Prezident Toqaevtyŋ joldauynda elge üş banktıŋ keletını aityldy. Būl bankter qarapaiym adamdar üşın nesie paiyzyn tömendete me, älde Nazarbaevtar äuletınıŋ bäsın tömendete me? Jalpy şeteldık banktıŋ paidasy bar ma? Būl turaly «Adyrna» tılşısı mamandardan sūrap kördı.
2023 jyly 1 qyrküiekte Parlament palatalarynyŋ bırlesken otyrysynda Qazaqstan Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqyna Joldauynda Qazaqstanǧa şetelden üş ırı banktı tartu keregın aitqan bolatyn.
"Bank salasynyŋ taǧy bır problemasy – joǧary konsentrasiia. Bügın de elde 21 bank bar. Dese de korporativtı nesielendırumen, iaǧni ekonomika jobalaryn qarjylandyrumen tek bırneşe ırı bank ainalysady. Sol sebeptı atalǧan salada bäsekelestıktı arttyru üşın elge şetelden senımdı degen üş banktı tartu kerek", - dedı Toqaev.
Degenmen, naqty qai bank keletını älı belgısız. Būl jaŋalyqqa qarapaiym halyq pen käsıpkerler «nesienı az paiyzda alamyz» dep quansa, al otandyq bank bıraz äbıgerge tüsetındei.
Aita keteiık, qazırgı uaqytta 7,5 millionnan astam adamnyŋ, iaǧni respublikanyŋ ekonomikalyq belsendı halqynyŋ 77 paiyzynyŋ qoldanystaǧy nesielerı bar. Bırınşı kredittık biuronyŋ mälımetıne süiensek, nesielerdıŋ jalpy somasy 7,7 trln teŋgege jetıp, ösım 30 paiyzdan asqan. Sonyŋ 1,5 million adamy aǧymdaǧy nesieler boiynşa tölemdı 90 kün nemese odan da köp künnen keşıktırıp jatqan körınedı. Al mūndai qaryzdy jaba almaudyŋ bır sebebı - nesienıŋ bank beretın paiyzdyq mölşerınıŋ joǧary boluynan. Būl – ekonomist Janūzaq Äkımnıŋ pıkırı.
«BANK JÜIESINE REFORMA KEREK»
- Bızde nesienıŋ paiyzy öte joǧary 23-30 paiyzǧa deiın. Onymen, ekonomika damymaidy. Ol halyqty qaiyrşy qyludyŋ joly. Toi bolsyn, maşina, üi bolsyn, nesiege alyp, bärı qaryzǧa batyp jüredı. Ol üşın bank jüiesıne reforma kerek. Prezident 3 bank tartu kerek dedı. Negızı 3 bank eşteŋe şeşpeidı, kem degende 100 bank kerek. Sonda bäseke artady. Qazırgı bankter bärımızge belgılı 3-4 oligarhtyŋ qolynda. Sondyqtan nesienıŋ paiyzy da öte joǧary, - dedı Janūzaq Äkım.
Atalǧandai, Qazaqstanda 21 bank bolǧanymen, onyŋ 12-sı şeteldık kapitaldyŋ qatysuymen jūmys ısteidı. Al elge tanymal ırı üş banktıŋ ielıgıne eks-prezident Nazarbaevtyŋ otbasynyŋ qatysy bar ekenı jasyryn emes. Olar qai bankter?
Eldegı eŋ ırı «Halyq» bankı käsıpker Timur Qūlybaev pen Dinara Qūlybaevaǧa tiesılı. Al Dinara – Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ ortanşy qyzy. Būl ekeuı de «Forbs» tızımınen de, el auzynan da tüspei kele jatqan alpauyttar.
Soŋǧy uaqytqa deiın eldegı aktivterı boiynşa ekınşı bank – Kaspi bankınıŋ aksiialaryn basqa aksionerlermen qatar Nazarbaevtyŋ jienı Qairat Satybaldy ielenedı. Bügıngı taŋda kompaniianyŋ negızgı aksionerlerı – Viacheslav Kim jäne Mihail Lomtadze.
Al jaŋa ärı ūzaq tarihy bar Jusan Bank Qaŋtar oqiǧasyna deiın Nazarbaev Universitetı tobyna tiesılı boldy. Būǧan deiın bank eks-prezident Nazarbaevtyŋ jaqyn serıgı – Ädılbek Jaqsybekovtıŋ menşıgınde bolǧan. Keiın Qaŋtardaǧy dürbeleŋnen keiın bank JOO menşıgınen ırı qazaqstandyq biznesmenderdıŋ bırı Ǧalymjan Esenovke öttı.
Kooperativtı nesielendırumen, iaǧni ekonomikalyq jobalardy qarjylandyrumen joǧaryda atalǧan jäne bırdı-ekılı ırı bankter ǧana ainalysady. Al Qazaqstanǧa şetelden üş bank kelse, Nazarbaev äuletı basqaryp otyrǧan bankterge toitarys bere ala ma?
«BANK JÜIESINIŊ AKTİVTERI BIR QOLǦA BIRIKKEN»
- Toqsanynşy jyldardyŋ ortasynda bızde 145 bank aşylǧan edı. Keiın 2000 jyldardyŋ basynda jartysy qysqarǧan, 30-40 bank qalǧan. Bıraq Europanyŋ, keiın Gonkongtyŋ basqa da memleketterdıŋ ülken bankterı Qazaqstan ekonomikasyna qyzyqqan edı. Keiıngı jaǧdailarda, oligarhtardyŋ bank jüiesın qoldaryna aluyna bailanysty bızde köp bank 2008 jyldardyǧy daǧdarystan keiın jabyldy. Söitıp, Qazaqstanda bügıngı künde bar bolǧany 21 bank jūmys ıstep otyr. Būl bank jüiesınıŋ aktivterınıŋ bır qolǧa bırıkkenın bıldıredı. Olar Qazaqstannyŋ qiyn jaǧdaiyna qaramastan, öte ülken paida tauyp, keiın ol Qazaqstan ekonomikasyna nesielemesten, özderı baǧaly qaǧazdar naryǧynan, iaǧni qarjylyq investisiialar jasap, ülken täuekelge barmai paida tauyp otyr. Täuekelı joǧary biznesterge investisiia saludyŋ ornyna halyqtyŋ tūtynu nesielerın berıp, oŋai jolmen, öte joǧary paiyzda tabys tauyp otyr. Būl jaqsy emes. Sondyqtan osylardyŋ äserınen prezident şetelden ülken üş banktı şaqyru mäselesın qoidy», - dedı sarapşy, ekonomist Saparbai Jobaev.
QAZAQSTANǦA QANDAI BANKTER KELGENI DŪRYS?
- Europalyq damu jäne qaita qūru bankınıŋ ülgılerımen salynǧan bankter kelu kerek. Sebeiuı, bız Europalyq bank jüiesınıŋ müşesımız. Menıŋşe, bızge Türkiianyŋ bır ülken bankı, Europanyŋ, Amerikanyŋ, Oŋtüstık Koreia syndy memleketterdıŋ ırı bankterı keletın bolsa, Astana qarjy ortalyǧy būl jönınde jūmys ıstep, şaqyrsa bolady. Ol bankterdı şaqyryp, uäde berıp, keiın olardyŋ investisiiasyna salyqtyq jeŋıldıkter berse, olar keledı. Sonda bäseke bolady, odan bız tek ūtamyz, bızdıŋ bankter de, halyq ta ūtady. Ekonomika da jaqsarady. Sondyqtan şetelden keletın bankterden eşqandai qorqudyŋ qajetı joq, - dedı Saparbai Jobaev.
«BIZDIŊ NARYQ BANK QYZYǦARLYQTAI EMES»
Al belgılı ekonomist Maqsat Halyqtyŋ aituynşa, şetelden bank kelgenımen, nesie paiyzy aitarlyqtai tömendemeidı. Sebebı, olar Ūlttyq banktyŋ talap-erejesıne baǧynady.
- Bız Düniejüzılık sauda ūiymyna müşelıkke kırgennen keiın, 2020 jyldan bastap, elımızge şeteldık bankterdıŋ barlyǧyna kıruge mümkındık berdık. 2020 jyldan berı qarai qanşa bank keldı? Osy tūrǧydan kelsek, eger älemde bank qyzyǧarlyqtai el bolsaq, yntalylar baiaǧyda keletın edı. Qazırgı uaqytta bızdıŋ naryq el qyzyǧarlyqtai emes. Öitkenı, bızde bazalyq paiyzdyq mölşerleme joǧary. Olar 3-4 paiyzben nesie beretın bolsa, bızge kelse, olar joq degen kezde teŋgenı 16,5 paiyzben alady, sosyn 20 paiyzdyŋ üstınde nesielendıretın bolady. Sondyqtan ondai qiyn şarttarǧa kez kelgen bank kelıse bermeidı. Olar kelse, Ūlttyq banktıŋ talap erejelerımen jūmys jasauy kerek, - deidı Maqsat Halyq.
Onda syrttan keledı degen bankterdıŋ qarapaiym adamǧa tigızer paidasy qandai boluy mümkın? Oǧan ekonomistıŋ jauaby mynandai.
- Bırınşıden, keletın bankter bızdegı bankterge bäsekelestık tuǧyzady. Äsırese, korporativtık mädeniet tūrǧysynan. Öitkenı, ol elderdegı bankterde korporativtık mädenietterı küştı, jūmysşylaryna öte joǧary jalaqy töleidı. Özındık jüielı, sapaly qarjylyq qyzmetımen erekşelenedı. Ärine, bızdıŋ bankter de ai qarap otyrmai, odan ärı damudy közdeidı. Osy jaǧynan kelgende şeteldık bankterdıŋ kelgenınıŋ paidasy körınedı. Ärine, korporativtık sektorlardy bırden qarjylandyryp ketuge de olar asyqpaidy. Jalpy nesielerdıŋ paiyzyn tömendesın desek, bızdegı bazalyq paiyzdyŋ tömendeuı şart. Odan keiın ekınşı mäsele, ol bankterge ǧana qatysty mäsele emes, jalpy bazalyq paiyz tüsu üşın elde infliasiia tüsu kerek. Al infliasiia tömendeuı üşın, elde öndırıs, fabrikalar dūrys jūmys jasauy kerek. Ainalyp kelgende mäselenıŋ mänısı bank saiasatyna emes, ükımettıŋ jūmysyna kelıp tıreledı. Sondyqtan ükımettıŋ saiasaty dūrys jüzege assa, onsyzda bazalyq paiyz tüsedı, - dedı Maqsat Halyq.
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna» ūlttyq portaly
