AQŞ, Qazaqstan jäne radikaldy islamşylar

2023 jyldyŋ 15 tamyzynda Kabuldy tälıpterdıŋ (Qazaqstanda tyiym salynǧan) basyp alǧanyna jäne prezident Aşraf Ǧani komandasynyŋ Auǧanstannan ūşyp şyqqanyna ekı jyl toldy. Sol kezde köpşılık Amerika Qūrama Ştattarynyŋ qyrǧi-qabaq soǧys kezınen bastap radikaldy islamşylardy öz maqsattaryna paidalanyp kelgenın ūmytyp, taǧy bır «amerikandyqtardyŋ sätsızdıgın» toilaumen ainalysty. Sonau 1950 jyldary SRU ūiymy Saud Arabiiasynyŋ şyǧysyndaǧy şaǧyn islamşyl toptarmen qalai jūmys ıstegenın eske tüsıruge bolady. Amerikanyŋ barlau qyzmetterınıŋ Talibanmen bailanysy turaly, onyŋ tarihynyŋ alǧaşqy kezeŋderınen bastap, myŋdaǧan maqalalar men eŋbekter jazyldy. Eger sız SRU-dyŋ islamşylarmen ötkızgen oiyndary jäne Auǧanstannyŋ «jaqsy» saqaldy jıgıtterı turaly äŋgımeler basqa bır ǧalamnan şyqqan närse dep oilasaŋyz, onda qatty qatelesesız. Mamandardyŋ baǧalauynşa, Qazaqstanda mūndai küşterdı qoldauşylar sany 20 myŋnan astam ekenın este ūstaǧan jön. Olardyŋ köpşılıgı oŋtüstıkte (Almaty jäne Oŋtüstık Qazaqstan oblysynda), batysta (Atyrau men Aqtöbede) jäne respublikanyŋ ortalyǧynda (Astana men Qaraǧandy oblysynda) şoǧyrlanuy mümkın. 2015 jylǧy mälımet boiynşa elımızden 400-ge juyq sodyr İM (Qazaqstanda tyiym salynǧan) jaǧynda soǧysu üşın Siriiaǧa ketken. Al 2022 jylǧy qaŋtar oqiǧasyna radikaldy islamşylar öte belsendı türde qatysty. Demek, Resei men Qytaidy tejeu tūrǧysynan bızdıŋ aimaqqa müddelı AQŞ bar. Qytaidyŋ osal jerınıŋ bırı – islamşyl toptardyŋ kömegımen, sonyŋ ışınde Ortalyq Aziia arqyly «otqa jaǧuǧa» bolatyn Şyŋjaŋ-Ūiǧyr avtonomiialyq audany ekenın ūmytpaiyq. 25 millionǧa juyq adam aşarşylyqtyŋ aldynda tūrǧan Auǧanstan bar, bıraq amerikandyqtar sol jerde «kezdeisoq türde» 85 milliard dollarlyq qaru-jaraq qaldyryp kettı. Al Qazaqstan bolsa, bır künı aimaqtyŋ osy «ūntaq jurnaly» tūtansa, AQŞ-qa «jarylys tolqynyn» baǧyttau tiımdı elderge ainaluǧa qarai bet aldy. Al Vaşingtonnyŋ, şyn mänınde, būl jarylystan bızdı qorǧauǧa kömektesuge nietı joq. Qazaqstanda tyiym salynǧan «Hizb-ut-Tahrir» jäne «Tabliǧi jamaǧat» radikaldy belsendılerıne qatysty qylmystyq ıster boiynşa bızdıŋ elımız «dıni senım bostandyǧy deŋgeiı» boiynşa ünemı soŋǧy orynda tūrǧan batystyŋ köptegen reitingterı de sonyŋ bır dälelı. Sonymen qatar, kelesı «alaŋdauşylyq körınısterın» qospaǧanda, «qaŋtar oqiǧasy» kezınde AQŞ bızge qalai kömekteskenı esıŋızde me? Sondyqtan, bızdıŋ Syrtqy ıster ministrınıŋ orynbasary Qanat Tumyşev sekıldı «Taliban» nelıkten «terrorlyq ūiym emes» dep, bıraq onyŋ tyiym salynǧan tızımnen şyǧaryluy «kün tärtıbınde joq» degen tırkestermen oinauǧa bolady. Bıraq Brejnev däuırındegı «terezeler men esıkterdı jauyp qoiyp, jolda bara jatyrmyz dep oilaiyq» degen äzıl-qaljyŋ qaǧidasy boiynşa būl jaǧdaidan «oŋai şyǧu» nätije bermeitını anyq. Taliban amerikandyqtarmen kelıse otyryp, Ortalyq Aziiadaǧy tūtanǧan islamdyq otqa «otyn laqtyra ma» nemese özderınen de radikaldy baǧyttaǧy «jyrtqyştar» tūtatuy mümkın otta otynnyŋ ornyna jana ma belgısız. Al, şeteldık serıktestermen tiımdı koalisiiasyz, Qazaqstannyŋ özın qorǧauy ekıtalai. Jalpy, taŋdau mümkındıgı de az. Ortalyq Aziiadaǧy jaǧdaidy jıtı baqylap otyrǧan, bıraq mūndaǧy oqiǧalarǧa tıkelei aralasuǧa tym saqtyqpen qaraityn Qytai da bar. Al bızdıŋ elımızge ūzaq merzımdı tūraqsyzdyqtyŋ qaupı töngen 2022 jyldyŋ qaŋtary kezınde tetıkterı aitarlyqtai tiımdı jūmys ıstegen ŪQŞŪ da bar. Sondyqtan da, bızdıŋ prezident osy äskeri bloktyŋ sammitterınde «halyqaralyq ısterdegı şielenıstıŋ küşeiuın» talqylauy, alaida osy qoǧamdyq qyzmettıŋ köleŋkesınde bır jerde ūiymǧa müşe elderdıŋ äskeri jäne barlau qyzmetterı bır-bırımen özara ärekettesuın «mümkındık önerı» dep esepteu qajet. ŪQŞŪ müşelerı radikaldy islamşylarmen jäne olardyŋ şeteldık demeuşılerınıŋ «köp jaqty kombinasiialarymen» küresu tūrǧysynan bärımız bır kemede ekenımızdı tüsıngen kezde ǧana şūǧyl qajettılık tuyndaidy.