(toqsanynşy jyldardaǧy satira)
Bızdıŋ jyraqta jatqan «Jyraqqalǧan» auylyndaǧy saiasi jaǧdai keiıngı kezde keremet uşyǧyp tūr. Bärın basynan bastap baiandaiyn. Qaisybır künı Myqtygül ekeuımız (bızdıŋ üidegı kısı) azanǧy şaiymyzdy aldymyzǧa endı ala bergende, auyl äkımı Äŋgırbaidyŋ kömekşısı aq şūnaq qyz alyp-ūşyp kırdı. Jūmysy tym asyǧys bolsa kerek, bır aiaǧy bosaǧanyŋ ar jaǧynda:
–Sälätsız..., srochno akimatqa..., partiiadan kısıler keledı, – dedı alqynyp.
«Partiiasy nesı, kısısı nesı?» dep Myqtygül ekeumız aŋ-taŋ bolyp otyrǧanda, esıktı tars ūryp şyǧyp ketken älgı qyz qaita kırıp, bızderge bastan-aiaq bır qarap alyp, köŋılı tolmaǧan keiıppen: «Kiınıp kelıŋızder!», – dedı. Bızdıŋ Myqtygülden söz qalǧan ba, dereu «otvetnyi» berdı: «Joq, şeşınıp baramyz!». Bäibışemnıŋ mınezın bıletın habarşy qyz abyroi endı tappasyn bıldı me, «kak hotite» dep iyǧyn bır qiqaŋ etkızıp, esıktı būrynǧydan da qattyraq serpıp kete barǧan.
«Äkımat şaqyrady» degen soŋ, bas ekeu emes, Myqtygül ekeumız «barymyzdy kiıp, bailauyşymyzdy salyp» degendei, entıgıp jettık. Bıraz adamnyŋ basy qūralyp qalǧan eken. Aldyŋǧy qatarda osy auyldaǧy orys tılınıŋ bırden-bır jetık mamany sanalatyn orta mekteptıŋ direktory Tyraqbai otyr eken. Jetı ailyǧynda şala tuǧan būl nemenı qol-aiaǧy tyrbiǧan aryq bolǧan soŋ, äkesı Äusekeŋ marqūm Tyraqbai atapty. Bıraq, özın tanymaityn ortada «Turok-bei» dep tanystyryp jüredı. Būl jazǧannyŋ qai jerde oqyp, qalai diplom alǧanyn saitanym bılsın, äiteuır orysşasy özım deŋgeiles. Ötken jyly attestasiialyq komissiianyŋ töraǧasyna «Gazel» degen sözdı qatelesıp «kozel» dep aityp, qyzmetınen şyǧyp qala jazdaǧan. Aitpaqşy, taǧy bır qyzyǧy bar. Biyl oblystan tekserıs keledı dep, mektep abyr-sabyr boldy. Auyl mektebınen «şi şyqsa», audan üşın oŋai şarua emes. Keletın tekseruşınıŋ köŋılın tabu kerek. Audandyq oqu bölımınıŋ ädıskerı, şalaqazaqtau jıgıt Tyraqbaiǧa telefon şalady: «Edet komissiia iz oblasti, dva mujika, «telki nujny». «Telka» degenı «sovremennyi» tılmen aitsaq – qyz-kelınşek degenı ǧoi. Iаǧni, «tekseruşınıŋ köŋılın köteretın qyz-kelınşek tauyp qoi» degenı. Mūny Tyrekeŋ özınşe, «komissiiaǧa siyr kerek eken» dep tüsınıp, ata-analar men mūǧalımderden aqşa jinap, bır şu bolǧan.
Tyrekeŋmen iyqtas, osy auyldaǧy bılıktı saiasatker bolyp sanalatyn Kösu aǧamyz jaiǧasypty. Şäpkısınıŋ bır qūlaǧy salbyrap, ädetınşe ara-tūra qalǧyp ketıp otyr. Kösekeŋnıŋ sonau keŋes zamanynan berı «türtıp jıberetın», iaǧni domalaq aryzdy ermek etetın ädetı bar. «Ekı sovhoz direktoryn, üş zootehniktı sottatqan» degen «qūrmettı ataq» būl töŋırekte osy kısıde ǧana. Kösekeŋnıŋ: «Qaraǧym, menıŋ qalamyma ılıgıp ketıp jürme!» degen «qanatty sözı» bızdıŋ auyldyŋ tarihnamasynda mäŋgılık qalatyn şyǧar.
Kösekeŋmen qatar basyna qarqaradai aq kimeşek salyp, altyn zerlı qamzol kigen Baldybike apamyz ornalasypty. Būl kısınıŋ saltanatty beinesı bızdıŋ sūrǧylttau topqa jaraspai-aq tūr. Kezınde būl apamyz talai azamatty «ah» ūrǧyzyp, talai atqamınerdıŋ «naqsüierı» retınde «Valka krasavisa» atanyp, Qyrym men Qara teŋızdıŋ qyzyǧyn körgen adam. Keiıngı jyldary auyl äielderınıŋ aituynşa «toqtap», emşılık jolǧa tüsken. Qazır osy töŋırektegı basy auyryp, baltyry syzdaǧandar «Emşı apanyŋ» (el solai ataidy) aldynan ötedı. Tıptı, auylda därıgerdıŋ joǧyn da elemeimız. Alda-jalda käsıbın sūrai qalǧan adam bolsa, apamyz osy menı şynymen bılmei me degendei älgıge
müsırkei qarap, öte maŋyzdy türde: «Qalqam, men kısı qaraimyn!» – deidı. «Adam emdeimın» degennen görı «kısı qaraimyn» degen sözdıŋ keremet «effektnyi» estıletının sonda bıldım. Juyrda üidegı jalǧyz eşkını berıp, osy kısınıŋ «ot vseh boleznei» (Myqtygüldıŋ aituy) degen ışırtkısın ışıp, otbasymyzben ışımız ötıp, esımızdıŋ ketkenı bar. Işımızdıŋ qatty būzylǧany sonşa, būrynǧy aurularymyzdyŋ bärın taza ūmytyp ketıppız. Mıne, emşılıktıŋ «qūdıretı» qaida!
Jaraidy, bırdı aityp, bırge ketpeiın. Būl üşeuınen keiın auyldyŋ özım deŋgeiles «prostoi smertnyilary» oryn teuıptı. Älgındei bolmai büiırdegı esıkten auyl äkımı Äŋgırbai kırdı. Soŋynda şaşyn taqyrdyŋ az-aq aldynda qylyp qidyrǧan, qaiqy bel qarager kelınşek pen közıldırıgı özınen ülken, üitken siraq sekıldı tapal qara bar. «Partiianyŋ adamdary» osylar bolsa kerek dep topşyladyq. Meimandardy prezidium esebındegı synaq üsteldıŋ jiegıne qonaqtatqan äkım myrza tamaǧyn bır kenep, qolyndaǧy siyrdyŋ tılındei qaǧazyna qarap alyp: «Tauarşy, sigodna...» dep bastai bergende, qarager kelınşek: «da, uj, govorite na gosudarstvennom» dep kırjıŋ ete qaldy. Sözın bastamai jatyp, eskertu alǧan äkımımız säl-päl abdyrap, ekı tanauyn kezek şūqyp (sasqandaǧy ädetı): «Joldastar!» dep jalǧap kele jatyr edı, sözge qalǧyp otyrǧan Köseu aǧamyz kilıktı
–Äi, sluşai, qaraǧym, osy sender «joldastardy» qaşan qoiasyŋdar? Qai zamanda, qai qoǧamda ömır sürıp otyrmyz, ä?
–Endı... eskı ädet qoi, – dep berekesız yrjiyp, töbesın qasyǧan Äŋgırbaidyŋ berekesı bırjola kettı. Soǧymǧa şaqyrǧan jerde tabandaǧan bır saǧat «tost» aityp, eldı yǧyr qylatyn qasqany būl joly qara basty.
–Sonymen qūrmettı... neler, toiys... kımder, bügın bızdıŋ auylǧa partiiadan neler kep, bızdı netpekşı, keşırıŋızder, bız partiiany ne qylsaq degen oimen netıp otyrmyz...
Qarager kelınşektıŋ şydamy būdan ärı jetpedı bılem: «Ladno, ia sama predstavlius» – dep ornynan tūrdy.
Negızı, partiiany aqşaly adamdar qūrady deuşı edı, ras bolar. «Partiia kelınşektıŋ» üstındegı köilegınıŋ baǧasy bızdıŋ auyldyŋ «jyldyq biudjetınen» äldeqaida artyqtau siiaqty körındı maǧan.
–Vo-pervyh hochu skazat sa-la-mat-syn-yzdar ma?!
Būl şırkınnıŋ qazaqşasy tym jūtaŋ eken, qol basyndai sömkesınen bır japyraq qaǧazyn aldy (qazaqşa mätını bolsa kerek).
–Bızdıŋ partiiamyzdyŋ nazvaniesı «Otbasy i ochag kasy». Ochag – eto domaşnii uiut, teplo. Sokraşenno aitsaq: «OBOK». Da, kışkene neleu... no glavnoe ne nazvanie, a delo, kak govoritsia... Keşırıŋızder, men kışkene orysşa netıp... bız mnogodetnyilarǧa köp qaraimyz. Kstati, būl jerde mnogodetnyi mamalar bar ma?
Halyq ärı-berı qozǧalaqtap, kübırlesıp, bärınıŋ nazary bızdıŋ Myqtygülge audy. Jasyratyny joq, Myqtaş ekeumız (Myqtygüldı aitam) keiıngı bırneşe jylda, sosializm tılımen aitsaq, «jospardy asyra oryndap», bala sanyn altauǧa jetkızıp tastaǧanbyz. Äŋgırbai ymdap «tūr» degen soŋ, süiretılıp Myqtygül ornynan tūrdy.
–Vot, vy kakaia, neşe balanyz bar?!
–Alty balasy bar, – dedı Äŋgırbai elden būryn äŋgırlep, däl bır özı tuǧyzǧandai.
–Alty bala?! Kakaia prelest! Qarager kelınşektıŋ taza esı kettı. Būl auylǧa partiianyŋ jūmysymen emes, ädeiı Myqtygüldı köruge kelgen adam siiaqty. –Vot vy obiazatelno bızdıŋ partiiaǧa kırıluınız (kıruıŋız degenı) kerek.
Sonymen, ūzyn sözdıŋ qysqasy, jinalys Myqtygül bastaǧan on şaqty äieldıŋ (bärınıŋ 5-6-dan balasy bar) «OBOQ» partiiasyna kıruımen aiaqtaldy. Jiyn soŋynda qarager kelınşek Baldybike apamyzǧa qarap: «Apa, teper nam daite bata!» dep qolyn jaiyp edı, manadan berı nazardan tys qalyp, terısıne syimai otyrǧan apamyz: «Şyraǧym, menıŋ batam ekınıŋ bırıne berıle salatyn «privet» emes, bata ızdegen adam üige keledı!» dedı nyǧyzdap. Jiyn soŋynda «OBOQ» partiiasynyŋ bızdıŋ auyldaǧy ştaby qūrylyp, Myqtygül onyŋ töraiymy bolyp bekıtıldı.
Osydan soŋ-aq ärtürlı partiia ökılderınıŋ bızdıŋ auylǧa sapary jiılei bastady. Kelesı kelgen partiianyŋ atauy «Aǧyl-tegıl» eken. «Maqsatymyz, — dedı ökıl bolyp kelgen kertpeş tanau, qozy qaryn jıgıt, —baiaǧy it mai jemeitın aǧyl-tegıl zamandy qaita ornatu, osy öŋırdı tört tülık malǧa toltyru. Amanşylyq bolsa auyzdaryŋyz aqqa, aularyŋyz atqa tiedı!». Halyq mäz: «Şırkın-ai, el üşın tuǧan azamat eken, tıl-közden aulaq bolsyn!». Köseu aǧamyz bastaǧan on şaqty adam osy partiiaǧa kırdı.
Kelesı partiianyŋ nyspysy «Ojau-invest» dedı. Qūlaqqa tosyndau estılgen soŋ baryp edık, ökılı söilep tūr eken.
–Bız «ojau» dep eldı «obrazno» alyp otyrmyz. Maqsatymyz osyǧan investisiia tartu. Qūdai qalasa, öŋırlerıŋızdı türlendırıp, ömırlerıŋızdı güldendırmekpız.
Söz bıletın jıgıt eken. Ara-tūra osy töŋırekte jasap ötken belgılı-belgılı adamdardyŋ atyn atap, «sol kısılerdıŋ aruaqtaryn razy etelık» dedı dauysy dırıldep. «Qaitsın-ai, el balasy ǧoi!» dep ekı-üş kempır közıne jas aldy. Būl partiiaǧa menıŋ Dymqyl, Şipai sekıldı qūrdastarym bastaǧan bır top adam müşe boldy.
Būdan keiın... būdan keiın şynyn aitsaq, partiialar men qozǧalystardyŋ sanynan jaŋylyp qaldyq. Er men äieldıŋ arasyn... ı-ı-ı... ne qylatyn, it pen mysyqtyŋ qūqyǧyn qorǧaityn, şet elge aparyp jūmysqa ornalastyratyn (jasy 18 ben 20-nyŋ arasyndaǧy boijetkenderdı), şeneunık bıtkennıŋ «halyq jauy» ekenın däleldep beretın, aldaǧy on şaqty jylda auyldaǧy azyp-tozǧan aǧaiyndy basqa planetaǧa köşıretın, äiteuır ne kerek, tolyp jatyr...
Soŋǧy kelgen partiianyŋ atauy «Qalamūş» eken. Söz alǧan jıgıt: «Bız negızınen tvorcheskii adamdarǧa qoldau jasaimyz, aralaryŋyzda ondai kısıler bar şyǧar» dedı. Äŋgırbai dereu menı körsettı. Anau jyly «Atyŋnan ainalaiyn «Jyraqqalǧan», būl künde byt-şyt bolyp qūlap qalǧan» dep bastalatyn tuǧan auylyma arnaǧan ekı-üş şumaq öleŋım audandyq gazetke basylyp, sodan berı el ışınde «aqyn atanyp jürgem.
–Tak-tak, – dedı partiia jıgıt, –znachit, aqynsyz? Kıtabyŋyz şyqqan şyǧar?
–Joq endı şyǧady, – dep Äŋgırbai menen būryn ädetınşe bır ötırıgın qystyryp jıberdı.
–Horoşo, şyqpasa kömektesemız, sız tek jazyŋyz. El ışındegı talanttarǧa kömek jasau – bızdıŋ mındetımız.
«Jaqsy söz jan semırtedı» degen ras qoi, däl Mūqaǧalidai bolmasam da, özımdı äjeptäuır qalamger sezınıp qaldym. «Qalamūşqa» men jäne Tyraqbai bastaǧan bıraz auyl intelligentterı müşe bop kırdık.
Bır qyzyǧy, talai zamannan berı «şäi» despei, qoldaǧysyn bölıp jep otyrǧan auyldaǧy aǧaiynnyŋ ortasyna osy partiia kelgelı jık tüstı.
Ötkende Käkpırdıŋ üiındegı «omyrtqada» eldegı saiasi ahual talqyǧa salynyp, soŋy janjalǧa ūlasyp, «Aǧyl-tegıldıŋ» jıgıtterı «Ojau-investıŋ» müşelerın eptep «netıp» jıberse kerek. Oǧan bızdıŋ Myqtygül bastaǧan «OBOQ»-tyŋ ökılderı saiasi narazylyq bıldırıp, Şılıkbaidyŋ üiındegı şıldehana baspasöz mäslihatyn ötkızıptı.
Aldaǧy jeksenbıde auyldaǧy eŋ «krutoi» sanalatyn şaruaşylyq basşysy Arsyzbaidyŋ üiınde toi. Segızınşıde oqityn boqmūryny audandyq olimpiadaǧa qatysyp, segızınşı oryn alyp keptı. «Barlyq ne degızbeidı?» degendei, malyn qaida şaşaryn bılmei otyrǧan Arsyzbai «bärıbır juam» dep otyr. Ol jerde de saiasi mäsele äŋgıme boluy mümkın. Sondyqtan, jaǧdaidyŋ aldyn alyp degendei, «Qalamūştyŋ» jıgıtterı men «Smerch» (smert chinovnikam) partiiasynyŋ liderlerı bızdıŋ üide bas qosyp, bır «samopaldy» bölıp ışıp, saiasi blok qūrdyq. Kım bıledı, erteŋgı kün ne bolaryn. Saiasatta bärı mümkın ǧoi!
Sailau Baibosyn 1998 j.
