatyp qoıyp (múrde oń jaqta jatqanda) tabaqtar tartylyp, bir-birine asatyp, ýlap-shýlap, seńdeı soǵylysyp, odan qaldy sandyq ashyp jyrtysqa talasyp, bir japyraq shúberek úshin qyrǵıqabaq bop jatady. Sonda deımiz-aý, bul kimge kúlki, kimge túrpi? Biz mundaı ádettermen keleshek urpaqqa qandaı ónege qaldyra alamyz? Jalpy úlken bolsyn, kishi bolsyn qaı jerde bolmasyn ádeptilikti, qanaǵatshyldyqty, mádenıettilikti saqtaı bilsek jarasymdy bolar edi…
Arystanbek BAIQABYLOV, teolog
