«Tıl-Alians» kluby jūmysynyŋ aiasynda äzırlegen – Qanaǧat Jükeşev, filosofiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
KIRISPE
Qazaq tilin industriialy qoǧamda qyzmet etetın memlekettık tıl sapasynda damytu tūjyrymdamasy (būdan ary - Tūjyrymdama) Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasyna, “Qazaqstan Respublikasyndaǧy tilder turaly” Zaŋǧa säikestendırılıp äzırlendı.
Tūjyrymdama Qazaqstan Respublikasyndaǧy tıl saiasatyn jüzege asyru joldaryn körsetetın ǧylymi qūjat bolyp tabylady. Onda Qazaqstan keŋıstıgıne kırıkken jäne tūlǧa men qoǧam talabyn qanaǧattandyratyn, normalanǧan ädebi tıldıŋ modelın jasauǧa mümkındık beretın memlekettık tıldı damytudyŋ strategiialyq basymdyqtary aiqyndalady.
Tūjyrymdama «Komitet-50» qoǧamdyq ūiymynyŋ janynda äreket etetın yntaly top jürgızgen äleumettık-lingvistikalyq zertteulerdıŋ nätijelerıne süienıp jasaldy.
* * *
TŪJYRYMDAMANYŊ QŪRYLYMY
Kırıspe
I Qazirgi qazaq tili:
aǧymdaǧy jaǧdaiy; tarihi damu ürdisindegı qazaq tılı; basty qaişylyqtary; tıl daǧdarysy jäne onyŋ sebepterı; tıl kontentıne sūranys; tıl bılu degen ne? qazaq tılın üirenuge qajettılık tudyru; tıl filosofiiasy.
II Tūjyrymdamanyŋ maqsaty.
III Qazaq tılın memlekettık märtebesıne sai,
perspektivaly damytu paradigmasy
Qazaq tılın damytudyŋ aiaqalysyna sipattama. Qazaq tılın damytudyŋ jaŋa paradigmasy.
IV Qazaq tılınıŋ jäne tıldı qoldanuşylardyŋ märtebelık jaǧdaiy
V Jalpyhalyqtyq tıl jäne Ädebi tıl: kriteriiler men talaptar
Jalpyhalyqtyq tıl jäne ädebi tıl. Ädebi tıldıŋ definisiiasy
Tıldı özınıŋ işki zaŋdylyqtaryna sai jetildiru jäne industriialy qoǧamǧa beiimdeu (tıl ontologiiasy)
VI Ädebi normalanǧan tildı syrtqy ömirmen kiriktire damytu
(tıl filosofiiasy)
Tıl üirenuşılerdıŋ körkem mädenietke sūranysy.Bılım mazmūnyn özektılendıru.Qazaq tilindegi būqaralyq aqparat. Tıldı damytudaǧy subektivtı faktordyŋ rölı.
7 Tıl üirenudıŋ keibır ädısnamalyq mäselelerı
Tıldıŋ ontologiialyq mäselelerın şeşu.Tıl standarty. Korpustyq saralau ädıstemesı
8. Tūjyrymdamanyŋ iske asyrylu jaǧdailary
I QAZIRGI QAZAQ TILI:
1.1 Qazaq tılınıŋ aǧymdaǧy jaǧdaiy
Qazaqstan Respublikasy memlekettik täuelsızdigin jariialaǧan kezden bastap qoǧamnyŋ ruhani damuynyŋ basym baǧyttarynyŋ biri retinde öziniŋ til saiasatyn jürgızıp keledi. 1989 jyly «Qazaqstan Respublikasynyŋ tılder turaly» zaŋy qabyldandy, qazaq tılı «Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık tılı» märtebesın ielendı. 1995 jyly qabyldanǧan konstitusiianyŋ 7-babynda «memleket Qazaqstan halqynyŋ tılderın üirenu men damytu üşın jaǧdai tuǧyzuǧa qamqorlyq jasaityny» jäne «Memlekettık ūiymdarda jäne özın-özı basqaru organdarynda orys tılı resmi türde qazaq tılımen teŋ qoldanylatyny» zaŋdastyryldy (1).
Memlekettık tıldı damytu men qoldanudyŋ keşendi şaralary belgilendi. Ūzaq merzımdı baǧdarlamalar jasalyp, ol kezeŋderde qazaq tılın meŋgergen tūrǧyndar ülesı körsetılgen josparlar qabyldanyp jatty. Alaida, mejelengen nätijelerdıŋ eşqaisysyna qol jetkızu mümkındıgı bolmady.
Qazir Qazaqstan Respublikasy til saiasatyn ömir jüzine asyrudyŋ jaŋa belesine – tolyǧymen memlekettik tilde is jürgizuge köşuge aiaq artuda. Alaida būl jūmystardyŋ nätijeleri memlekettık tıldı damytu talabyn qanaǧattandyra almai otyr. Qazaq tili zaŋdy türde Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettik tili bola tūra, is jüzinde qazaq ūlty ökilderiniŋ özderiniŋ maŋyz alarlyq böligi meŋgermegen, al avtohtondy emes ūlttar ökilderi derliktei söilemeitın til küiınde qalyp otyr. Tildı memlekettık märtebesıne mümkın bolar deŋgeide säikestendıre damytudy közdegen saiasi-ideologiialyq, äkimşilik şaralardyŋ jürgizilip jatqanyna qaramastan, būl baǧytta äli tūşymdy jetistikterge qol jetkizudıŋ oraiy kelmedı.
* * *
1.2 Tarihi damu üderısındegı tıldıŋ jaǧdaiy
Qazaq tili XIX ǧasyrdyŋ ortasyna deiin qazaq qoǧamymen birtūtastyqta, onyŋ agrarlyq ukladty şaruaşylyǧyna säikestıkte boldy. Tıldıŋ jaǧdaiynyŋ naşarlauy Qazaqstanǧa industriialy qoǧamnyŋ tılı – orys tiliniŋ taraluymen bailanysty körınıs berdı. Täueldılık jaǧdaiynda orys tılınıŋ qyzmet etuıne tolyq jol aşyluy qazaq tiliniŋ ömir süru arealyn taryltumen qatar jäne pärmendi jürgizildi. Būrynǧy Keŋester Odaǧynda XX ǧasyrdyŋ üşınşı onjyldyǧynda halyq şaruaşylyǧyn industriialandyru nauqany bastalǧanda qazaq tılı örkeniettıŋ joǧarǧy baspaldaǧyna attaǧan töl qoǧamynan qara üzıp qaldy. İndustriialy qoǧamda is jürgizuden şettetilgen tıldıŋ äreket aiasy taryldy: önerkäsipte, ǧylym men tehnikada müldem qoldanylmaityn, saiasat, mädeniet, bilim salalarynda işinara ǧana qoldanylatyn tilge ainaldy.
Bırınşı tarihi ekskurs. Keŋestık kezeŋ:
1961 jyly Keŋes bileuşılerı ūlt saiasatyndaǧy jaŋa baǧytyn aiqyndady. Kompartiianyŋ XXII sezınde «Adamdardyŋ jaŋa qauymdastyǧy – keŋes halqy» qalyptasqany jariialandy. «Keŋes adamdary bır tılde söileuı kerek» (2) degen baǧdar ūstalatyn boldy. Qazaq tılınıŋ «perspektivasy joq» dep tanyldy. Ony ūlt ziialysy moiyndady. Osyǧan orai, qazaq filologtary kompartiianyŋ tılderdı joiu saiasatyn jüzege asyruǧa belsene aralasty.
Qazaq tılınıŋ damuyna tolyp jatqan tosqauyl şaralary ūiymdastyryldy: sözdıkter orys tılın üirenudı oŋailatatyn, qazaq tılın üirenudı qiyndatatyn ädıstememen qūrastyryldy. Abbreviaturalar tek orys tılındegı nūsqadan alynatyn boldy. Terminderdı audaruǧa rūqsat etılmedı. Ǧylym Akademiiasynda qazaq tılınıŋ sözdık qoryn jinauǧa tiym salyndy. Tıldı memlekettık ıs basqaruda, ekonomikalyq ainalysta, öndırıste qoldanuǧa tosqauyl qoiyldy. Qazaq tılınde ǧylymi-zertteu jūmystary jürgızılmeitın boldy. Taza qazaqtar qonystanǧan mal şaruaşylyqty audandarda ıs orys tılınde jürdı. Tıldıŋ damuy stihiialy aǧysqa jıberıldı. Osylardyŋ bärın keŋes qazaq filologtary tereŋ ǧylymi zerteuler jürgıze otyryp, öz qoldarymen jüzege asyrdy.
Keŋes-qazaq filologtary tılderdı joiu saiasaty astarynda ana tılın qoǧamnan yǧystyryp tastaudy dıttegen oilar men ideialarǧa toly eŋbekter jazdy. «Zertteulerınıŋ» mazmūny men ideialyq baǧdarlary kompartiianyŋ tılderdı joiu saiasaty üşın qūptarlyq, al qazaq tılınıŋ perspektivasy üşın zalaldy boldy. Olarda ana tılın damytuǧa septıgı tietın, rasional dänı bar eşteŋe bolǧan joq, boluy mümkın emes bolatyn.
Ekınşı tarihi ekskurs. Täuelsızdık kezeŋı:
Qazaq elıne täuelsızdıktıŋ keluımen, ruhani damudyŋ barlyq baǧyttary boiynşa jaŋa serpılısterge jol aşyldy. Keŋes kezınde ekonomikalyq ainalystan şyǧarylyp, tūrmys aiasyndaǧy stihiialyq aǧysta, anomaliiaǧa malşynyp, şektelıp qalǧan tıldı memlekettık märtebesıne sai, resmi ıs jürgızuge daiyndau qajettıgı tudy.
Alaida, osy kezde qarapaiym logikaǧa syimaityn, nonsenstık ahual ornady: otandyq filologtar keŋes kezınde bastalǧan, qazaq tılın joiu strategiiasyn qaita qaramady, tıldı perspektivaly damytuǧa jıbermeuäreketterınen bas tartpady. Olardyŋ ǧylymmen de, moral maksimalarymen de üilespeitın, ūlt müddesıne qaişy äreketterı saiasi-qūqyqtyq tūrǧylardan obektivtı baǧalanbady.
Keŋestık tıl saiasatyn jüzege asyrysqan aǧa buyn ärıptesterınıŋ «eŋbekterın joqqa şyǧarmaitynyn», ana tılın ainalystan alastap, öz qoldarymen tyǧyryqqa tıreu baǧytynan taimaityndyqtaryn aşyq jariialap, ūltqa qauıp töndıru retınde baǧalanatyn äreketterın jalǧastyra berdı. Osylai, qazaq lingvistika ǧylymynyŋ özı bırtındep qazaq tilin damytu üderisindegi tejegiş faktorǧa ainalyp aldy.
* * *
1.3 Qazaq tiliniŋ damu üderısındegı basty qaişylyq
Qazaq tiliniŋ auqymdy daǧdarysynyŋ oryn aluy qoǧam men tıldıŋ örkeniet damuynyŋ türlı baspaldaqtarynda qalyp qoiuynan tuyndaǧan qaişylyqtarmen tüsındırıledı. Qazaqstan qoǧamy damudyŋ industriialy basqyşyna attaǧanda, qazaq tili agrarlyq ukladty qoǧamnyŋ tiline tän sipattarymen qalyp qoidy. Qazaq tilin şarpyǧan tereŋ daǧdarystyŋ substansiialyq sebebı osydan – qoǧam men tildiŋ damu satysynyŋ türlı basqyştarynda qalyp qoiuynan tuyndaǧan deidentifikasiiadan bastau alady.
Qazaqtıldı (negızınen auyldyq) jäne orystıldı (negızınen qalalyq) tūrǧyndardyŋ intellekt deŋgeilerı bırdei emes, oilau stilderı de är türlı bastaulardan alynǧan semantikalyq jüienıŋ mazmūnymen aiqyndalady, mädenietterı de basqa. Orystıldı subekttıŋ qazaqtıldı kontenttı qabyldamauynyŋ, tiısınşe, qazaq tılıne qyzyǧuşylyq tanytpauynyŋ sebebı de osymen tüsındırıledı. Belgılı bır auqymdy mäselenı şeşuge kelgende ekı referenttık toptyŋ dünietanymdaryndaǧy alşaqtyq olardy barrikadanyŋ qarama-qarsy jaqtaryna toptasuǧa itermeleidı.
* * *
1.4 Til daǧdarysy jäne onyŋ sebepterı.
A. Daǧdarystyŋ obektivti sebebı: qazirgi qazaq tiliniŋ leksikalyq resursy, bir jaǧynan, auyl şaruaşylyǧyn, sonyŋ işinde mal şaruaşylyǧyn, şarua tūrmysyn sipattaityn sözderge jeterlık bolǧanymen, ekinşi jaǧynan, resmi aqparatty, önerkäsiptı, öndırıs tehnologiiasyn, qala ömırın beineleitın leksikanyŋ tapşylyǧymen sipattalady. Ǧylym, tehnika, tehnologiia salalaryndaǧy jaǧdaidy aitpaǧannyŋ özınde, kädımgı qala päterındegı nemese ofistegı kündelıktı qoldanystaǧy zattardyŋ qazaqşa ataulary ornyqqan joq. İndustriialy qoǧam şynaiylyǧyn sipattauǧa, resmi aialarda qoldanylatyn aqparattardy jetkızuge qazaq tılınıŋ reprezentativtık äleuetı men qoldanu praktikasy jetpeidı.
«Qazaq tılınıŋ leksikasy bai» degen konstatasiia naǧyzdyqqa sai kelmeidı. Jalpyhalyqtyq tıl leksikasy meiılınşe tolyq qamtylǧan 15 tomdyq «Qazaq ädebi tiliniŋ sözdigindegı» (3) kölemge obektivtı sapalyq sipattama jasau arqyly qazırgı qazaq tılınıŋ bailyǧy turaly syndarly pıkır aituǧa bolady.
Ǧylymi anyqtama:
15 tomnan tūratyn «Qazaq ädebi tiliniŋ sözdigi» «92300-den astam atau sözderden, 57800-ge juyq tūraqty tırkesten tūratyn korpusty qamtidy» (4: 819).
Qazırgı qazaq tılınıŋ esepke alynǧan leksika kölemı osy. Būl qamtudyŋ ⅓ bölıgı ekvivalentsız leksikadan tūrady. Üşke bölgendegı kelesı bölıgı bırmaǧynaly, köptūlǧaly sözderden tūrady. Olardy engızu arqyly absoliuttık mölşer jasandy köbeitılgen. Tūraqty tūlǧada tūryp, naqty bır maǧyna beretın, taza qazaq sözderı atalǧan kölemnıŋ mölşermen qalǧan ⅓-n ǧana qūraidy.
* * *
Ä. Til daǧdarysynyŋ subektivtı sebepterı: Düniejüzılık tendensiialardan jyraq qalu. Qazaqtıldı filologiiada ǧylymi zertteu baǧytynyŋ ünemı terıs aǧysqa tüsıp ketuı oryn aldy. Salada tıl, uaqyt, qoǧamnyŋ damuy arasyndaǧy determinasiialyq qatynastardyŋ baiybyna bara alatyn zertteuşı bolmady. Ädebi tıldıŋ paida bolu mümkındıgı men tarihi alǧyşarttary eskerılmedı, pänaralyq filiasiialar şetke ysyrylyp qaldy, tıldıŋ damuyna kesırın tigızetın qorytyndylar ornyqty. «Ädebi tıl degenımız körkem ädebiettıŋ tılı» degen qate tüsınık qazırge deiın üstemdık qūruda.
Düniejüzılık tendensiialardan jyraq qalǧan qazaq filologtary zertteulerınde ozyq lingvistikalarda qoldanylatyn ǧylymi apparatty qoldanudy bılmedı, «ädebi tıl», «jalpyhalyqtyq tıl» ūǧymdarynyŋ maǧynasyn tüsınbei qoldanudy ädetke ainaldyrdy. Tıl standarty, ädebi norma, ädebi tıl korpusy, tıl ornyqtylyǧy (stabilnost iazyka), tūlǧalyq ornyqtylyq (plan vyrajeniia), maǧynalyq ornyqtylyq (plan soderjaniia), sintaksistık säikestılık, semantikalyq säikestılık, tıldıŋ reprezentativtık qabıletı, denotat, signifikat,.. t.b. filologiiadaǧy ortalyq ūǧymdardy eşkım estıp körmegenı aiqyndaldy. Atalǧan ǧylymi apparattardyŋ maǧynalarynyŋ täpsırı eş jerde ūşyraspaidy.
Stilistika ūǧymy keŋes däuırınıŋ oqulyqtarynda qate tüsındırılıp kelgen bolatyn. Qazır oquşylar men studentterge arnalǧan oqulyqtarda da būl kategoriianyŋ aiqyndamasy şala, qoldanylu ülgılerı, praktikalyq jattyǧulary joq. Orta mektepke jäne JOO-larǧa arnalǧan oqulyqtardyŋ, oqu jäne ädıstemelık qūraldardyŋ basym köpşılıgınıŋ mätınderı oquşy tüsıne alatyndai emes.
Kez kelgen qoǧamdyq qūbylys özınen özı paida bola salmaidy. Ǧylymi zertteulerde keŋ qoldanylatyn sebep-saldarlyq bailanys otandyq filologiiada ämbebap ädısnama retınde qaperge alynbaǧan. Sonyŋ saldarynan, qūbylysty tudyratyn alǧyşarttar eskerılmei, ädebi tıldıŋ paida bolu uaqyty qate körsetılıp, sala tügeldei ahroniialyq adasuǧa tap bolyp oyr.
Ädebi normalanǧan tılge sūranys qoǧam ekonomikalyq-formasiialyq damudyŋ industriialy basqyşyna köterılgende ǧana paida bolady. Naqtylai aitqanda, ädebi tıldıŋ qalyptasuy tauar öndırısı jolǧa qoiylyp, naryqtyq qatynastar ornyǧyp, qūqyqtyq memleket paida boluynan bastau alady. Reseide būl üderıs XIX ǧasyrdyŋ 30 jyldarynan, önerkäsıp töŋkerısınıŋ jüzege asyryluynan bastaldy (5: 532).
Qazaqstanda ädebi normalanǧan tılge qajettılık tudyrǧan alǧyşarttar – tauar öndırısın jolǧa qoiu men qūqyqtyq memleket ornatu kerektıgı el täuelsızdıgın alǧannan keiın ǧana paida boldy. Būl trend 90-jyldary ǧana kün tärtıbıne ene bastady. Alaida, industriialy qoǧamda qyzmet etetın ädebi tıldı damytudyŋ kerektıgın otandyq filologtardyŋ tüsıne almaǧandyǧynan, ıs älı dūrys jolǧa qoiylmai keledı.
* * *
Keŋes qazaq filologtary şyǧarmaşylyqpen eŋbek etıp, ana tılınıŋ perspektivaly damuyna jol bermeitın, pärmendı ädısnamalar oilap tauyp, bilıkke ūsynyp otyrdy. Kompartiianyŋ tılderdı joiu saiasaty astarynda, qazaq tılın alǧa bastyrmau üşın qoldanylǧan ǧylymi däiektı ädısnama retınde olar tıldı ekonomikalyq ainalystan aulaq ūstap, özınıŋ tar ömırlık arealynda, stihiialy aǧysqa jıberudıūsyndy. Sauatsyz şaruanyŋ baqylaudan tys, qate qoldanystaryn tüzettırmei, beipıl aǧysqa jıbergende, tıl bırtındep anomaliiaǧa malşynyp, bır kezde müldem aqparat almasuǧa jaramai, özınen özı ainalystan şyǧyp qalady. Keŋes qazaq filologtarynyŋ käsıpqoilyqtyŋ joǧary deŋgeiın körsete otyryp, özınıŋ ana tılın tūnşyqtyru üşın, oilap tapqan pärmendı äreketterınıŋ bırı jäne bıregeiı osy boldy.
Auyl tılı anomaliiasynyŋ tūrpatty formalary
Punktirlık formada körınıs beretın sintaksistık qateler: mätın qūrauda bastauyş-baiandauyş jüiesı būzyluy: aqparat beruşınıŋ söilemınde tūrlauly-tūrlausyz müşelerdıŋ tolyqtyǧy eskerılmeuı; tırkesterdı tızu, toqtap qalu, sonan keiın, aldyŋǧy tırkesıne bailanyssyz özge tırkeske auysa salu; giperbatizm; tūtyǧu; yŋqyldau;..
Semantikalyq qūrylymnyŋ būzyluy: ūǧymdardy, tırkesterdı şatastyru; oidy būrmalau: tüsınıksız, alogiialyq bırlıkter; agrammatizm; amfiboliia; parazittık sözder; budandar; tavtologiialar; affiksterdıŋ sözderge dūrys qosylmauy; kürdelı reduplikasiialyq qūrylymdar; gibridtık tüzılımder; konfliktogender; zoonimikalyq qaratular; kollokvializmder;..
Stilistikalyq qoiyrtpaqtyŋ mölşerı teledidar arqyly söilep jürgenderdıŋ, jurnalister men filologtardyŋ berıp otyrǧan aqparat kölemınıŋ maŋyzdy bölıgın qamtidy. Orta mektepke jäne JOO-larǧa arnalǧan oqulyqtardyŋ, oqu jäne ädıstemelık qūraldardyŋ basym köpşılıgınıŋ mätınderı oquşy tüsıne almaityndai, jalpaq tıl stilınde qūrylǧan söilemderden tūrady. Anomaliiaǧa malşynǧan auyl tılımen resmi aqparatty jetkızu mümkın bolmaityn küige ūşyrap otyrmyz.
* * *
1.5 Qazaq tılınıŋ kontentıne sūranys kemşındıgı
Negizgi arnalar arqyly būqaraǧa taralatyn qazaq tili kontentınıŋ sapalyq deŋgeiı tömendegidei:
1.5.a qazaq tilinde jasalyp jatqan körkem mädeniet, tıl leksikasynyŋ agrarly sipatynyŋ saldary bolyp tabylatyn, agrotropty mazmūnymen erekşelenedi. Qazaq jazuşylarynyŋ qolynan şyqqan körkem tuyndylardyŋ taqyryby şekteuli, özektilıgı kemşın, körkemdik oryndalu deŋgeii tömen, bäsekege qabiletsiz. Auyl ömırın, ūlt tarihynyŋ qaiǧyly oqiǧalaryn sipattaǧan tuyndylar, olarda somdalǧan «ūnamdy» qaharmandardyŋ beineleri zamanaui oqyrmandardy qyzyqtyrmaidy. Qazaq jazuşylarynyŋ auylǧa şaqyruşy ūrandary men auyldy äspettegen ideialaryn industriialy qoǧam ökili tüsinbeidi, olardy oquǧa müddelilik tanytpaidy;
1.5.ä qazaq tılınde sabaq oqytylatyn joǧary jäne orta mekteptegı bılım mazmūnynda körkem önerdegı negizgi taqyryp pen ideia qaitalanady. Qoǧamdyq-gumanitarlyq pänder boiynşa bilim aluşyǧa otarda bolǧan halyqtyŋ basynan ötken näubetterdi – jeŋılısti, şetke qaşudy, repressiialardy, aşarşylyqtan qyryludy, äleumettık aurulardyŋ taraluyn, sauatsyzdyqtyŋ meŋdeuin, mädenietten jyraq qaludy,.. sipattaityn materialdar talǧamsyz, ūstanymsyz jäne molynan ūsynylady. Bilim mazmūnyndaǧy negativizm oquşyny otanǧa degen süiispenşilikke tärbielemeidi, kerisinşe, ony özinikinen, qazaqtikinen, qazaqşamen assosiasiialanatynnyŋ bärinen aulaqtatyp otyr;
1.5.b Qazırgı uaqytqa deiın, qazaq tilindegi būqaralyq aqparat qūraldary qataŋ senzura jaǧdaiynda şekteuli aqparat qana berıp engızıldı; özekti ideialarymen jäne ūstanymdy tūrǧylarymen oqyrmannyŋ qyzyǧuşylyǧyn tudyra almady; taptauryndar men ürdistilikten şyǧa almady, yntasyzdyq körsettı. Täuelsız basylymdar qoǧamda bolyp jatqan maŋyzdy oqiǧalar men qūbylystarǧa qatysty özindik közqarasyn bıldıre alǧanymen, ideialyq baǧyttyq qatelerge jäne mazmūndyq jaǧynan paidasyz materialdarǧa köp oryn beredı. Qazaq telejurnalisterinıŋ tyndyryp jürgenderı naǧyz nonsens deuge tūrarlyq: qazaq tilinde aqparat taratuǧa berilgen uaqytty ruhani qūndylyq bola alatyn, rentabeldi baǧdarlamalarmen qamtamasyz ete almai, auyldan kelgen oryndauşylardyŋ sapasyz konsertterın, eski filmderdi, şeteldık sapasyz serialdardy tün boiy qaitalap berumen toltyryp jür.
* * *
1.6. Qazaq tılın kım bıledı?
Qūbylystyŋ mänın tüsınu üşın aldymen tıl bılu degennıŋ ne ekenın tüsınıp alu kerek.
Qazaq tılınde köpşılıkke arnalyp aqparat berılıp jatyr, körkem şyǧarmalar basylyp, monografiialar jazylyp, dissertasiialar qorǧalyp jatyr. Mektep qazaq tılınde bılım berıp jatyr,.. Osylardyŋ bärı qazaq tılınıŋ öz qyzmetın atqaryp jatqanyn jäne būl tıldı bıletın adamdardyŋ bar ekenın körsetpei me?
Körsetpeidı.
Öitkenı, bırınşıden, būlar – qazaq tılınıŋ agrarly qoǧam tılı sapasyndaǧy qyzmetın körsetıp tūr. Onyŋ özı industriialy qoǧamda inersiiamen jalǧas tauyp otyr. Kontentınıŋ mazmūny äleumettık-saiasi ömırdıŋ keibır elementterın, ışınara tarihi oqiǧalardy, önerde, auyl tūrmysynda, otbasynda bolyp jatqan körınıster men üderısterdı sipattaulardan tūrady. Adamdar tüsınıktı mätındı, tūrmystyq stilde köpırtıp aitudy qazaq tılınde söileudıŋ ülgısı retınde qabyldaidy, «qazaq tılı bar, osylai söileu kerek» dep tüsınedı. Şynaiylyǧynda, keltırılgen prezentasiia qoǧamdyq ömır panoramasynyŋ şaǧyn ǧana, tūrmysqa jaqyn bölıgın qamtidy. Mäselenıŋ ülkenı – qazaq tılınıŋ memlekettık ıs jürgızude, halyqaralyq qatynastarda, qarjyda, ǧylymda, tehnikada, tehnologiiada, ärker ısınde,.. qoldanuǧa daiyndyǧynyŋ olqylyǧynda bolyp otyr.
Ekınşıden, qazaqtıldı kontent tek jalpaq tıl stilınde (6), anomaliiaǧa tūnşyqqan formada berıledı.
Köpşılık äleumettık-tūrmystyq mätındı jalpaq tıl stilınde köpırtudı tıl bılu retınde qabyldap alǧan. Endı osy körınıstı jalpymemlekettık deŋgeige şyǧarudy talap etude. Tek auyl tūrmysynda, anomaliiaǧa malşynǧan küide, qoldanylyp kelgen tıldı bırden memlekettık ıs jürgızude, ǧylym men tehnologiiada transgressiia ädısnamasymen, kürt köterıp jıberu mümkın emes.
Tūrmystyq mätındı jalpaq tıl stilımen sudyratu tıl bılgendıkke jatpaidy. «Tek auyzekı tılde jazu tıl bılmegendıktı aiǧaqtaidy» (7: 439).
Tıl bılu degenımız ädebi tıl korpusyndaǧy (ol korpus älı jasaqtalǧan joq) är leksikalyq belgını semiologiialyq bırmändılıkte tüsıne jäne qoldana otyryp, resmi aqparatty adekvatty jetkıze bıludegen söz. Būl talap ädebi normalary qalyptasqan, memlekettık ıs jürgızılıp jürgen tılderge qatysty alǧanda ǧana oryndalady. Al tıl normalary tolyq bırızdılıkke tüsırılmegen, sözdıkterde mındettılıgı nūsqalmaǧan, orta jäne JOO-larda oqytylmaǧan (qate oqytylǧan), tıl praktikasynda dūrys söileu talap etılmeitın jaǧdaida, adamdardyŋ tıldı jatyq söilei almauyn qalypty jaǧdai retınde qabyldau kerek.
Ekınşı qyrynan alǧanda, tıl bılu dep adamnyŋ özı qyzmet ıstep jürgen käsıporynda, özınıŋ qyzmettesterı men ärıptesterınıŋ sanasyna öndırıs üderısıne qatysty aitar oiy men ideiasyn jetkıze bıluın aitamyz.
* * *
1.7 Qazaq tılın üirenuge qajettılık
Qazaqtıldı filologiiada tıl üirenuge qajettılık tudyru mäselesı de ünemı terıs tüsındırılıp keledı. Istıŋ baibyna bara almaǧan ūlt ziialysy Qazaqstan Respublikasy Konstitusiiasynyŋ 7-babynyŋ 2-tarmaǧyn alyp tastaudy ünemı talap etıp keledı. Būlar – ǧylymi tūrǧydan da, qūqyqtyq tūrǧydan da sauatty talap bola almaidy. Ahual qazaq tılınıŋ ıs jüzındegı märtebesımen tüsındırıledı (qar.: IV tarau.).
Qazaq tılınıŋ ıs jüzındegı märtebesı – «agrarly qoǧamnyŋ tūrmys aiasynda qoldanylatyn tıl» ekendıgı. Būl konstatasiia qazırgı taŋda qazaq tılınde tūrmystyq mazmūndaǧy materialdy jalpaq tıl stilınde, anomaliiaǧa şomyldyra jetkızetın adamdar ǧana bar ekenın aiǧaqtaidy. Demek, tıldıŋ özı, tūrmys aiasynda ǧana qoldanylsa – onyŋ subektılerı de tek tūrmys aiasynda ǧana köpıretın adamdar bolyp şyǧady. Olardyŋ arasynda resmi aqparatty jetkıze alatyn adam joq degen söz. Eger Konstitusiianyŋ orys tılı turaly tarmaǧy alynyp tastalsa, «tıl bılmegendıgı» üşın jūmystan gipotetikalyq aiyrylatyn adamdardyŋ oryndaryna qoiatyn, «tıldı ädebi normalanǧan deŋgeide bıletın» eşkım tabylmaidy.
Tıl märtebesı men tıl subektısınıŋ märtebesı parallel jüredı. Normalanǧan ädebi tılde söilei alatyn adam, tıldıŋ özı sol märtebege köterılgende ǧana paida bolady.
Aqparattyq tehnologiianyŋ jetılgen zamanynda Orystıldı baǧdarlamalardyŋ jolyn kesu arqyly qazaq tılın bıluge qajettılık tudyru mümkın emes.
Ūlttyŋ atributy retındegı tılge qajettılık būryn da bolǧan, qazır de bar. Tek orystıldı azamattar tarapynan qazaq tılınıŋ kontentıne mūqtajdyq joq. Qazaq tılınde oryndalǧannyŋ bärı orystıldı tūrǧyndardyŋ jüregıne jol taba almaidy. Mäselenıŋ şielenıstılıgı osydan körınıs beredı. «Fransuz tılın üirenuge adamdar ol tılde oquǧa tatityn ädebiet bolǧandyqtan qūmar» (8: 248). Qazaq tılın üirenuge qajettılık tudyratyn, zamanaui azamattyŋ talǧamyna tatityn kontent joq.
* * *
1.8 Tıl filosofiiasy
Tūtas zertteu qabaty – tıl filosofiiasy qazırge deiın qazaq lingvistika ǧylymynyŋ qaperınen tys, zertteuşılerdıŋ aiaǧy jetpegen, aqtaŋdaq küiınde qalyp otyr. Til kontentınıŋ sapalyq sipattamalary da – taqyrybynyŋ özektılıgı, ideologiialyq baǧdary, ǧylymi däiektılıgı jäne körkemdik oryndalu deŋgeiı saralanbady. Qazaq ǧalymdary üşın olar maŋyzdy emes, tıldıŋ taǧdyryna qatyssyz bolyp körındı. Tıldıŋ qazirgi zamanǧy joǧary intellektili, janjaqty mädenietti adamǧa eter yqpalyna da nazar audarylmady. Azamattardyŋ qazaq tilinde taralyp jatqan materialdardyŋ sapasyna reaksiiasyna, onyŋ körinisi bolyp tabylatyn ambivalenttık psihologiialyq küiıne sipattama berılmedı. Jastardyŋ ūlttyq önerden syrttap ketu aiǧaǧyna köŋil bölınbedı, būl qūbylystyŋ sebepteri aşylmady, bärı olardaǧy patriotizmniŋ kemşindigi dep tüsındırıldı.
Onyŋ esesıne, tıl mäselelerın şeşuge qatysty, qazaq lingvisterı türlı avantiuristık, voliuntaristık, köbınese ǧylymi-däieksız, eklektikalyq ūsynystardy alǧa tartty. Tıl märtebesınıŋ formaly jariialanuynyŋ eşqandai kelelı nätijege äkele qoimaitynyn aŋǧarmady. Tıldı barşaǧa meŋgertu tek bilıktıŋ qūzyrynda degen tūrǧyny ūstandy. Bilıkten ana tılın bılmegenderdı memlekettık qyzmetten qualaudy, būqaranyŋ tıl üirenuge müddelılıgın äkımşılık küşteu jolymen, jasandy jüzege asyrudy talap ettı. Mäselenıŋ būlai qoiyluynyŋ qūqyqtyq, äleumettık, demografiialyq saldarlary eskerılmedı.
* * *
II TŪJYRYMDAMANYŊ MAQSATY
Tūjyrymdama qazaq tılın memlekettık tıl retınde dinamikaly, nysanaly jäne perspektivaly damytu joldaryn qarastyrady.
Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıŋ memlekettık tıldıŋ qoldanylu aiasyn keŋeitu strategiiasyna sai, osy Tūjyrymdama aldyna qazaq tılın industriialy qoǧam jaǧdaiynda, memlekettık märtebesıne sai qyzmetın tolyq atqara alatyn, normalanǧan ädebi tıl retınde damytudyŋ ǧylymi-teoriialyq jäne ädısnamalyq negızderın jasau maqsatyn qoiady.
* * *
III QAZAQ TILIN MEMLEKETTIK MÄRTEBESINE SAI, PERSPEKTİVALY DAMYTU PARADİGMASY
3.1 Qazaq tılın damytudyŋ barysyna sipattama
Otandyq filologiia ǧylymynda būǧan deiın beleŋ alyp kelgen türtkıler qazaq tılın memlekettık märtebesıne sai qyzmetın atqara alatyn deŋgeige kötere almady. Öitkenı, tıldı damytudyŋ ǧylymi negızdelgen paradigmasy bolmady.
Lingvistika ǧylymynyŋ missiiasy tildıŋ küiın tereŋınen zerttei otyryp, ony perspektivaly damytudyŋ teoriialyq negızderı men praktikada qoldanu ädısnamasyn tüzıp beru bolyp tabylady. Alaida, qazaqtıldı filologiiada ol bastan tildı damytu teoriiasy men ädisnamasy dūrys taŋdalmady. Kompartiianyŋ tılderdı joiu saiasatynyŋ astarynda ana tılınıŋ perspektivaly damuyn boldyrmaumen ainalysqan otandyq filologtar qazır de būrynǧy baǧytynan ainyǧan joq. Salada kezınde keŋestık tıl saiasatyna qyzmet etken, kertartpa mamandardyŋ yqpaly basym. Akademiialyq mekemelerde lauazymdy oryndarda otyrǧandar ana tılın joiuǧa qatysqandardyŋ kesırlı ideialaryn «joqqa şyǧarmaityndyqtaryn» qazırge deiın aşyq mälımdep, biudjet qarajatyn paidalanyp, ǧylymi mekemenıŋ şaŋyraǧynyŋ astynda, öz tılın özı köktetpeudıŋ şaralaryn jalǧastyryp keledı. Prezident Qasym-Jomart Toqaevtıŋ tıl mäselesın «ǧylymi jolmen», «reformalau jäne modernizasiialau» arqyly şeşu ideialaryn qoldamai, sabotaj jariialap otyr.
El täuelsızdıgın alǧannan keiıngı otyz ekı jyl ışınde, otandyq filologtardyŋ şyn peiılderımen, tıldık üderısterdı basqaruda, qabyldap alǧan ūstanymdary osyndai.
* * *
3.2 Qazaq tılın damytudyŋ jaŋa paradigmasy
Qazaqstan – demokratiialyq damu jolyn qalap alǧan, düniejüzılık örkeniettıŋ teŋ qūqyqty müşesı, zaiyrly memleket. El ekonomikasyn, äleumettık-saiasi jäne mädeni damuyn joǧary damyǧan Batys elderınıŋ ǧylymy men täjıribelerın eskere otyryp ūiymdastyrady.
Qazaq tılın damytu Tūjyrymdamasynyŋ mazmūny Prezident Q.-J. Toqaevtıŋ tıl mäselesıne «ǧylymi tūrǧydan kelu,.. qazaq tılıne reforma jasau,.. tılımızdı modernizasiialau kerektıgı», ol üşın «europa elderınıŋ täjıribelerıne köŋıl audaru qajettıgı» (9) jönınde «Qoǧamdyq senım keŋesınde» jäne odan özge jerlerde aityp jürgen ideialarymen ündes.
Qazaq tılın damytudyŋ jaŋa paradigmasy:
DÜNİE JÜZINDEGI ALDYŊǦY QATARLY, DAMYǦAN ELDERDIŊ LİNGVİSTİKALARYNDA QORYTYLYP ŞYǦARYLǦAN, TARİHİ AQTALǦAN, ÄMBEBAP TEORİIаLAR MEN PRAKTİKALAR NEGIZINDE, QAZAQ TILIN İNDUSTRİIаLY QOǦAM JAǦDAIYNDA, MEMLEKETTIK MÄRTEBESINE SAI QYZMETIN TOLYQ ATQARA ALATYN, NORMALANǦAN ÄDEBİ TIL RETINDE DAMYTUDYŊ ǦYLYMİ-TEORİIаLYQ JÄNE ÄDISNAMALYQ NEGIZDERIN JASAUDY KÖZDEIDI.
Qazaq tılın memlekettık märtebesıne sai, perspektivaly damytu paradigmasy boiynşa jobalanǧan jūmystar tömendegi baǧyttardy qamtidy:
a) qazaq tılınıŋ jäne tıldı qoldanuşylardyŋ märtebelık jaǧdaiyn aiqyndau;
ä) normalanǧan ädebi tıl teoriiasyn jasau, onyŋ kriteriilerın aiqyndau jäne oǧan qoiylatyn talaptardy saralau;
b) til grammatikasyn onyŋ öziniŋ işki zaŋdylyqtaryna sai jetildiru jäne ony industriialy qoǧamǧa beiimdeu;
v) tildi syrtqy düniemen kırıktıru;
g) ädebi tıl kriteriilerıne sai damu jolyna tüsken qazaq tılın būqaraǧa meŋgertu ädısnamasyn jasau.
* * *
IV QAZAQ TILINIŊ JÄNE TILDI QOLDANUŞYLARDYŊ MÄRTEBELIK JAǦDAIY
Qazaq tılınıŋ
1. jariialanǧan märtebesı: qazaq tılı – Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık tılı;
2. közdegen märtebesı: qazaq tılı – industriialy qoǧamnyŋ normalanǧan ädebi tılı.
3. ıs jüzındegı märtebesı: qazaq tılı – agrarly qoǧamnyŋ tūrmys aiasynda qoldanylatyn tılı;
Bırınşı kezekte qazaq tılınıŋ ıs jüzındegı märtebesın (3) köterıp, ony ekınşı sapalyq deŋgeige – industriialy qoǧamnyŋ normalanǧan ädebi tılı märtebesınde (2) qyzmet ete alatyn deŋgeige jetkızu kerek.
Qazaq tılın jariialanǧan märtebesıne (1) säikestendıru üşın ol, ıs jüzınde, industriialy qoǧamnyŋ normalanǧan ädebi tılı (2) qyzmetın atqaryp tūruy kerek. Ekınşı sapalyq deŋgeige – ädebi norma kriteriilerıne sai keletın mejege jetıp almai, tıl bırınşı sapalyq deŋgeidıŋ (memlekettık tıl retındegı) funksiiasyn atqara almaidy.
Qazırgı qazaq tılınıŋ praktikasy osy ahualdy tolyq aiǧaqtaidy. İndustriialy qoǧamnyŋ normalanǧan ädebi tılı sapasyna köterıle almaǧandyqtan, tıl zamanaui ömır şynaiylyǧyn jetkıze almai otyr.
Tıl qoldanuşylardyŋ märtebesı tıldıŋ märtebesımen aiqyndalady. Ädebi tıl teoriiasynyŋ bolmauynan ädebi normalanǧan tıl jasalmady. Normanyŋ bolmauy qazaq tılınıŋ praktikasynda söileu qalyptarynyŋ baqylaudan şyǧyp ketuıne ūryndyrdy. Tiısınşe, qazaq tılın qoldanuşynyŋ söileu üderısınde baqylaudan şyǧyp ketuı olardyŋ älı agrarly qoǧamnyŋ jalpaq tılınde köpırıp jürgenderın paş etedı.
* * *
V JALPYHALYQTYQ TIL JÄNE ÄDEBİ TIL:
KRİTERİILER MEN TALAPTAR
5.1 Jalpyhalyqtyq tıl jäne ädebi tıl
Ūǧymdardyŋ qazaqtıldı filologiiada qorytylyp şyǧarylǧan, aiqyn definisiiasy joq. Olardyŋ maǧynalaryn şatastyryp qoldanu, qazaq filologiiasynda ǧylymi terıs baǧyttardyŋ ornyǧuyna jol aşyp berdı.
JALPYHALYQTYQ (ŪLTTYQ) TIL – ŪLTTYŊ ÖZI ÖMIR SÜRGEN DÄUIRINDEGI TILDIŊ ÖMIR SÜRU FORMASY, ÄDEBİ TILDI, DİALEKTILERDI, JARGONDARDY, QARAPAIYM SÖZDERDI, ARGOLARDY QAMTYǦAN, KÜRDELI JÄNE JÜIELI BIRLIK (10).
Jalpyhalyqtyq (ūlttyq) tıl qoldanystaǧy sözdık qordyŋ absoliutty mölşerın tügel qamtidy.
Jalpyhalyqtyq tıldıŋ meiılınşe damityn, jetıletın kezeŋı – agrarly qoǧam. Barlyq halyqtarda mädeniettıŋ, sonyŋ ışınde, körkem ädebiettıŋ, önerdıŋ ūlt maqtanyşyna ainalǧan tuyndylarynyŋ denı agrarly qoǧamda düniege kelgen.
* * *
5.2 Ädebi tıl
Tūjyrymdama mazmūnyndaǧy ortalyq ūǧym. Tıldı damytudyŋ zamanaui teoriiasynyŋ kvintessensiiasy.
Jaŋa paradigma boiynşa qorytylyp şyǧarylǧan ädebi tıldıŋ definisiiasy:
ÄDEBİ TIL – ÖŊDELGEN, NORMALARY BIRIZDILIKKE TÜSKEN, FORMALYQ JÄNE MAǦYNALYQ ORNYQTY, STİLDERI AJYRATYLǦAN, ÄMBEBAP QOLDANYLATYN, QOǦAM MÜŞELERINIŊ BÄRINE BIRDEI MINDETTI, AUYZŞA JÄNE JAZBAŞA ÜLGILERI BAR ŪLT TILINIŊ ÖMIR SÜRU FORMASY.
Damyǧan lingvistikalarda ädebi tılge berılgen aiqyndamalar köp. Pışındeluı türlışe bolǧanymen, olardyŋ ideologiiasy bırızdı jäne kelısılgen. Solardyŋ bırı tüsınıktı foromada «Ädebi tıl – jalpyhalyqtyq tıldıŋ öŋdelgen, normaǧa tüsırılgen bölıgı» dep berılgen (11).
Tıldıŋ keltırılgen definisiiasynan tuyndaityn ädebilıgın anyqtauşy kriteriilerge mynalar jatady:
1 tildıŋ leksikalyq resursynyŋ jinaqtaluy, esepke alynuy, öŋdeluı;
2 til grammatikasy erejeleriniŋ birizdilikke tüsui;
3 tıldıŋ standarttaluy (pışındık jäne maǧynalyq jaǧynan);
4 til stilderınıŋ ajyratyluy;
5 til ämbebaptyǧy;
6 tildiŋ qoǧam müşeleriniŋ bärine birdei mindettiligi.
Memlekettık märtebe alyp otyrǧan qazaq tılı dünie jüzıne keŋ taralǧan, ūly tılderdıŋ qyzmet etu praktikasy eskerılıp jasalǧan ädebi normalardan tys dami almaidy. Qazaq tılıne qoiylatyn talaptar keltırılgen kriteriilerge tolyq säikestendırıluı kerek.
* * *
5.3 Tıldı özınıŋ işki zaŋdylyqtaryna sai jetildiru jäne industriialy qoǧamǧa beiimdeu (tıl ontologiiasy)
Tildi işki zaŋdylyqtarǧa sai damytu onyŋ ontologiialyq mäselelerin – industriialy qoǧamnyŋ normalanǧan ädebi tılı retınde, ömır aialarynyŋ bärınde ämbebap qoldanuǧa daiyndaudy qamtidy.
Būl baǧyt tömendegi mindetterdi şeşudi qajet etedi:
- tıldı öŋdeu: til leksikasyn jinaqtau, esepke alu jäne ony memlekettık ıs jürgızude, ekonomikalyq ainalysta, önerkäsıp üderısterın basqaruda, iurisprudensiiada, ǧylymda, bılım berude, būqaralyq aqparatta, äskeri jäne basqa ömırlık qyzmet aialarynda qoldanuǧa daiyndau, qajetti ataularmen, ūǧymdarmen, termindermen, klişelermen, erıktı tirkestermen tolyqtyru;
- til grammatikasyn industriialy qoǧamnyŋ ädebi tiline qoiylatyn talaptarǧa sai jetildiru, oryndaluy qiyn nemese oryndalmaityn erejelerdı qaita qarau, olardy zamanaui talaptarǧa sai qorytylyp şyǧarylǧan jaŋa erejelermen almastyru;
- tıldı standarttau: jeke sözderdıŋ, erıktı tırkesterdıŋ, ataulardyŋ, terminderdıŋ, ūǧymdardyŋ pışındık jäne maǧynalyq ornyqtylyǧyn qamtamasyz etuden, bır leksikalyq bırlıktıŋ köp maǧynada nemese bırneşe leksikalyq bırlıktıŋ bır maǧynada qoldanyluynan bas tartu;
- tıldı normaǧa tüsıru – belgılı bır tılde ülgılı dep qabyldanatyn leksikalyq grammatikalyq jäne orfoepiialyq, normalardy qalyptastyru jäne standarttau üderısı (12).
- tıl stilderin ajyratu qoǧamdyq ömır aialarynda qoldanylu praktikasyna süiene otyryp, onyŋ resmi jäne beiresmi stilderınıŋ arajıgın aşyp körsetu; resmi stilderdıŋ ǧylymi jäne ıs jürgızu tūrpattaryn ornyqtyru, saiasi-publisistikalyq stildı jetildiru, resmi aialarda beiresmi stildegı söz qoldanysqa tosqauyl qoiu baǧyttaryn qarastyrady;
- ädebi tıl korpusy – jalpyhalyqtyq tıldıŋ resmi aiada qoldanu üşın, jiılık ūstanymymen ırıktelıp alynǧan, öŋdelgen, standarttalǧan bölıgı. Standarttau – tıldı normaǧa tüsırudıŋ negızı retınde, tıldık bırlıkterdıŋ erkın nūsqalarynan bıreuın taŋdap aludy (13) bıldıredı.
Europalyq ozyq lingvistikalardyŋ zertteulerınıŋ qorytyndylary boiynşa, būl korpustyŋ absoliuttık mölşerı on ekı myŋ (12000) tıldık bırlıkten tūrady (5: 90). Qoǧamdyq qyzmet babyn reprezentasiialaityn mätındı, osy kölemde meŋgergen jäne ony resmi stilde jetkıze alatyn azamatty «tıl bıledı» kategoriiasyna jatqyzuǧa bolady.
* * *
VI ÄDEBİ NORMALANǦAN TILDI SYRTQY ÖMIRMEN KIRIKTIRE DAMYTU (TIL FİLOSOFİIаSY)
Tildiŋ işki qūrylymymen qosa, onyŋ syrtqy ömirmen bailanysy tıl filosofiiasy qaǧidalaryna süiene otyryp, qatar zerttelui kerek.
Til men ony tūtynuşy arasyndaǧy ruhani-aqparattyq bailanysty nyǧaitu üşın tıl subektısınıŋ til üirenuge müddeliligın tuǧyzu kerek.
Til üirenuge müddelilik tuǧyzu üşın tıl subektısınıŋ ruhani talaby qanaǧattandyryluy qajet.
Zamanaui azamattyŋ ruhani talaby qazaq tılı kontentınıŋ – industriialy qoǧam aialaryn şynaiylyqpen sipattaityn postmoderndık ädebiettıŋ, körkem önerdiŋ, mektepte beriletin bilimniŋ, BAQ materialdarynyŋ sapasyn köteru arqyly jüzege asyrylady.
Til üirenuge müddelilik tuǧyzu qūqyqtyq amaldarmen – zaŋdy özgertıp qoiumen, küşteumen, qysymmen, ügıtpen jüzege asyrylmaidy.
* * *
6.1 Tıl üirenuşılerdıŋ körkem mädenietke sūranysy qazaq tılındegı körkem öner şyǧarmalarynyŋ taqyrybyn özektılendıru jäne oryndalu sapasyn jetıldıru arqyly qanaǧattandyrylady. Mädeniettı damytudy jobalaǧanda körkem şyǧarmalardyŋ ideologiialyq baǧytyn zerdelep, taqyryptyq saiasatty özgertudıŋ, naqtylai aitqanda, auyldyŋ sūrǧylt tūrmysy men tarihtaǧy mūŋly oqiǧalardy şiyrlai beruden bas tartu kerektıgın esten şyǧarmaǧan abzal. Körkem öner qairatkerlerın qoǧamdaǧy demokratiialyq qaita qūrularǧa bailanysty bolyp jatqan iri oqiǧalar men qūblystardy körkemdikpen igeruge baǧyttau kerek.
Şyǧarmaşy ziialynyŋ quaty öndiristik, tehnologiialyq, ǧylymi-tehnikalyq, halyqaralyq, äskeri taqyryptardy meŋgeruge, qazirgi zaman adamdarynyŋ – qoǧamdyq qairatkerlerdiŋ, ǧalymdardyŋ, injenerlerdiŋ, diplomattardyŋ este qalar beinelerin jasauǧa baǧyttalady. Naryq jaǧdaiyndaǧy adamnyŋ ömiri men qyzmeti qazaq ädebietiniŋ körkemdeu kemerinen tys qalmauy ünemi qadaǧalaudy qajet etedi. Körkem mädeniettıŋ deŋgeiin köteru üşin qalanyŋ äuletti ziialylary arasynan şyqqan daryndy jastarmen baǧytty şaralar jürgiziledi.
* * *
6.2 Bılım mazmūnyn özektılendıru
Qazaq tilinde beriletin orta jäne joǧary bilim mazmūnyna engen körkem ädebi jäne ǧylymi şyǧarmalarda, muzyka, beineleu, säulet önerı tuyndylarynda (olardyŋ üzındıleri men fragmentterinde) qoǧam ömiriniŋ pozitivti jaqtary sipattalady. Oquşy bilim alu üderisinde öziniŋ tanymdyq qajettigin qanaǧattandyryp qana qoimaidy, soǧysta – jeŋisti, şaruaşylyqta – tabysty, mädeniette – jetistikti, äleumettik salada - örleudi, saiasatta – demokratiialyq instituttardyŋ ornyǧuyn oqyp, olardy Otanyna degen jaǧymdy emosiialyq qatynaspen astastyryp otyruy kerek. Oquşyny ambivalenttik küige tüsiretin, jaǧymsyz stress tuǧyzatyn şyǧarmalar, tūjyrymdar, paiymdaular bilim mazmūnyna enbeidi.
* * *
6.3 Qazaq tilindegi būqaralyq aqparat qūraldaryn oquǧa azamattardyŋ yntyǧuy olarda jariialanatyn materialdardyŋ taqyrybynyŋ özektıligimen, aşyqtyǧymen, äleumettik ömirde bolyp jatqan qūbylystarǧa beriletin saiasi baǧasynyŋ ädıldigimen, keleŋsızdıkterdı ötkır äşkereleuımen,.. qamtamasyz etiledi. Zamanaui oqyrmannyŋ jüregine jol tauyp, onyŋ qūrmetine bölenu üşin qazaq tili kontentınıŋ qoǧamda bolyp jatqan eleulı oqiǧalarǧa özındık ūstanymy boluy, naǧyzdyqty şynaiy tüsındıre bilui, ädildik pen progresti jaqtauy, öziniŋ tūraqty oqyrmandaryn qalyptasyra bilui, sonysymen qazaq tiliniŋ auditoriiasyn keŋeituge selbesui kerek jäne oǧan mindetti. Naryq zaŋdaryna säikes, qazaq tildi BAQ salyq töleuşilerdiŋ qarajatymen kün köruden, özın qarjylandyratyn qūrylymdardyŋ ügıtşısı boludan, äkimşilik ädispen tiraj jinaudan bas tartuy, ünemi kömek sūraudan aryluy, būqaraǧa aqparat taratatyn naǧyz qūralǧa ainaluy, aşyq bäsekelesik küreste qazaq tilimen birge şynyǧyp, özinşe ömir süre alatyn deŋgeige jetui kerek.
* * *
6.4 Tıldı damytudaǧy subektivtı faktordyŋ rölı
Ūlttyq memlekettıŋ täuelsız ömır süru täjıribesı qazaq tılı men mädenietınıŋ mäselelerı tek qazaqtıldı qauymnyŋ küşımen şeşılmeitının körsettı. Otan taǧdyryna tıkelei qatysy bar ıske endı özın osy eldıŋ azamatymyn dep, Qazaqstandy Otanym dep esepteitınderdıŋ bärın qosu qajet.
Til taǧdyry ony üirenuşi subekt – eldıŋ orystildi azamattarynyŋ qatysuynsyz şeşilmeidi. Tıldıŋ memlekettik boluy nemese bola almauy oǧan qatysty orystildi azamattardyŋ ūstanatyn tūrǧysy men äreketınıŋ baǧytyna da täueldı. Orystıldıler mäselenıŋ mänıne belsendı aralasuy, qūbylystyŋ tereŋde jatqan sebepterın ızdeuge, tabuǧa, tabylǧan däiektı baǧyttardy qoldauǧa jäne tüiınnıŋ tüpkılıktı şeşıluıne selbesuı kerek. Orystildi azamattar tıl üirenuşı subekt rölınde boluymen qazaq tilin sozylǧan tyǧyryqtan şyǧaryp ala alatyn maŋyzdy küş retınde körınedı. Olar mol intellektualdyq quatymen, ruhy men mentaliteti jaǧynan industriialy qoǧamǧa köbirek kiriguımen, damudyŋ būl basqyşyndaǧy ūlttyq ädebi tıldıŋ qandai boluy kerek ekenın tereŋırek baiyptai alady. Tūrǧyndardyŋ qazaq tildi emes böligin jäne azamattyq qoǧamnyŋ qūrylymdaryn birtūtas qazaqtildi keŋistik qūruǧa jūmyldyra alu qazaq ūltynyŋ taǧdyryna qatysty mäseleniŋ tüpkilikti şeşiluıne bastap aparady.
* * *
7 TIL ÜIRENUDIŊ KEIBIR ÄDISNAMALYQ MÄSELELERI
7.1 Tıldıŋ ontologiialyq mäselelerın şeşu qazaq tilınıŋ leksikalyq qoryn industriialy qoǧamda qoldanu üderısınde qajetti ataularmen, ūǧymdarmen, termindermen, erıktı tirkestermen tolyqtyru aldymen qazaq tiliniŋ öziniŋ işki resursymen (protoqazaq tılındegı mätınder, babalar sözı, ūly mädeniet qairatkerlerınıŋ şyǧarmalary,..) jüzege asyrylady. Ondai mümkindik bolmaǧan jaǧdaida retimen – aldymen türki tektes, kelesi kezekte arab-parsy, soŋǧy kezekte özge halyqtardyŋ tilderinen alynǧan sözder men halaqaralyq terminder paidalanyluy mümkin.
* * *
7.2 Tıl standarty ädebi tıl korpusyna enetın leksikadaǧy ekvivalentsız keŋıstıktı «är denotattyq obektıge – jeke signifikat» ūstanymy boiynşa, ataularmen, termindermen, ūǧymdarmen, klişelermen toltyrudan bastalady.
Irıktelıp alynǧan korpusty standarttau ekı aspektıde jürgızıledı:
- är leksikalyq bırlıktıŋ aityluy men jazyluyn tūraqty pışınge keltıru;
- är leksikalyq bırlıktıŋ özıne tän maǧynalyq jüktemesın aiqyndau.
Tıl standarty trendı boiynşa qazaq tılındegı resmi qoldanysqa enetın, tıl bılu kriteriiın aiǧaqtaityn denotattyq obekt kölemı tūraqty pışınge keltırılıp, maǧynalyq jüktemelerı anyqtalyp, qoldanysqa engızıluı kerek.
Qazaq tılın barşaǧa meŋgertudıŋ kelesı şarty boiynşa tıldıŋ resmi stilderı (ıs jürgızu, ǧylymi jäne saiasi-publisistikalyq) ajyratylady jäne qoldanyluy qadaǧalanady. Resmi stil saqtap söileudıŋ ülgılerı men jattyǧularynyŋ kölemı meiılınşe artady (mektepte qazaq tılı pänı arqyly, qoǧamda tıl üiretu kurstary arqyly).
Resmi aialarda jalpaq tıl stilınde söileuge tiym salynady.
* * *
7.3 Korpustyq saralau ädıstemesı – tıl üiretu üderısınde maŋyzdy röl atqarady. Ol ädısteme boiynşa tıl üirenu praktikasynda tıldık bırlıkter korpusy sözderdıŋ qoldanylu jiılıgıne qarap qūrylady. Korpus qūrau ūstanymy boiynşa tıldegı sözder men tırkester üirenuşınıŋ tanymdyq baǧytyna, ömır süru arealynyŋ erekşelıgıne jäne qoǧamdyq qyzmetınıŋ sipatyna qarai ırıkteluı kerek.
«Tıl bıledı» talabyn qanaǧattandyratyn ädebi normalanǧan korpusty (12 000 tb) ırıktep alǧannan keiın, olardy taǧy, sol jiılık ūstanymy boiynşa, aldymen törtke, odan ary, mümkındıgınşe, ūsaq bölıkterge bölıp, oqytu baǧdarlamasyn qūru nätijelı bolady. Tört bölık tıl üirenudıŋ tört deŋgeiıne säikes keledı. Qazaq tılıne korpustyq saralau jasau kezınde leksikany industrializmdermen, urbanizmdermen tolyqtyruǧa basymdyq beru eskerıledı.
A) beiresmi aiada qauyşuǧa baǧyttalǧan (kommunikativno-orientirovannaia) minimum-korpus ömırlık praktikada jiı qoldanylatyn 3000 tıldık bırlıktı qamtidy. Bırınşı deŋgeidegı tıldık bırlıkter korpusy şeŋberınde üirenuşı tanys taqyryptar boiynşa (jūmys, mektep, demalys, saiahat t.b.) tüsken aqparatty qabyldaidy. Tıldı tūrmys aiasynda, qoǧamdyq oryndarda qoldanuǧa, merzımdı baspasözde, telehabarlar men kinofilmderdı körıp, tüsıne alatyn deŋgeide qoldanuǧa mümkındık beredı.
Ä) Qazaq tılın meŋgerudıŋ ekınşı deŋgeiıne şyqqan adam 7,5-8 myŋ (3000+5000) leksikalyq bırlıktı qoldanuy kerek. Ony meŋgergen adam türlı taqyryptardaǧy mätınderdıŋ maǧynasyn tüsıne alady. Oiyn jetkıze alady. Äleumettık-ruhani aialarda tüsınıse alady. Körkem filmdı tolyq tüsınedı. Ortaşa qiyndyqtaǧy söilemdermen, tüsınık beretın, bailanysqan mätın qūrastyrady.
B) Qazaq tılın meŋgerudıŋ üşınşı deŋgeiıne şyqqan adamnyŋ sözdık qor mölşerı 9,5-10 myŋ (8000+2000) leksikalyq bırlıkten tūrady. Būl kölem tıl üirenuşıge kürdelı, ūzaq mätınder qūrastyruǧa mümkındık beredı. Oiyn tolyq jetkıze alady. Äleumettık-ruhani aialarda tıldı erkın qoldanady. Kürdelı taqyryptarǧa dūrys qūrylǧan söilemdermen, egjeilı tüsınık beretın, bailanysqan mätın qūrastyrady.
V) Qazaq tılın meŋgerudıŋ törtınşı deŋgeiıne şyqqan adam özı qyzmet etetın şaruaşylyq salasynyŋ resmi ıs jürgızgende qoldanylatyn arnaiy leksikasyn bıluı kerek. Onyŋ mölşerı 12000 (10+1,5-2myŋ) leksikalyq bırlıkten tūrady. Būl kölem tıl üirenuşıge öndırıstık jinalysta söileuge, baiandama daiyndauǧa, esep beruge, mäjılıshat jazuǧa taǧy basqa resmi qūjattardy daiyndauǧa mümkındık beredı. Kürdelı, ūzaq mätınder qūrastyra alady. Oiyn tolyq jetkızedı. Äleumettık-ruhani aialarda tıldı erkın qoldanady. Öndırıstık taqyryptarǧa dūrys qūrylǧan söilemdermen, egjeilı tüsınık beretın, bailanysqan mätın qūrastyrady.
Joǧarǧy mektepte tıldı meŋgerudıŋ törtınşı deŋgeiıne şyqqan adamdy tıl bıletınder sanatyna qosuǧa bolady.
* * *
8. TŪJYRYMDAMANYŊ ISKE ASYRYLU JAǦDAILARY
Mamandar men ǧalymdar arasynda talqylanǧannan keiin, Qazaq ädebi tilin damytu tūjyrymdamasy Qazaqstan Respublikasy Ükimetinde bekitiledı.
Tūjyrymdama Qazaqstan respublikasynda tildi damytuǧa qatysty aialarda – tıldıŋ ädebi normalaryn jetıldırude, qazaq tılınde taralatyn kontenttıŋ sapasyn anyqtauda, jalpy orta jäne joǧary bilim beru standarttaryn, baǧdarlamalaryn, oqulyqtary men oqu-ädistemelik keşenderin jasauda jäne olardy saraptau üderısınde sanasatyn nomativtik qūjat retinde qoldanylady.
* * *
ǦYLYMİ APPARATTYŊ QŪRAMY
Agrotropizm – agrarlyq qoǧam ömırı mazmūndalǧan tıldık material.
Ädebi tıl – jalpyhalyqtyq tıldıŋ öŋdelgen, normaǧa tüsırılgen bölıgı. Qoldanu üderısınde aitu, jazu normalary qataŋ saqtalatyn, industriialy qoǧamnyŋ tılı.
Denotat – tıldık belgımen ataudy talap etetın närse, qūbylys, üderıs.
Denotattyq-signifikativtık ädıs – är denotattyq obektıge – jeke tıldık bırlık ūstanymyna süienıp, tıldı standarttau ädısı.
Jalpaq tıl – barşaǧa tüsınıktı, qarapaiym tıl. Auyl şaruasynyŋ tūrmystyq stilı.
Jalpyhalyqtyq (ūlttyq) tıl – etnostyŋ ūlt retınde damuy kezeŋınde qoldanǧan leksikasynyŋ jiyntyǧy.
Kontent – tıl materialynyŋ jiyntyǧy.
Semantikalyq jüie – sözder, tırkester jäne söilemderdıŋ jiyntyǧy jäne olardyŋ maǧynalyq jaǧy.
Standarttau – tıldı normaǧa tüsırudıŋ negızı retınde, tıldık bırlıkterdıŋ erkın nūsqalarynan bıreuın taŋdap alu.
Tıl korpusy – üirenu üşın ırıktelgen sözderdıŋ, söz tırkesterınıŋ qūramy.
Tıl märtebesı – tıldıŋ qoǧamda alatyn ornymen, atqaratyn qyzmetınıŋ sapasymen aiqyndalatyn küiı.
Tıl filosofiiasy – tıldıŋ syrtqy ömırmen bailanysy: formasiialar auysuy kezındegı tıldık tüitkılder, qoǧam men tıldıŋ araqatynasy (tıl üirenuge qajettılık, t.b.) mäselelerı, tıl kontentınıŋ sapasy, taqyryptyq saiasat, kontent mazmūnynyŋ özektılıgı, ideialyq baǧyttylyǧy, ǧylymi däiektılıgı, körkemdık deŋgeiı,..
Tılge sūranys – tıl kontentınıŋ joǧary sapalylyǧymen üirenuge tartymdylyǧy.
Tıldı normaǧa tüsıru – belgılı bır tılde ülgılı dep qabyldanatyn leksikalyq grammatikalyq jäne orfoepiialyq, normalardy qalyptastyru jäne standarttau üderısı.
Tıldı transsendenttı qoldanu – tıl qoldanu üderısınde norma şeŋberınen şyǧyp ketu nemese normalanbaǧan tıldı qoldanu.
Tıldık tūlǧa – tıl üirenuşı adam.
Tıldık tūlǧanyŋ märtebesı – tıldıŋ märtebesımen aiqyndalatyn, tūlǧanyŋ tıldı meŋgeru deŋgeiı
Tıldıŋ deidentifikasiiasy – tıl men qoǧamnyŋ örkeniet damuynyŋ türlı baspaldaqtarynda, bırı bırınen oqşaulanyp qaluy.
* * *
Ädebietter tızımı:
1. https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000_
2. https://ru.wikipedia.org/wiki/Sovetskii_narod
3. Qazaq ädebi tılınıŋ sözdıgı. On bes tomdyq.- A.: «Arys» baspasy, «Qazaq ensiklopediiasy», 2006-2011).
4. [Uäli N. Söz bailyǧyn saralaudyŋ negızgı nätijelerı // Qazaq ädebi tiliniŋ sözdigi. – A.: 2011. 15-t. 819-b.].
5. Starichenok V.D. Bolşoi lingvisticheskii slovar. – Rostov n/D.: 2008. 532-b.
6.https://sozdik.kz/ru/dictionary/translate/kk/ru/jalpaq/
7. Puşkin A. S. Pismo k izdateliu. T. 7. M.-L. 1949.
8. Sepir E. Grammatist i ego iazyk. - M.: 1993.
9. Toqaev Q.-J. Ūlttyq qoǧamdyq senım keŋesındegı söz. 27. 05. 2020 j.).
10. https://ru.wikipedia.org/wiki/nasionalnyi_iazyk.
11.https://interneturok.ru/lesson/russian/fakultativ/orfoepiya-orfografiya/ponyatie-sovremennyy-russkiy-literaturnyy-yazyk-
12. https://lingvistics_dictionary.academic.ru
13. Slovar sosiolingv. terminov (İIаRAN).
