Serık Qūsanbaev. ŞYŊ BASYNDA ŞYRYLDAǦAN SÄBİ

3743
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2019/05/ser.jpg
(Būl äŋgımenı bala künımde jaryqtyq äkem aityp berıp edı) - Ertede bızdıŋ elde qysy-jazy el kezıp jüretın zaǧip aqsaqal boldy. İyǧyna asyp alǧan dorbasy men qalaqtai ǧana qara dombyrasy bar osy bır su qaraŋǧy jannyŋ qolyndaǧy jalǧyz taiaqpen, töŋırektı tügel şarlap, soqtyqpaly-soqpaqsyz jerlerden qalaişa jol tauyp jüretındıgıne qairan qalatynbyz. Bıraq, jaryqtyq elge syily edı. Barǧan jerınde küi tartyp, nebır aŋyz-äŋgımeler aityp, halyqty ruhani azyqqa qarq qylyp ketetın. Osy tırlıgıne bola el ony «Soqyr kezbe» atap ketken. 15-ten 16-ǧa qaraǧan bozbala şaǧym. Äkem kolhozdyŋ qoiyn baǧatyn. Mausym aiynyŋ janǧa da, malǧa da jaily künderınıŋ bırınde ädettegıdei qoi baǧyp jür edım. Kenet, qarsy bettegı bökterge taiap qalǧan otardyŋ aldy dür etıp ürıktı. «Däu de bolsa, it-qūs şyǧar» dep, solai bettei bergenımde, arǧy jaǧynan jaiau adamnyŋ qarasy körındı. «Būl kım boldy eken?» dep oilap ülgergenımşe, janymnan ekı elı qalmaityn, bıtımı kesek düregei-tazym zor dauysymen auyzyn toltyra ürıp, ornynan öre türegeldı. İttıŋ dauysyn estıgen älgı kılt toqtai qaldy da, dauysyn sozyŋqyrai «Assalaumaǧaleikum, mal-jan aman bolsyn!» dep, säl eŋkeiıp ızet bıldırdı. El auzyndaǧy «Soqyr kezbe» eken. Ülken kısı bolǧan soŋ qasyna baryp, özım de sälem berdım. Bır-bırımızdı būrynnan tanityn jandardai qauqyldasyp, amandyq-saulyq sūrasyp jatyrmyz. Äkemdı tanityn bolyp şyqty. Syrtynan qanşa estıgenım bolmasa, būl kısını körgenım osy. Tüs äletı bolyp qalǧan, aqsaqal ekeuımız asyqpai otyryp tüstendık. Şeşemnıŋ «Kün ūzaq, qarnyŋ aşady» dep salyp bergen azyǧy men torsyqqa qūiǧan qoiu airany ekeuımızge artyǧymen jettı. Şamasy joldan şarşap kep ışken tamaq aş özegıne tüsıp kettı me, Baiyrhan aqsaqal (azan şaqyryp qoiǧan aty eken) azdan soŋ astyna tösep bergen böstekke jantaiǧan qalpy közı ılınıp kettı. «Mazasyn almaiyn, ärı bytyrai bastaǧan maldyŋ betın qaiyraiyn» degen oimen atymdy jetektep tömen qūldilap kettım. Qaityp oralsam, aqsaqal oianypty. Körmese de, ainaladaǧynyŋ barlyǧyn kökırekpen-aq sezıp, baiqap otyrǧandai, sezımı sergek. Bet taqtaiy äbden tozǧan qolyndaǧy qara dombyrasymen äldebır zarly küidı küŋırentıp otyr eken. Menıŋ kelgenımdı sezse de küiın būzbaiyn dedı me, iegımen nūsqap otyr degen işara jasady. Būryn-soŋdy estımegen älgı küidıŋ tömengı saǧaǧyn ekı qaiyryp baryp toqtaǧan qariia, äldene esıne tüskendei «Uh-h» dep tereŋ kürsındı. Törtkül düniege nūryn şaşqan kün jaryqtyq mazany alardai ystyq ta, salqyn da emes, tamyljyp-aq tūr. Osy sätte, älgınde ǧana kümbırlegen dombyra ünımen bäsekege tüskendei qūryq boiyndai ǧana qaşyqtyqqa köterılgen boztorǧai qūiqyljyta jöneldı. «Jaratqan Allanyŋ şeberlıgı-ai!» deseŋşı, kıp-kışkentai qanattaryn tynymsyz qaǧyp, bır ornynan qozǧalmai än salyp tūrǧan titımdei qūs «Endı, bır sät menıŋ de önerıme täntı bolyŋdar» degendei baryn sala sairaidy. Bır apta būrynǧy jauynnan keiın qaly kılemdei qūlpyra tüsken qyr gülın, jailap esken samal terbep qoiady. Şyntaqtap jatqan qariia bır tal gül-şöptıŋ sabaǧyn jūlyp ap, meiırlene iıskedı. Sosyn kädımgı janary bar adamǧa ūqsap ainalany barlai otyryp: - E..e..e, jaryqtyq ata-babalarym-ai! Osy bır qasiettı dalaǧa qanyŋ men terıŋdı töge jürıp, ūrpaǧyŋa amanattap kettıŋ-au. Qasietıŋnen ainalaiyn tuǧan dalam, sen bolmasaŋ mynau şeksız jahannyŋ qai tükpırınde türtınektep jürer edım? Täubä, täubä! Abaisyzda sürınıp jyǧylsam da, senıŋ mynau kielı topyraǧyŋ tösep qoiǧan maqtadai ǧoi, men beibaǧyŋ üşın – dedı, estıler-estılmestei ǧana, dauysy jaryqşaqtanyp. Men osy kezde ǧana aqsaqaldyŋ didaryna zer salyp qaradym. Bet-älpetınde sau-tamtyq joq, tyrtyq-tyrtyq. Oŋ jaq qūlaǧynyŋ jarymyn bıreu jūlmalap-jūlmalap jūlyp alǧandai. Ekı közınıŋ bırı mülde jūmylyp, ekınşısı säl-päl syǧyraiyp tūrǧany bolmasa, ärıge şüŋıreiıp ketken, ūzaq qarauǧa dätıŋ şydamaidy eken. Menıŋ tesıle qaraǧanymdy sezıp qalǧan sūŋǧyla qart: - E, balam, būl ataŋ ne körmedı deisıŋ? Adam tırı jürgen soŋ, Alla taǧala basyna ne salsa da köruge, könuge, şydauǧa mäjbür bolady eken – dedı. Men ūrlyǧy äşkere bop qalǧan jandai qysylyp, ekı betım du ete qaldy. Sosyn, balalyq pa, bolmasa boiymdy äldebır qyzyǧuşylyq biledı me: - Ata, sız jaily, sızdıŋ taǧdyryŋyz jaily ärkım, ärqalai aityp jüredı. Menıŋ qylyǧym öreskel bolar, degenmen renjımeseŋız özıŋız jaily äŋgımelep beresız be? Eger eskı künderdı esıŋızge tüsıru sız üşın auyr bolsa, qolqamdy qaityp alaiyn – dedım batyldanyŋqyrap. Aqsaqal eşteŋe estımegen jandai ünsızdıktıŋ tūŋǧiyǧyna şomyp, tyrs etpei otyryp qaldy. Tıptı, qasynda orynsyz qolqa salyp otyrǧan menı ūmytyp ketkendei. Men sūrauyn sūrasam da, ıştei «Apyr-ai, mynauym äbestık boldy-au. Onsyz da jany jaraly adamnyŋ kökıregındegı eskı jarasyn tyrnaǧandai boldym ba?» dep qipaqtai bastadym. Arada ornaǧan ünsızdıktı anadaida jaiylyp jürgen küreŋ bestınıŋ pysqyryǧy būzdy. Aqsaqal bärın körıp otyrǧan adamdai taǧy da at pysqyrǧan jaqqa moinyn būryp qarap qoidy da, menıŋ ışkı oiymdy oqyǧan adamşa: - Eşqandai äbestıgı joq şyraǧym. Özıŋ bır jön bıletın, söz parqyn baǧalai bıletın balaǧa ūqsaisyŋ. Men būryn-soŋdy özım jaily da, su qaraŋǧy bop qalǧan közım jaily da asa eşkımge tıs jaryp körmegen edım... – dedı de, äldenenı esıne tüsırgendei taǧy da bırazǧa deiın ün-tünsız otyryp baryp, äŋgımesın bastap kettı. - Menıŋ äkem – ortaşa ǧana tırlıgı bar, qūralaidy közge atqan mergen, bürkıt ūstap, at baptaǧan asa saiatşyl adam bolypty. Bırde, myna Saihan tauynyŋ biık şyŋdarynyŋ bırınen bürkıttıŋ ūiabasaryn baiqap qalady. Sodan kök erkesıne esı ketıp, künderdıŋ künı balapanyn alyp, baulymaq nietpen bürkıttıŋ ūiasyna tüsedı. Bürkıttıŋ ūiasyna tüsu – erıkkennıŋ ermegı emes balam. Onyŋ özındık ädıs ailasy, qulyq-sūmdyǧy men maşaqaty, qauıp-qaterı tolyp jatyr. Bır sätke mült ketseŋ, süiegıŋ sonau qūzdyŋ etegıne jetkenşe külge ainalady. Ondai qaterge eptılıgı inenıŋ közınen ötetın, ärı qaruly, ärı öjet, jıgıttıŋ-jıgıtı ǧana basyn tıge alady. Äkemnıŋ sondai maşaqatpen alǧan balapany asa alymdy, naǧyz qandybalaq bop şyǧady. Ainalasy ekı-üş jylda sol maŋdaǧy tülkıden-tülkı, qasqyrdan-qasqyr qoimapty. Äkemnıŋ bürkıtı jaily äŋgıme el ışıne aŋyz bop tarai bastaidy. Jolyqqan jerde qolqalauşylar da, qyzyǧa, qyzǧana qarauşylar da köbeiedı. Aqyry būl äŋgıme sol öŋırge aty şyqqan Esımbek degen baiǧa da jetıp, bır künı bai qasyna nökerın ertıp äkeme kelıptı. Ol kezde äkemnıŋ otyzdaǧy orda būzar şaǧy. Esımbek – öz zamanynyŋ asa auqatty adamy bolsa da, özge bailar sekıldı ozbyrlyǧy joq, maŋaiyndaǧy jetım-jesırlerge de qoly aşyq, jüirık at baptap, saiatşylyq dese ışken asyn jerge qoiatyn serılıgı bar jan eken. Äkemnıŋ arnap soiǧan malyna batasyn jasap, dastarhan basynda küi tyŋdap, äŋgımelesıp otyrǧan Esımbek sözdıŋ oraiy kelgende: - Äi, Naǧymbai! Sen maǧan qaraǧanda äldeqaida jas emessıŋ be? Ärı bürkıttıŋ balapanyn aluda täjıribeŋ bar. Būiyrtsa keler jyly taǧy bırın alarsyŋ. Men saǧan ekı qūlyndy bie, bes-on saulyq bereiın, sen anau «Qyzyl közıŋdı» maǧan qi – dep, qolqa salady. Äkem äuelde balapanynan baulyǧan qyranyn bergısı kelmei, bıraz būltalaqqa salsa kerek. Bıraq, qazaqta «joqtyq ne jegızbeidı, toqtyq ne degızbeidı» degen söz bar ǧoi. Ärı, qai zamanda bolmasyn küştınıŋ arty diırmen tartatyny belgılı. Esımbektıŋ şamyrqansa «berseŋ qolyŋnan, bermeseŋ jolyŋnan» dep, belden bır-aq basaryn da jäne oǧan eş qairan qyla almasyn da sezgen qoly qysqa äkem aqyry «bala-şaǧanyŋ qamy üşın» dep köngen körınedı. Qolyna qyrannyŋ qyranyn qondyrǧan Esımbek äkeme riza bop attanady. Sosyn uädesınde tūryp, köp ūzamai aiyrbasqa ataǧan maldaryn jetkızdırtıp berıptı. Sodan äkem keler jyly erte bastan daiyndalyp, sätın salǧanda ötkendegı qyrannyŋ taǧy bır balapanyn alady. Jaryqtyq tektılıgı sonşa, būl joly da jalǧyz jūmyrtqa basyp şyǧarypty. Alaida būl joly ūiabasar men atalyq qyran ekı jaqtap şabuylǧa şyǧyp, şyŋ basynda jürgen äkemdı jazym ete jazdapty. Äiteuır qolyndaǧy qamşysymen jantalasa qorǧana jürıp aman qalǧan körınedı. - Sondaǧy ūiabasardyŋ ūiasyna taiap kep, taiap kep şaŋqyldaǧan ünı men qantalaǧan közı älı künge deiın esımnen ketpeidı – deuşı edı, jaryqtyq. - Äkem būl balapandy da babyna keltırıp baptap, baǧyp-qaǧa bastaidy. Negızı bürkıt, jūmyrtqasyn qys aiynda şaiqaidy. Bır qyzyǧy, sol jyldyŋ aqpan aiynda qyrannyŋ balapanymen qatar men de düniege kelıppın. Äkem at şaptyryp toi jasamasa da, maŋaiyndaǧy tuys-tuǧan, jaqyn-jekjatqa şıldehana toiynan däm tatyryp, maǧan azan şaqyrtyp at qoiǧyzady. Özı qalyptasqan daǧdysy boiynşa qyranyn baulyp, aŋyn aulap degendei qoŋyr tırşılıgın keşe beredı... Künderdıŋ künınde būryn-soŋdy el esıtıp-körmegen oqys oqiǧa bolypty. Osylai dep tereŋ kürsıngen aqsaqal, taǧy da bırşama ünsız qaldy. Sosyn boiyn tüzeŋkırep ap, üzılgen äŋgımesın jalǧastyrdy. - Jaz aiy bolsa kerek. Kün ekındıden auǧan şaqta «Oibai, äkettı, äkettı!» dep baj ete qalǧan äiel adamnyŋ aşy dauysy on şaqty üilı şaǧyn auyldy aiaǧynan tık tūrǧyzady. İtter abalap, jūrt şulap, älgınde ǧana jaibaraqat jatqan auyl äp-sätte azan-qazan bolyp, şat-şälekeiı şyǧady. Abyroi bolǧanda, äkem sol künı ǧana joldan kelgen eken. Şulaǧan el auyldyŋ ırgesınen aǧyp jatatyn şaǧyn özennıŋ jaǧasynda esınen tanyp jatqan anamnyŋ basyn köterıp, betıne su şaşyp, esın jiǧyzady. Ne bolǧanyn özı de ūqpai, tılı bailanyp qalǧan qairan anam, ekı közı şarasynan şyǧa aspanǧa qarai berıptı. «Būl, sonau kökten ne ızdep jatyr?» dep aŋtarylǧan köpşılık te kökke köz jügırtse, köz jeter biıktıkte auyldyŋ üstın ainala ūşyp jürgen bürkıttı baiqaidy. Bauyrynda qaraiyp bırdeŋe körınetın sekıldı. Osy sätte sonau kökten şyrqyrai jylaǧan jas säbidıŋ, iaǧni alty aiǧa endı ǧana tolǧan menıŋ dauysym estıledı. Esı şyqqan el, «Astapyralla desıp, apyr-ai, endı ne bolar eken? Ana biıkten balany tastap jıberse qaitemız?» dep älgı jerde, qoldarynan keler qairandary joq, tūrǧan jerlerınde seŋdei soǧylysypty. Aidyŋ-künnıŋ amanynda alaqandai auyldy alataidai büldırgen kök taǧysy kedei auylyn taǧy bırneşe märte ainalypty da, şyŋ-qūzdary köz ūşynda mūnartyp jatqan Saihan tauyn betke alyp ūzai berıptı... Osy sätte, äuelde ne bop, ne qoiǧanyn tüsınbei, abdyrap qalǧan äkem, jalma-jan atyna qarai jügırıptı. Ol şoşaladan şapşaŋdatyp kerek-jaraǧyn alyp, beldeudegı bäige jirenıne mıne sala, balasyn bürkıt äketken baǧytqa tūra şabady. Esı şyǧyp, eseŋgırep qalǧan el şulap-şūrqyrap qala beredı. Osyǧan deiın ekı märte balapanyn aldyrǧan bürkıttıŋ ūiasyna jetkenşe äjeptäuır jer. «Däu de bolsa, būl kök taǧysynyŋ maǧan qaitarǧan kegı bolar. Ataŋa nälet, beikünä säbiımdı ūiasyna aparyp parşalap tastamasa jarady. Tym bolmaǧanda balamnyŋ süiegın alyp qaitarmyn» dep öz-özıne jıger bergen äkem, bürkıt ūia salǧan janama jartastyŋ tübıne kelgende qas qaraia bastaidy. Sodan, özınıŋ būrynnan qoldanyp jürgen täsılı boiynşa taudyŋ tu syrtynan ainalyp otyryp, tünnıŋ bır uaǧynda «öldım-taldym» dep, bürkıt ūiasynyŋ däl üstınen şyǧady. Közge türtse körgısız qara tünekte tau-tasqa örmeleu oŋai ma? Söitse de, qol-aiaǧyn tasqa tıldırıp, üstı-basynyŋ dal-daly şyqqan äkem bır mejege jetedı. Endıgı şarua mūnan da qiyn, qiynnan būryn asa qaterlı. Öitkenı, bürkıttıŋ ūiasy äkem otyrǧan şyŋ basynan tömen qarai qūryq boiyndai eken. Oǧan tüsu üşın taŋnyŋ atuyn kütpese bolmaidy. Belge bailaǧan arqan tasqa qajalyp, üzılıp ketu qaupı de joq emes. Amaly qūryp, äbden sılesı qatqan äkem baiǧūs är oidyŋ basyn bır şalyp otyryp, jartasqa süiengen qalpy qalǧyp ketse kerek. Kenet, bürkıttıŋ ūiasynan «şar» etken säbi ünın esıtıp, öz qūlaǧyna özı senbei qalady. Bırde tyna qap, endı bırde qoldy-aiaqqa tūrmai şyrqyraǧan bala ünı mūqym Sauyr, Saihan taularynyŋ şyŋ-qūzdaryn jaŋǧyrtypty. Äldeqaşan öldıge sanap, küderın üzıp qoiǧan säbiınıŋ ünın däl janynan esıtıp, aza boiy, qaza bolǧan äkem taŋnyŋ atuyn kütpesten nar täuekelge basyp, ūiaǧa tüspektı oilaidy. Būl joly qyrannyŋ emes, ūiada, ölım men ömırdıŋ arasynda jatqan öz balapanyn alu üşın... Belındegı arqannyŋ bır ūşyn şyŋ basyndaǧy dıŋı juan şynardyŋ tübıne, al ekınşı basyn belıne myqtap bailap ap, bır Allaǧa syiynyp, bıletın dūǧasyn oqyp äreketke köşedı. Būl uaqytta jazdyŋ qysqa taŋy da qūlaniektene bastapty. Ūiasyna tüsıp kele jatqan adamdy körgen bürkıt ūşyp ketedı. Äkem ūiaǧa tüsıp, bet auzynda sau tamtyq joq, qan-josa bolyp qansyrap, üzılıp keterdei bolyp äzer-äzer demalyp, esınen tanyp jatqan balapanyn bauyryna basyp, otyra qap eŋkıldep ūza-aq jylapty... Qazaq «su ışkılıgı bar» deidı, menıŋ myna dünieden tatar dämım bar eken. Äitpese, bürkıt qalaqtai ǧana balany qandy şeŋgelımen syǧymdai salsa nemese sonau kökten tastap jıberse sol jerde-aq jantäsılım etpeimın be? Degenmen, şeŋgelın salǧan jerdegı alty qabyrǧam synyp ketıptı. Bürkıt alyp ketken alty ailyq balasyn bır täulıkten soŋ tırıdei üiıne alyp kelgen äkemnıŋ qaisarlyǧy men tabandylyǧyna jūrt qairan qalǧan körınedı. Osy oqiǧadan soŋ äkem bürkıt baulyǧandy sap tiyp, endıgı jerde aŋdyp jürıp, qyrandy atyp öltırmektı oilaidy. Bıraq, tüisıgı äldenenı sezdırdı me, bolmasa kegın qaitarǧasyn qaiyrsyz mekennen basqa jaqqa ketudı jön sanady ma, ūiabasar būl maŋnan qaityp körınbeptı. Sodan berı arada attai 62 jyl ötse de, oiymnan «Bürkıt nege menı bırden öltıre salmady? Älde, ışten şyqqan balapanyn qanaty qatpai jatyp qaita-qaita qoldy ete bergen «qasköige» sanaly türde qaitarǧan kegı me? Bolmasa, adamzat balasyna kerek bala, qūs ekeş qūsqa da kerek ekendıgınen sabaq alsyn dedı me eken?» degen sūraqtar sanamnan bır sät şyǧyp körgen emes – dep Baiyrhan aqsaqal äŋgımesın aiaqtady. - Zaǧip aqsaqaldyŋ äŋgımesın men ǧana emes, ainaladaǧy tırşılık atauly ūiyp tyŋdaǧandai, bır sät ölı tynyştyq ornady. Manaǧy bır äzırde dombyramen bäsekelesıp qūiqyljyta än salǧan boztorǧai da körınbeidı. Men ne derımdı bılmei, aldymda otyrǧan adamnyŋ basynan ötken oqiǧa emes, äldebır eskı zamannyŋ ertegısın estıgendei meŋ-zeŋ küide otyryp qaldym – degen edı äkem jaryqtyq.
Pıkırler