(Maqalanyŋ tüpnūsqadaǧy taqyryby: “Qazaq tarihy. V”)
Qazaqtyŋ mollasy bolsyn, qarasy bolsyn – şejıre bıluge, būrynǧy ötkennıŋ tarihyn esıtuge əues halyq. Qazaqta «jetı atasyn bılmegen – mertıd» (ne «mürid», ne «məŋgürt» boluy da mümkın. S.A.) degen maqal bar. Sondyqtan hər bır qazaqqa jetı atasyn bılu paryz dərejesınde. Qazaqtyŋ qariiasy 15-20 ataǧa deiın qūrastyryp aituǧa bıledı. Qazaqta Arǧyn ruynan bolǧan kısı özderınıŋ şejıresın örbıtıp Arǧynǧa, Qypşaq – qypşaqqa aparady.
Şejırenıŋ basy Arǧyn, Qypşaq, Naiman, Qoŋyratqa baryp toqyraidy. Onyŋ ar jaǧy kömeskı. Qazaqtyŋ qaidan şyqqandyǧy tıptı belgısız. Bıraq, manaǧy «əuestık» qoimaidy: qariia adamdar qazaqtyŋ asynyn bıluge hər kımnen sūraidy. Qazaq şejıresın qalaǧa barsa da, dalaǧa barsa da, qajyǧa barsa da sūrap jüredı. Mekkede qazaqtyŋ şejıresın bılgen adam tıptı joq bolsa da, söz tabylady. Əiteuır, sūraǧany jauapsyz qalmaidy. Qajynyŋ aqşasyn alu üşın eptıler söz tauyp beredı.
Eskı sözdı bılgış qariianyŋ aituynşa, Jahanger han zamanynda Kışı jüzden barǧan qazaq qajylary Mekkedegı nadan Dəlelderden şejıre sūraǧan. Qazaq mal baǧyp kün körgen köşpelı jūrt ekendıgın Dəlel esıtıp bıledı eken. Sūraǧan soŋ
bırdeŋe tauyp aitpaq kerek. Sonda nadan Dəleldıŋ ötırıktı qūrastyryp aitqany mynau:
«Qazaq mal baqqan halyq eken; maly köp bolady eken; Paiǧambarymyz Anas degen sahabaǧa: «mal basyŋ köp bolsyn, qiametke deiın tausylmasyn» dep batasyn bergen eken. Sodan soŋ Anasdyŋ maly künnen kün ösıp, malyn baǧyp asyrau üşın saharaǧa şyǧyp ketken eken».
Kışı jüzdıŋ adamy sol ötırıktı əkelıp elge jaiǧan. Onan būryn qazaq «Anas» degen sözdı bılmeidı eken.
1868-ınşı jyldardan būryn jaŋa zakon şyǧardyŋ aldynda qazaqtyŋ tūrmysyn həm kün körısın bılu üşın orystan «ekspedisionnaia komissiia» şyǧyp hər eldı aralap jürdı. Sol komissiia Aqtöbe oiazynyŋ adamynan «qazaqtyŋ tarihyn bıletınderıŋ bar ma?» dep sūraǧan. Būryn Nūrfaiyz işan «Anas» degen alyp qaşqan sözdı maldanyp jüredı eken. Komissiia sūraǧan soŋ, jūrt Nūrfaiyz işandy körsetken. Sonda Nūrfaiyz hazırettıŋ
jazyp körsetken şejıresı mynau:
Anas, onyŋ balasy Jabal, onyŋ balasy Maǧaz, onyŋ balsy Sahil, onyŋ ekı balasy –Aq Qorai həm Aq Şolpan. Aq Qoraidan Alaman, onan Alaş, onan Jail han, onan Maiqy bi.
Osy şejırenıŋ heş bır jerı tarihqa dūrys kelmeidı. Paiǧambarymyzdyŋ Anas sahabaǧa bala künınde «mal basy köp bolsyn» -dep batasyn bergenı ras (*).
Bıraq, Anas mal baǧyp saharaǧa şyǧyp ketken joq, jıgıt bolǧanşa paiǧambarymyzdyŋ qyzmetınde jürgen, islam əskerımenen soǧysta bolǧan. Hazıret Omar zamanynda dın
üiretı üşın Basyraǧa barǧan. Jasy jüzden asyp, sol Basra şaharynda düniedan qaitqan.
Sahabalardyŋ şejıresı jazylǧan kıtapta Maǧaz ibn Jabaldyŋ Sahil atty balasy bar dep, onan Aq Qorai menen Aq Şolpan tudy dep aitpaidy. Sahil özı arab balasy bolsa, özı Anastyŋ nemeresı bolsa, ol balasyna düniada «Aq Qorai» dep at qoia ma? Būl şejırenıŋ jalǧan ekenın sonan da baiqauǧa bolmai ma?!
Maiqy bi Şyŋǧys hannyŋ uəzırı edı, Şyŋǧystyŋ qūryltaiynda (parlamentınde. T.B.) söz iesı edı. «Söiler sözdıŋ tübı bır – tüp atasy Maiqy bi» degen sonan qalǧan söz. Maiqy bidıŋ tuǧan jyly anyq məlım bolmasa da, əiteuır Anaspen arasy 500 jyl bar. Maiqynyŋ Anastan segızınşı bala boluyn sonşa zaman siǧyza ma?
Qazaqtyŋ Qypşaq, Arǧyn, Naiman, Qoŋyrat, Jalaiyr, Kereiıt degen elderı Maiqy bidıŋ tuuynan 1.200 jyl būryn, Mūhammad Əleh as-Salamnyŋ tuuynan 700 jyl būryn, hazıret Aisanyŋ (İsanyŋ. S.A.) 200 jyl būryn el bolyp, Altaidan Qara teŋızge deiın bilep, köşıp-qonyp küneltken. Sonyŋ bərı tarihta jazyluly. Sol eldıŋ osy küngı balalary özderın Anastyŋ balasy sanap, qazaqty onan 500 jyl soŋ tuǧyzyp
jürgenı – ūiat-aq!
Ūqsas jaŋalyqtar
Türık balasy. Qazaq tarihy. V. «Qazaq», 1913, № 9. // Älihan Bökeihan. Şyǧarmalarynyŋ tolyq jinaǧy. III tom.
– “Saryarqa” baspa üiı, Astana, 2009. – 407-408 better.
Daiyndaǧan: Arman ÄUBÄKIR,
“Adyrna” ūlttyq portaly
