Ükımet aldynda eldı energiiamen qamtu mındetı tūrǧan kezde, ol kürdelı mäselege tap bolady. Mäselen, ösudı qoldau üşın jetkılıktı energiiamen qamtamasyz etu, älı de qoldanylatyn ädısterdıŋ tūraqty jäne qauıpsız boluyn qadaǧalau. Bügıngı taŋda Qazaqstannyŋ kün tärtıbınde tūrǧan mäselesı energetikalyq teŋgerımdı ärtaraptandyrumen ǧana şektelıp qoimaidy. Sondai-aq aldaǧy jyldary aitarlyqtai ösetın damuşy ekonomikany energiiamen qalai qamtamasyz etudı de nazarǧa alady.
Jaqynda Prezident Qasym-Jomart Toqaev elektr stansasyn salu boiynşa jalpyhalyqtyq referendum ötkızu mümkındıgın mälımdedı. Būl aqylǧa qonymdy qadam bolar edı. Demokratiialyq üderıs Qazaqstan azamattaryna osy maŋyzdy mäsele boiynşa öz pıkırlerın tıkelei bıldıruge mümkındık beredı, sol arqyly ükımettıŋ jauapkerşılıgın qamtamasyz etedı. Atom energetikasy Qazaqstan üşın dūrys taŋdau ekenıne senımdı boluymnyŋ bırneşe jaqsy sebepterı bar.
Bırınşıden, atom elektr stansiiasyn qūru Qazaqstannyŋ energetikalyq balansyn aitarlyqtai ärtaraptandyruǧa mümkındık beredı. Būl eldıŋ syrtqy energiia közderıne täueldılıgın azaityp, sol arqyly ūlttyq egemendıktı nyǧaitady. Aita keteiık, 2009 jyldan berı Qazaqstan uran öndıru jäne eksporttau boiynşa älemdık köşbasşy bolyp tabylady, onyŋ ülesıne älemdık uran öndırısınıŋ şamamen besten ekısı tiesılı. Būl otandyq resursty atom elektr stansiialaryn saluǧa paidalanu Qazaqstannyŋ älemdık atom önerkäsıbındegı strategiialyq maŋyzdylyǧyn bekıte alady.
Ekınşıden, taza energiia öndıruden basqa, atom energiiasyn qarastyrudyŋ maŋyzdy ekonomikalyq jäne ekologiialyq sebepterı bar. Atom elektr stansiialaryn salu jäne paidalanu aitarlyqtai jūmys oryndaryn qūruǧa jäne sol arqyly el ekonomikasyna qosymşa üles qosuǧa mümkındık beredı. Qazaqstanda qazırdıŋ özınde atom energiiasyn beibıt maqsatta paidalanuda 18 myŋǧa juyq adam jūmyspen qamtylǧan. Ekologiialyq tūrǧydan alǧanda, atom energiiasy tömen kömırqyşqyl gazyn şyǧarady, būl klimattyŋ özgeruımen küresudegı jahandyq küş-jıgerge säikes keledı. Memleket basşysy «jasyl» ekonomikaǧa köşudıŋ maŋyzdylyǧyn atap öttı. Al Qazaqstan 2060 jylǧa qarai kömırtegı beitaraptyǧyna qol jetkızuge ūmtylatyndyqtan, atom energetikasy oǧan öte qolaily nūsqa bolyp körınedı.
Būdan basqa, 2017 jyly Qazaqstanda Atom energiiasy jönındegı halyqaralyq agenttıktıŋ (MAGATE) Tömen baiytylǧan uran bankın qūruy halyqaralyq qoǧamdastyqtyŋ elımızdıŋ iadrolyq materialdarmen qauıpsız jäne jauapkerşılıkpen jūmys ısteu qabıletıne degen senımın aiǧaqtaidy. MAGATE-degı belsendı müşelıgımız salynatyn atom elektr stansiiasynyŋ halyqaralyq qauıpsızdık standarttaryna sai boluyn qamtamasyz etedı. Sonymen qatar iadrolyq tehnologiialar salasyndaǧy halyqaralyq yntymaqtastyq osy salada mamandandyrylǧan eldermen ekonomikalyq bailanystardy nyǧaituǧa jol aşady.
Qazırgı uaqytta elımız negızınen qazbaly otyndarǧa täueldı. Degenmen, bügınde taza energiia közderıne köşu boiynşa maqsatty küş-jıger jūmsaluda.
Jel jäne kün siiaqty jaŋartylatyn energiia közderınıŋ köptegen artyqşylyǧy bolǧanymen, olardyŋ tūraqsyz generasiia jäne joǧary şyǧyn siiaqty kemşılıkterı de bar. Jaŋartylatyn energiia közderınıŋ özı eldıŋ energetikalyq mäselesın şeşe almaidy.
Bızge senımdı jäne ūzaqmerzımdı şeşım qajet, al atom energiiasy būl şeşımge basty ümıtkerlerdıŋ bırıne ainalady. Qazırgı iadrolyq reaktorlardyŋ jobalyq qyzmet etu merzımı 60 jyldy qūraidy jäne 100 jylǧa deiın ūzartyluy mümkın. Qazaqstandaǧy bai uran qory energetikalyq problemany şeşudı ǧana emes, ıs jüzınde jabyq iadrolyq otyn siklın qūruǧa mümkındık beredı.
Qazaqstan atom energiiasyn öndıru salasynda debiutant emes. 1974 jyldan 1998 jylǧa deiın būl elde älemdegı bırınşı jyldam neitrondyq reaktor BN-350 jūmys ıstedı. Osy uaqyt ışınde jinaqtalǧan täjıribenıŋ baǧa jetpes qūndylyǧy boluy mümkın, öitkenı bız atom energiiasyn ūlttyq elektr jelısıne qaitaru mümkındıgın qarastyramyz. 1990 jyldary ekonomikalyq qiyndyqtarǧa bailanysty atom elektr stansiialaryn salu jospary toqtap qalsa da, bız qazırgı zamanǧy qauıpsızdık qūraldarymen jäne tehnologiiamen jabdyqtalǧan jolǧa qaita oraldyq. Qazaqstannyŋ qajettılıkterıne öte qolaily şaǧyn moduldık reaktorlardy (MRR) paidalanu mümkındıgı de qarastyryluda. Bız osy reaktorlardy jaŋartylatyn energiia közderımen bırıktırudıŋ innovasiialyq täsılderın zerttep jatyrmyz, būl ekı energiianyŋ da artyqşylyqtaryn barynşa paidalanatyn gibridtı jüienı qūruǧa mümkındık beredı. 2018 jyly bastalǧan AES qūrylysy boiynşa jürgızılgen aldyn ala zertteuler 2030 jylǧa qarai boljanǧan energiia tapşylyǧyn 2,7 GVt-qa deiın jetkızu mäselesın şeşu üşın Qazaqstannyŋ oŋtüstıgınde osyndai jobany ıske qosudyŋ oryndylyǧyn rastady. Sonymen qatar, eskırgen kömır elektr stansiialaryn SMR-men auystyru jaŋa atom elektr stansiialaryn qūruǧa arnalǧan kürdelı şyǧyndardy 15-20%-ǧa azaitady. Mūny eskı benzinmen jüretın kölıktı ünemdı elektromobilge auystyrumen salystyruǧa bolady: bız älı de jaqsy jūmys ısteitınderın saqtai otyryp, eŋ qajettı bölşekterdı jaŋarta alamyz.
Neǧūrlym tūraqty jäne qauıpsız energetikalyq bolaşaqqa aparatyn jol adami kapitaldy damytudy qosa alǧanda, qiyndyqtardy tudyrady. Eger Qazaqstan atom energetikasyna köşudı şeşse, oǧan iadrolyq tehnologiiany da, qauıpsızdık erejelerın de jaqsy meŋgergen jūmys küşı qajet bolady. Men būl tapsyrmany jūmys oryndaryn qūru, bılıktılıktı arttyru jäne tıptı halyqaralyq yntymaqtastyq üşın mümkındık dep sanaimyn. Qorytyndylai kele, Qazaqstan qazır energetikalyq toǧysta tūrǧanda, alǧa baratyn jol barǧan saiyn aiqyn bolyp körınetının aita ketken jön. Jaŋartylatyn energiia közderı elımızdıŋ bolaşaǧynda maŋyzdy röl atqaratyny sözsız, bıraq atom energetikasy bızdıŋ ösıp kele jatqan ekonomikamyzdy qoldaudyŋ senımdı ärı ūzaq merzımdı şeşımın ūsynady. Qazır negızdelgen şeşımder qabyldau, jinaqtalǧan täjıribenı paidalana otyryp, zamanaui tehnologiialar men ozyq halyqaralyq täjıribenı engızu arqyly Qazaqstan ekonomikalyq ösu, energetikalyq tūraqtylyq pen qauıpsızdık arasyndaǧy teŋgerımge qol jetkıze alady.
Timur Jantikin, «Atom elektr stansiialary» JŞS bas direktory
