Davostaǧy düniejüzılık ekonomikalyq forumda izraildık ǧalym, «Sapiens. Adamzattyŋ qysqa tarihy» kıtabynyŋ avtory Iýval Noah Harari bolaşaqta jer betındegı tırşılıktı kım basqaratynyn jäne üzdıksız tehnologiialyq töŋkerıs jaǧdaiynda adamzattyŋ qalai özgeretının aitty. Nazarlaryŋyzǧa tarihşy jasaǧan mälımdemenıŋ qyzyqty üzındılerın ūsynamyz.
JŪMYS MÄSELESI
Tarihta eŋbek turaly tüsınık san ret özgerdı. Būryn adamdar müldem jūmys ıstemedı. Onyŋ ornyna aman qaludyŋ joldaryn ızdegen bolatyn. Saǧat 8:00-de tūryp, jūmysqa baru, keşte üige qaitu — zamanaui tūjyrymdama. Jūmysty joǧaltu turaly alaŋdauşylyq da salystyrmaly türde soŋǧy jyldary paida boldy. Bügınde köpşılıkte «tehnologiialyq ürdıster dami berse, adamzat balasy jūmyssyz qalady» degen qorqynyş bar. Būl oi aldaǧy uaqytta şyndyqqa ainaluy mümkın.
Qazırgı taŋda adamdar eŋbektı qanaudan da qorqynyşty dünienı bastan keşırude. Ol — özın eşkımge kereksız sezınu. Jaŋa mamandyqtardyŋ paida boluyna bailanysty mynadai bır mäsele tuyndaidy. Halyq zamanaui jūmysqa qanşalyqty oŋai ornalasatyn bolady? Būl rette är 10 jyl saiyn özımızdıŋ jaŋa qyrymyzdy aşuymyz qajet. Sebebı bız bır ǧana tehnologiialyq revoliusiiany emes, olardyŋ tūtas tızbesın bastan keşırıp jatyrmyz. 20 jasyŋyzda boiyŋyzdan jaŋa qabılet tabu qiyndyq tudyrmaidy, alaida 30, 40, 50 jasta ol kürdelene tüsetını anyq. Būl, ärine, bızdıŋ alaŋdauşylyǧymyzdy odan ärı arttyrady.
Jūmyspen qamtu naryǧynyŋ bolaşaǧy turaly aitqanda robottandyruǧa tym köp köŋıl bölemız. Bız däl solai biotehnologiiaǧa da nazar audarymyz kerek. Öitkenı köptegen jaŋa käsıp türlerı adamnyŋ emosiiasyn tüsınumen bailanysty bolady. Tıptı ūşqyşsyz kölıkter de jaiau jürgınşılerdıŋ özın qalai ūstaitynynan habardar bolady. Eger maşinalar bankirlerdı nemese äleumettık qyzmetkerlerdı almastyrsa, būl mäsele odan da maŋyzdy bola tüspek.
Zattarǧa basqaşa qarau arqyly olardy anyǧyraq köre alamyz. Sız belgılı bır mamandyqty emes, adamdy qorǧauyŋyz kerek. Uaqyt öte kele mamandyqtardyŋ bır bölıgı qajetsız bolyp qalady. Olardy saqtap qaluǧa tyrysudyŋ keregı joq. Mäselen, kım ömır boiy kassir bolǧysy keledı? Bız mamandyqtar turaly emes, bırınşı kezekte adamdar turaly oilauymyz tiıs.
EMOSİONALDY TŪRAQTYLYQ
Qandai da bır ıske beiımdeluıŋızge investisiia salyŋyz dep keŋes beremın. Baǧdarlamalau siiaqty jaŋa daǧdylardy üirenu — lotereia. Sız onyŋ bolaşaqta ömırıŋızge paidaly ia paidasyz bolatynyn bılmeisız, bıraq haos kezınde emosionaldy tūraqtylyq, barlyq özgerısterdı ötkeru qabıletı naqty qajet bolady. Degenmen, būl öte qiyn. Men mūny oqytatyn bırde-bır universitettı bılmeimın.
BOLAŞAQ TURALY
Bız — Homo sapiens-tıŋ soŋǧy ūrpaqtarynyŋ bırı boluymyz mümkın. Bır-ekı ǧasyrdan keiın jerde eşkımge ūqsamaityn organizmder mekendeitın bolady. Olar denemız ben sanamyzdy özgertudı üiretedı. Būl HHI ǧasyr ekonomikasynyŋ negızgı önımı bolmaq.
JAŊA TIRŞILIK İLERI
Qazırgı taŋda kompiuterlerdı ǧana emes, adam aǧzasyn da «būza» alatyn deŋgeige jettık. Būl ülken esepteu quaty men biometriialyq mälımetterdı qajet etedı. Biologiialyq zertteulerdıŋ bır jarym ǧasyryn «Organizmder degen — algoritmder» degen sözben qorytyndylauǧa bolady. Bız qazır olardy qalai şeşuge bolatynyn üirenıp jatyrmyz. Mümkın, ekı revoliusiia üşın de eŋ maŋyzdy önertabys bolyp biometriialyq sensor esepteledı. Ol bızdıŋ denemızdegı jäne miymyzdaǧy biohimiialyq prosesterdı kompiuter taldai alatyn elektrondy signaldarǧa ainaldyrady. Osy algoritmderdı şeşu arqyly adamdardan da jaqsy tırşılık ielerın jasauǧa bolady.
SİFRLYQ DİKTATURA
Bızdı özımızden jaqsyraq tüsınetın algoritmder paida bolǧanda, olar qalaularymyzdy boljap, emosiialarymyzdy basqara alady. Tıptı adam üşın şeşım qabyldai aluy mümkın. Eger abai bolmasaq, sifrlyq diktatura däuırı keledı.
XX ǧasyrda diktaturany demokratiia almastyrdy, öitkenı ol derekterdı öŋdeude jäne şeşım qabyldauda tiımdırek edı. Demokratiia aqparatty taratyp, mekemeler men adamdarǧa şeşım qabyldau qūqyǧyn berse, diktatura barlyq aqparat pen şeşım qabyldaudy bır qolǧa şoǧyrlandyrady. Bırınşı model tiımdırek jūmys ıstedı. Oǧan amerikalyq ekonomikanyŋ keŋestık ekonomikadan asyp tüskenı mysal bola alady.
Dese de, XXI ǧasyrda biotehnologiialyq revoliusiia maiatniktı kerı baǧytqa būruy ǧajap emes. Iаǧni, aqparattyŋ ortalyqtandyrylǧan taraluy tiımdırek boluy mümkın. Eger demokratiia jaŋa jaǧdailarǧa beiımdelmese, jaŋa adamdar sifrlyq diktaturada ömır süredı. Soltüstık Koreiany qarastyryp körelık. Aitalyq, el tūrǧyndary arnaiy biometriialyq bılezıkterdı taǧyp jüredı. Adam bölmege kırıp, kezektı ūly kösemnıŋ portretın körgen kezde, bılezık onyŋ emosiialary men qysymyn eseptep, derekterdı tiıstı organdarǧa jıberedı. Mıne, sifrlyq diktatura osylai jüzege asady.
Aqparatty baqylau älemdık elitaǧa sifrlyq diktaturadan da radikaldy närse jasauǧa mümkındık beredı. Organizmderdı «būzu» arqyly elitalar bolaşaqty qaita qūru mümkındıgıne ie bolady. Būl tek adamzattyŋ ǧana emes, jer betındegı bükıl tırşılık tarihyndaǧy eŋ ülken töŋkerıs bolmaq. 4 milliard jyl boiy planetada tırşılık etu erejelerı özgergen joq. Barlyq tırı organizm tabiǧi sūryptalu jäne organikalyq biohimiia zaŋdaryna baǧyndy. Qazır ǧylym tabiǧi sūryptalu arqyly evoliusiiany auystyryp otyr. Eger būl mäsele şeşılmese, elita keleşek ömırdıŋ qalai bolaryn aiqyndaidy.
Qazır adamzat ne bolyp jatqanyn jäne ne qauıp tönıp tūrǧanyn mülde bılmeidı. Qytaidan basqa memleketter özge mäselelermen älek boluda. Būl öte qauıptı. Men tarihşy retınde älemde bolyp jatqan oqiǧalardy mümkındıgınşe köp adamǧa jetkızuge tyrysamyn, sonda bızdıŋ ämbebap bolaşaǧymyzdy talqylauǧa mümkındıgınşe köp adam qatysa alady.
