(novella)
Qyrdyŋ tep-tegıs tastaq jolymen tauǧa qarai bet alǧan kök «UAZ» kösılgen arǧymaqtai zaulap keledı, aşyq tūrǧan terezeden aŋqyldap soqqan aq samal Baijomarttyŋ tanauyna tarlau men betegenıŋ, jusan men izennıŋ jūpar iısın eselei tyqpalap, keude saraiyn bır-aq sätte keŋıtıp jıbergendei. Qasiettı qazynasyn aspan astyna jaiyp tastap, qūşaǧyn keŋ aşyp jatqan kerbez dalanyŋ osynau bır pūşpaǧyna tabany tigen adamnyŋ, közı basyr bolmasa, köŋılınıŋ bır şalqymasqa amaly da joq-au, sırä!
Özı rölde otyrsa da baǧanadan berı jaǧy sembei söilep kele jatqan qoŋqaq mūryn qūbaqan jıgıt – Uälhan audan äkımınıŋ bırınşı orynbasary bolyp osy jaqqa kelgenıne ekı jyl endı tolsa da, būl aimaqtyŋ bükıl tarihyn bastan-aiaq jattap alǧandai. Ol özınıŋ qasynda otyrǧan Baijomartty arnaiy şaqyryp äkelgen syily qonaǧy retınde tau aralatyp, tarihi mekender men taŋbaly tastardy körsetpek, sonau köne zamandardyŋ tırı kuäsındei, jūmylmaǧan közındei bolyp körınetın balbaldarǧa, qorǧandarǧa aparmaq.
Osydan on bes jyldai būryn ekeuı de universitettıŋ tarih fakultetın bırge bıtırgen dostar edı. Sodan bergı uaqytta bırınen-bırı habar üzbei, är jyl saiyn bır ret bolsa da kezdesıp tūrudy ädetke ainaldyrǧan. Baijomart taiauda ǧana tarih ǧylymy boiynşa doktorlyq dissertasiia qorǧap, sol quanyşqa bola Uälhan da Almatyǧa baryp, qaitarynda qoiar da qoimai ǧalym dosyn auylyna alyp kelgen.
– Äi, Baiaş! – dep edı Uälhan ūsynysyna köngısı kelmei tūrǧan dosyna, – Sol audanǧa menen görı sen jaqynsyŋ. Men bolsam, qyzmet babymen barǧan adammyn, al sen – sol jerdıŋ tuǧan küieu balasysyŋ. Qaiyn jūrt degen üş jūrtyŋnyŋ bırı ekenın ūmytpa. Myna men de bır jylda bır-aq ret alatyn demalysymdy senıŋ toiyŋa orailastyryp aldym ǧoi.
Uälhannyŋ būl sözıne Baijomart eşqandai uäj aita almaǧan. Onyŋ üstıne, qaiyn jūrty jaqqa sirekteu qatynap jürgenı de esıne tüsıp, baryp qaituǧa bel buǧan edı. Söitkenı jaqsy bolypty, «naǧaşyma da baraiyn, taiymdy da üireteiın» degendei, qazır jetpıstıŋ jelkesıne şyǧyp ketken qaiyn atasy men qaiyn enesın de körıp, audan ortalyǧyndaǧy mädeniet üiınde qalyŋ köpşılıkpen kezdesu de ötkızıp, oida joq jerden abyroily şarualardy tyndyryp tastady.
Tauǧa ılıge bergen jerdegı bır būlaqtyŋ basyna toqtap, bet juyp, auyz şaiyp alǧan soŋ ǧana söz söileuden säl tiylyp qalǧan Uälhannyŋ ünsızdıgın paidalanyp, men de söilep qalaiyn degendei, Baijomart:
– Jol boiy baiqap kele jatyrmyn, şöpke maldyŋ tısı de timeptı ǧoi. Baiaǧydaǧy myŋǧyrǧan mal qaita ketken? Jer ögeisırep qalypty. – dep, baǧanadan berı kömeiıne keptelıp kele jatqan saualyn syrtqa şyǧardy.
– Oi, toqsanynşy jyldardyŋ toqyrauyn bılesıŋ ǧoi. Sovhozdar tarap, ükımettıŋ mal-mülkınıŋ bärı asaǧannyŋ auzynda, tıstegennıŋ tısınde kettı! Haos! – dep Uälhan tartyp tūrǧan temekısın būlaq suyna şertıp jıberdı. – Qazır taudaǧy, oidaǧy fermalardyŋ bärı jekeşelenıp ketken. Men senı qazır Qainarbūlaq degen jerdegı şarua qojalyǧyna aparamyn.
– O-o! Jerdıŋ töresı dep sony ait! Ondaǧylar tek qana jylqy ūstaidy. Qymyz aşytady. Ony audanǧa, qalaǧa aparyp satady.
«Qainarbūlaq» degen jer atauyn estıgınde, Baijomarttyŋ aialy közderı döŋgelene külımsırep, qyzylşyraily jüzı nūrlanyp ketkendei boldy.
– Qainarbūlaqty bılem ǧoi. Sonda menıŋ qaiyn aǧam mal baǧyp otyrǧan.
– Ä, onda tıptı jaqsy. Ol qai uaqyt edı?
– Bırınşı ret – üilengen jyly, sodan soŋ... osydan jetı-segız jyldai būryn ǧoi deimın.
– Oi, bügıngı Qainarbūlaq būrynǧy Qainarbūlaq emes! Barǧan soŋ köresıŋ, – dedı Uälhan maşinaǧa qarai bettep bara jatyp.
* * *
Baijomart Qainarbūlaqqa jetkende kördı – būl qystaudyŋ özgergen eşteŋesı de joq, tek qana jaŋadan bır üi tūrǧyzylypty. Ūzynnan ūzaq sozylǧan tastan qalanǧan mal qorasy da, malşylar tūratyn tapal tam da sol ornynda. Ärine, būrynǧysynan säl-päl erekşelıkter de bar. Mal şaruaşylyǧyna arnalǧan eskılı-jaŋaly tehnikalar men traktorlardyŋ bırneşeuı qatarlasyp qalypty. Būryn kelgenderınde köŋ men kül töbe-töbe bolyp üiılıp jatuşy edı, olar da zym-ziia joǧalypty. Äne, üidıŋ esıgınen üş jüz-aq qadam jerde Qainarbūlaq atqylap jatyr. Būl qonystyŋ tūrǧyndary auyzsudy sol būlaqtan alatyn bolǧan soŋ, mal bylǧap ketpesın dep, temır tormen qorşap qoiypty. Baijomart maşinadan tüse salysymen, tūmsa tabiǧatqa süisıne qarap, beine bır özınıŋ tuyp ösken mekenıne kelıp tūrǧandai jany tolqyp, jüregı eljırep, bır qyzyq küi keşıp tūrǧanyn sezındı. Qora ışınen jylqylardyŋ pysqyrynǧanyn estıp, sauyn bieler qūlyndaryn maŋailap, osynda köleŋkelep tūrǧanyn da bırden bıldı. Eger būlardyŋ kelgenın sezıp, üidegıler örıp şyqpaǧanda, özıne tanys nysandardyŋ bärın tügendep şyqpaq oiy bar edı, qūşaq jaiyp qarsy aluşylar kimelep kettı.
Būlar amandyq-saulyq sūrasyp bola salysymen-aq, jaŋadan salynǧan eŋselı üige kırdı de, jasauly dastarhannyŋ törıne jaiǧasty. Uälhan būlarǧa bärın aldyn ala eskertıp qoiǧan siiaqty.
Tüinektelıp qalǧan qap-qara maiy betınde qalqyǧan sap-sary salqyn qymyzdyŋ bır şarasyn tartyp jıbergende, Baijomarttyŋ maŋdaiynan suyq ter būrq ete tüstı.
Qainarbūlaq şarua qojalyǧynyŋ basşysy Jūmaş degen aqsaqal tym salmaqty, salauatty adam eken. Uälhan Baijomartty özderıne tanystyryp bolǧannan keiın, aldynda tūrǧan riumkasny kerı syryp qoiyp, ornynan tūryp, jaǧymdy qoŋyr dauysymen bır qauym äŋgıme aityp tastady. Kelıp otyrǧan qonaqty Düisenbai aqsaqaldyŋ küieu balasy retınde syrttai bıletının, Baijomarttyŋ kelınşegı Sairany mektep oquşysy kezınen tanitynyn, bärınıŋ de bır rudan ekendıgın tızbelei kelıp:
– Al, ainalaiyn küieu bala, jön bıletındıgıŋdı körsetıp, altyn uaqytyŋdy bölıp, qaiyn jūrtyŋa at basyn būrǧan ekensıŋ, qadamyŋa nūr bıtsın, saparyŋ oŋ bolsyn! – degen aq tılegın aitty.
Köp ūzamai, ülken as äkelıp, Baijomarttyŋ aldyna saltanatty türde qoidyŋ töstıgı tartyldy. Qoidyŋ basyn el basqaryp otyrǧan adamdardyŋ bırı retınde Uälhan ūstady.
Būlar et jep, şai ışıp bolyp, dalaǧa şyqqanda batar künnıŋ şūǧyla nūry tau men tastyŋ jap-jasyl qarsy betın qyzyl-sary säulesımen boiap tastaǧan eken.
Uälhan men Baijomart ärı toq tarataiyq, ärı suǧa tüseiık dep üi ielerınen rūqsat sūrap, iek astyndaǧy tar şatqalda kürkırep jatqan özenge qarai bettedı. Jol jönekei tas üiındılerıne ūqsaǧan köne beiıtterdıŋ janynan ötıp bara jatqanda, Baijomart kılt toqtai qaldy. Ol Uälhanǧa bır ūsynys jasaǧaly tūr eken.
– Myna jerde Sairanyŋ ülken atalary da jatyr dep edı. Osynda jatqan aruaqtardyŋ bärıne baǧyştyp qūran oqyp keteiık.
Baijomart Uälhandy bastap, zirattarǧa qarai jürıp kettı.
Maŋaiy men ara-arasyna şi men şeŋgel, boz jusan men kök miia dendei ösıp ketken qazaqtar «at beiıt» dep ataityn eskı molalardyŋ bärı tastan qoianjondanyp qalanǧandyqtan, köpşılıgı älı de bolsa būrynǧy synyn būzbai saqtalǧan eken. Bıraq, janbyr şaiyp jel müjıgen üime tastardyŋ sūrqynan ötken ǧasyrlardyŋ syzy baiqalǧandai.
– Ana bır zirat keiınnen qalanǧan ǧoi, – dedı Uälhan şyǧys jaq şettegı tört qūlaqty beiıttı nūsqap.
Şyndyǧynda da būl zirat tym bertınde paida bolǧan siiaqty. Tıp-tık, tört būryşty, maŋdaişasy biık köterılıp, onyŋ üstıne älı tot basa qoimaǧan appaq, jap-jaltyr qalaiydan ai beinesı qoiylypty.
– Mūnda jatqan marqūmnyŋ aty-jönın jazyp qoimaǧandary nesı?! – dep tereŋ kürsındı Baijıgıt.
Ekeuı sol zirattyŋ aldynda otyryp, osynda jatqan barlyq aruaqtarǧa baǧyştap qūran oqydy.
* * *
Basy jastyqqa tie salysymen-aq Baijomarttyŋ köz aldyna osy auylǧa alǧaşqy kelgen kezındegı oqiǧalar tızbektelıp öte bastady. Sairanyŋ aǧasy Äskerbek Almatydan mamyr merekesı qarsaŋynda kelıp jatqan jas jūbailarǧa: «Tauǧa şyǧyŋdar, taza aua jūtyŋdar, atqa mınesıŋder» dep, jaqyn dos-jarandaryn, keŋşar basşylaryn erte-merte, özı jailap otyrǧan osy Qainarbūlaqqa alyp keldı.
Toi duman bastaldy da kettı. Özen jaǧasyndaǧy qalyŋ taldyŋ arasy, beluardan keletın jasyl şalǧyn, qūiylyp jatqan qymyz, asylyp jatqan et, qaqtalyp jatqan käuap, ışılıp jatqan araq... Baijomart ol kezde bar joǧy jiyrma tört-aq jastaǧy aspirant bolatyn, kelınşegı Saira Almatydaǧy bır auruhanada medbikelık qyzmet atqaryp jürgen. Qaiynaǧasy Äskerbekpen tanysqanyna bıraz bolsa da, mınezın bılmeidı eken. Işıp alsa, tym asqaqtap, köterılıp söileitın mazasyzdau adam eken.
Baijomart kelınşegınıŋ: «Auylǧa barǧanda, auyzyŋa araq aluşy bolma!» degen būiryqqa bergısız ötınışın oryndaiyn-aq dep edı. Osy Äskerbek qaiynaǧasy men onyŋ dostary zorlaǧandai bolyp, edel-jedel ıştırıp-ıştırıp jıberdı. Bas şopan Äskerbektıŋ kömekşısı Maǧau degen jıgıt ketık tısınen tılı jyltyŋdap köp söileidı eken, tıptı, Baijomartty «küieu», «küieu» dep, äbden taqymdap aldy. Bır kezde: «Küieudıŋ atymen kül tasy» degen, bızge araqty küieubala qūiyp otyrsyn! – dep edı, Äskerbek oǧan ajyraia qarap:
– Äi, ketık, sen ne ottap otyrsyŋ?! Paiǧambar da küieu balasyn syilaǧan. Ana on jastan jaŋa asqan ögei balaŋa qoi baqtyryp jıberdıŋ, endı mūnda araq qūiuǧa da erınıp otyrmysyŋ?! – dedı.
Mynandai auyr sözden janjal şyǧyp kete me dep sasqalaqtaǧan Baijomart: – Maǧau aǧa dūrys aitady, sızderge qyzmet qylu menıŋ mındetım ǧoi, – dep bötelkenı ala salyp, staqandarǧa toltyra-toltyra araq qūia bastady.
– Äi, oqyǧannyŋ aty oqyǧan ǧoi! Küieu bala körgendı bala eken! – dep Äskerbektıŋ jalaŋaştanyp otyrǧan qara mūrtty bır dosy qarq-qarq küldı.
Būl kezde Baijomarttyŋ da köŋılıne jel bıtıp, ülkenderden qalyspai sıltep otyrǧan. Erteŋınde şyqqan künnıŋ säulesınen oiansa, özderı kelgen mäşinenıŋ artqy oryndyǧynda bürısıp jatyr eken. Auzy keuıp, şöldep barady. Basyn köterıp maŋaiyna qarasa, auyl jym-jyrt. Eşkımnıŋ älı oianbaǧanyna quanyp ketıp, mäşineden tüstı de, fliagta tūrǧan suyq sudyŋ bır ojauyn bır-aq sımırdı. Sol ojaumen su ılıp alyp, betın şaiǧan boldy da, üidıŋ kölenke jaǧynda tūrǧan ūzyn oryndyqqa baryp otyrdy. Tamyljyp tūrǧan tau suretıne öleusıregen janarymen mölie qarap otyrǧanynda, syrt jaqtan jylqynyŋ dübırı, qiqulaǧan balanyŋ dauysy estılgendei boldy. Bır kezde qarşadai qara bala onşaqty jylqyny dürıldete quyp kelıp, qoraǧa qamady da, özı attan tüsıp, mūnyŋ janyna jaqyndady.
– Assalaumaǧaleiküm!
–Uaǧaleikamässäläm! Kel otyr.
Ekı betı top-tompaq, qairatty qap-qara şaşy tıkıreigen qalpynda ösıp ketken jetkınşektıŋ ekı közı ottai janyp tūr eken.
– Şarşap qalǧansyz ba? – dedı bala, ülken kısılerşe mūnyŋ betıne barlai qarap.
– İä, şarşadyq qoi, – dedı Baijomart äldeneden qysylǧandai mıŋgırlep.
– «Araq azdyrady», «Maskünemdık – dert» degendı bızdıŋ tärbieşıler köp aitady. Özı bır jaman närse bolu kerek, – dedı bala qarsydaǧy biık şyŋnyŋ ūşar basyna qarap otyryp.
«Mynau bala emes, bäle ǧoi» dep oilaǧan Baijomart, sözdı basqa jaqqa audaraiyn dep: – Qamşyŋ jaqsy eken. Äkelşı, köreiın, – dep balanyŋ qolyndaǧy tobylǧy sapty, şaşaǧy tögılgen ädemı qamşyny qolyna aldy.
– Mūny özım örgem! – dedı bala.
Baijomart balanyŋ sözıne sener-senbesın bılmei, aŋtarlyp qaldy.
– Şyn ba? Qalai ördıŋ?
– Men naǧaşy atamnyŋ tırı kezınde sol kısınıŋ qolynda boldym. Ol kısı örımşı bolatyn. Qamşy örudı tört jasymda-aq üirete bastaǧan. Men qazır segız örım tört qyrly qamşyny da öre alamyn. Būrynǧy örımşıler on ekıden qyryq örımge deiın örıptı. Qamşynyŋ türı de köp, – dedı bala özınıŋ janyna jaqyn äŋgımenıŋ bastalǧanyna quanǧandai, jüzı jainai tüsı.
– Qandai türlerı bar?
– Mysaly, myna qamşy – at qamşy. Bäige qamşy degen de bolady. Ony atqa şapqan balalar ūstaidy. Ol tört-aq örım. Jeŋıl. Äielder de sondai qamşyny ūstaidy. Al arbaǧa jegulı atty aidaǧanda, ūzyn qamşy ūstaidy. Ony «bişık» deidı. Ertede qamşydan basqa qaru ūstamaityn batyrlar bolǧan. Olardy «qamşyger» deidı. Olar ūstaityn qamşylar «doiyr», «dyrau», «būzautıs» dep atalady. Ondai qamşylardyŋ örımıne temır qosady, bas jaǧyna qorǧasyndy qosyp öredı.
– Sen özıŋ bärın sairap tūrsyŋ ǧoi, – dedı Baijomart balanyŋ betıne süisıne qarap, – Sabaǧyŋ qalai? Neşınşı oqisyŋ?
– Besınşıge köştım. Otlichnikpın. Qaladaǧy mektep-internatta oqimyn. Jazda osyndamyn.
– M-m-m! Mıne, jıgıt!
Baijomart balanyŋ iyǧyna qolyn artyp, qūşaqtaǧandai bolyp otyr.
– Atyŋ kım? – dedı älden soŋ.
– Därmen.
– M-m-m, Därmen. Kımnıŋ balasysyŋ?
– Äkem men tua salysymen-aq qaitys bop ketken. Men naǧaşy atamnyŋ qolynda östım.
– Al şeşeŋ?
– Ol... Gülzaǧi. Osynda jür ǧoi. Ana Maǧau deitın kısınıŋ äielı. Üilengenderıne üş jyldai boldy.
Osy kezde basyna qyzyl bailauyş bailaǧan jastau kelınşek būlardyŋ janynan mal qoraǧa qarai öte berdı.
– Gülzaǧi degen osy kısı, – dedı Därmen kelınşektı iegımen nūsqap.
– Äi, Därmen, jür qūlyn bailaimyz, – dedı kelınşek balaǧa. Sodan soŋ Baijomartqa nazar audaryp, amandasqandai bolyp, ernın jybyrlatty.
– Sızderge men de kömekteseiın, – dep Baijomart ta ornynan köterıldı. Bala jasynan jylqynyŋ maŋyna juyp körmegen soŋ, älde bır üreilı sezımderge berılıp, qoraǧa qarai qorqaqtai basyp keledı. Mūnyŋ sekemdenıp kele jatqanyn Gülzaǧi da seze qoiǧandai: – Sız qūlyn ūstamai-aq qoiyŋyz. Jai qarap tūrsaŋyz bolady. Bieler men qūlyndar böten kısını jatyrqaidy, – dedı. Şeşelı-balaly ekeuı qos qatar tızılıp tūrǧan tıreu baǧandarǧa qūlyndardy bailai bastady. Qūlyndarda qatty qarsylyq joq, tıptı, keibıreuı noqtaǧa basyn özı-aq tyǧyp jıberedı. Äiel men bala bielerdıŋ artynan süikenıp, iterıp jürse de, tebeiın dep yŋǧailanǧan bırı bolsaşy!
Baijomart qūlyn bailap jatqandarǧa jaqyndap baraiyn dep edı, bır qoŋyr bie qūlaǧyn jymityp, tısın aqsityp, mūny tebetın tür baiqatqan soŋ, ornynan qozǧalmai tek tūrǧandy jön kördı.
– Gülzaǧi äpke, sonda būl bielerdı qaşan sauasyzdar? – dedı Baijomart, qūlyndar bailanyp bolǧan soŋ.
– Ekı saǧattan keiın.
– Sodan soŋ qūlyndardy bosatyp jıberesızder me?
– Joq, keşkı salqynǧa deiın bes ret sauamyz.
Osy kezde Därmen de sözge aralasyp kettı.
– Siyr säskedegı bırınşı sauymdy «bas sauym» dep ataidy. Bas sauymnan keiın arasyna bır jarym, ekı saǧat salyp, keşke deiın saua beredı. «Bie sauym uaqyt» degendı bılesız be?
– Joq.
– Är bie sauymnyŋ arasy – bır jarym, ekı saǧat. «Bie sauym uaqyt» degen – sol!
– Därmen, bılgıştıgıŋdı körsetıp, aǧaŋnyŋ basyn auyrta berme! – dep Gülzaǧi balasyn tiyp tastady.
– Joq, äpke, olai demeŋız, men özımnıŋ bılmeitınderımdı osy baladan bılıp jatyrmyn, – dedı Baijomart, Därmennıŋ basynan sipap qoiyp.
– Aǧa, sız kıtap oqudy jaqsy köretın şyǧarsyz? Ǧalymsyz ǧoi. Sızdı mamam solai dedı. Men Şoqan Uälihanovtyŋ bes tomdyǧyn alyp kelgem. Işıŋız pyssa, oqyŋyz. Bıraq... orysşa. – dedı Därmen Baijomartty üige qarai jetelei jönelıp.
– Sen orys mektebınde oqisyŋ ba?
– Joq. Qazaq mektep-internatynda. Orys tılın äbden üirenıp alǧam. Sol pännen sabaq beretın aǧai da jaqsy.
Myna jap-jas balanyŋ bılımı men talabyna taŋ tamaşa qalǧan Baijomarttyŋ basy ainalyp ketkendei boldy. «Men myna balanyŋ bılgenderınıŋ köbın bılmeimın ǧoi. Şoqan Uälihanov deidı... Osy künge deiın onyŋ bır de bır şyǧarmasyn dūrystap oqymappyn ǧoi! Menı de aspirant deidı-au!» dep oilaǧan Baijomart özın-özı ittıŋ etınen jek körıp kettı.
– Däköş, sen qoidy örgıze ber, men ana albastyny oiatyp, şaiyn bereiın. Bügın qoidy özı baqsyn – dedı Gülzaǧi balasyna bır türlı jalynyşty közben qarap, – Sız üige jürıŋız. Şai ışeiık. – dedı sonsoŋ Baijomartqa.
– Äpke, maǧan «sız» dep söilemeŋızşı! Men sızdıŋ ınıŋızbın ǧoi, – dep Baijomart Gülzaǧiǧa qiyla qarady.
Būlar üige kırse, Maǧau ülken staqanǧa toltyra qūiylǧan araqty türegep tūrǧan qalpynda şalqaia jūtyp tūr eken. Bır qoly myqynynda. Baijomart kılt būrylyp, dalaǧa şyǧyp kettı.
Aiaŋdap būlaq basyna bardy. Mūp-mūzdai möldır sumen, betın şaiyp, aiaǧyn suǧa malyp bıraz otyrdy. «Belge deiın şeşınıp, juynyp alsam qaitedı?» dep ekı oily bolyp otyrǧanynda, qora jaqtan aiqai-şu şyqqandai boldy. Ornynan atyp tūryp qarasa, qolynda qamşysy bar Maǧau Därmendı qualap bara jatyr eken. Bala oǧan jetkızbei, aidalaǧa zytyp barady. Ūzaq jügere almai, alqynyp toqtaǧan Maǧau: – Äkeŋnıŋ auzyn... Men saǧan körsetem – tıl almaǧannyŋ ne ekenın! – dep qatty doldanǧan küiınde atyna qarai bettedı.
Baijomarttyŋ boiyn aşu qysyp, jyldam basyp Maǧaudyŋ janyna bardy.
– Mūnyŋyz ne? Balany nege sonşa jäbırledıŋız?! – dedı Maǧauǧa atyp jıbererdei qadala qarap. Jıgıttıŋ ottai janǧan ülken közderınen ūşqyndap tūrǧan uytty yzǧardan şoşyp ketken Maǧau ün qatpastan atyna mınıp aldy da, qoi tabynyna qarai şaba jöneldı. Baijomart balaǧa baraiyn dep qorany ainalsa, onyŋ özı de berı qarai bettep keledı eken. Sırä, jylaǧan boluy kerek, ekı közın sürtkıştep keledı. Baijomarttyŋ özıne kele jatqanyn baiqai qoiyp, būlaqqa qarai tūra jügırdı. Betın juyp bolǧan soŋ, ol da baǧanaǧy Baijomart siiaqty şalǧyndy japyryp otyra kettı.
Äldebır oiǧa batyp ketken bala, özınıŋ art jaǧynan kelgen Baijomartty sezgen joq.
– Därmen! – dep dauystady Baijomart.
Därmen betın taǧy da tez-tez şaiyp jıberıp būǧan jalt qaraǧanda ekı közı nūr atyp külımsırep tūrǧan balany körgende, Baijomart kütpegen jaidyŋ üstınen şyqqandai, aŋ-taŋ bolyp:
– Nege otyrsyŋ? – dedı.
– Jai. Salqyndap, – dedı bala, – Osylai otyrǧandy jaqsy köremın.
– Maǧau aǧa saǧan nege aşulandy?
– Jai. Qoi baǧuǧa barmadyŋ dep. Men barmaimyn degem joq... Gülzaǧi ǧoi... Jürıŋız üige, men sızge äkemnıŋ suretın körseteiın.
Ekeuı üige kelgen soŋ Därmen özınıŋ kışkene şabadanyn alyp şyǧyp, odan alǧan fotosuretterdıŋ ışınen ekı-üşeuın jekelep qoidy. Suretter jyrtylyp, qaita qūrastyrylyp, qaǧazǧa jelımdelgen eken. Baijomart taŋyrqai qarap edı, Gülzaǧi:
– Ana Maǧau ǧoi, – dedı qyzaryŋqy közderıne jas tolyp, – araqqa toiyp alyp, «būrynǧy baiyŋdy körgım kelmeidı» dep, osy suretterdı jyrtty da tastady.
– Qoişy, Gülzaǧi, ony senen eşkım sūraǧan joq qoi. Men... bärın jelımdep, bütındep aldym, – dedı Därmen anasyna jaqtyrmai qarap, – şaruaŋdy ısteseŋşı.
Baijomart jap-jas ädemı jıgıttıŋ surettegı beinesıne qarap otyryp balasynyŋ bet kelbetı äkesınen aumai qalǧanyna taŋ qaldy. «Täubä! – dedı ışınen, – At tūiaǧyn tai basar degen osy!».
– Men būl suretterdı qalaǧa alyp baryp, äkemnıŋ portretın ülken etıp jasatyp alamyn – dedı Därmen qyzulana söilep, – Sız bılmeisız ǧoi, aǧa, men Şoqan Uälihanov siiaqty qaryndaşpen kısı beinesın de ūqsatyp sala alamyn. Älı äkemnıŋ de suretın salamyn ǧoi.
Baijomart būl dünieden erte ozyp ketken jap-jas jıgıttıŋ künäsız kelbetınen köz almai, ūzaq otyryp qaldy. Äldebır aianyşty sezımnen et jüregı ezılıp bara jatqandai.
– Älı-aq ülken jıgıt bolasyŋ! Äkeŋnıŋ suretın de salasyŋ! – dep, balanyŋ basynan aialai sipady. Būl kezde Gülzaǧi dalaǧa şyǧyp ketken bolatyn.
– Därmen, – dedı Baijomart, – sen nege şeşeŋnıŋ atyn atap söileisıŋ? Ol senıŋ anaŋ ǧoi. Senen basqa eşkımı de joq.
– Men naǧaşy atam men naǧaşy apamnyŋ bauyrynda öskendıkten, solardyŋ balasymyn. Gülzaǧi menı solarǧa tastap, özı qalaǧa ketıp qalǧan. Qatty saǧynatynmyn. Ol sol jaqta jürıp, küieuge tidı. Köp ūzamai onymen aiyrylysyp kettı. Ol küieuın bır-aq ret kördım. Jaman kısı siiaqty...
Baijomart balanyŋ sözın bölıp:
– Bärıbır ananyŋ aty – ana. Sen Gülzaǧidy «apa», nemese «mama» dep ata. Sonda ol da quanady.
– İä, söitem, aǧa. Bıraq... auzym üirenıp ketken ǧoi.
Därmen jaǧyn taianyp, otyryp qaldy.
* * *
Tün ortasy aua ūiyqtaǧan qonaqtar tüske taman tūryp, juynyp-şaiynyp aluǧa özen jaǧasyna ketıp edı, sol jaqtan besın auǧanda ǧana alaqabylan küilerınde oraldy.
– Kel demek bar, ket demek joq, «esıŋ barda – elıŋ tap» degen. Endı bız qaitaiyq, – dedı keşe Baijomartty därıptegen qara mūrtty jıgıt.
Olar üidegı dastarhan jetpegendei, mäşinenıŋ kapotyna gazet jaiyp jıberıp, sol jerge tıskebasar aldyryp, qaita-qaita staqan tüiıstırıp, bır qauym uaqyt tūryp qaldy.
– Mai merekesın būlai aiaqtai saluǧa bolmaidy, – dedı ūzyn boily, kök köz sary mosqal kısı, – bızdıŋ üidegı jeŋgelerıŋnıŋ senderge saqtap qoiǧan sybaǧasy bar. Qazır auylǧa baramyz da, sony tügesemız.
– Oi-boi, glavnyi vetvrachtyŋ spirtın ışedı ekenbız ǧoi! – dedı mūrtty qara. – Qane, Äskerbek, jinal! Mäkeŋnıŋ üiıne bölınbei-jarylmai bırge baraiyq. Būl jerge bas-köz bolatyn adam jetıp artylady. Qaryŋdasyŋ men küieu balaŋ da osynda.
– Qūp, taqsyr! – dep basyn igensıdı Äskerbek, – Glavnyi zootehniktıŋ özı būiyryp tūrsa, jan qala ma?!
Dürıldeuık aǧalardyŋ bärı ketken soŋ, auyl typ-tynyş bolyp qaldy. Baijomart özın endı ǧana erkın sezınıp, Äskerbektıŋ äielı Ämina men öz kelınşegı Sairanyŋ ortasynda terlep-tepşıp şai ışıp otyr. Söz arasynda özın qatty taŋ qaldyrǧan Därmen turaly sūrap edı, Ämina: – Men de osy balaǧa taŋ-tamaşamyn, – dep, üstel üstın tyqyldatyp qoidy, – Tüfä-tüfä, tılım tasqa, şaruaǧa da pysyq, sözge de jüiırık, tıl alǧyş. Qoly säl bosai qalsa boldy, kıtapqa ünıledı. Qoi jaiyp jürse de, bır şidı jastanyp alyp, kıtap oqumen bolady. Keide attyŋ tızgının bos jıberıp, er üstınde otyryp ta oqi beredı. Qūdaidan osy balanyŋ baǧy aşylsa eken dep tıleimın.
Osy kezde esıktı saldyrlatyp, Därmennıŋ özı de kırıp keldı.
– O-o! «Kımdı aitsaŋ, sol keledı» degen osy-au! Kel, Därmen, törlet! – dedı Saira, quanyp ketkenın jasyra almai.
– Rahmet. Kübı ystaiyn dep jatyrmyn. Men myna Baijomart aǧama kübını qalai ystau kerek ekenın körseteiın dep edım.
Baijomart quanyp kettı. «Men toidym» dep, kesesınıŋ betın basty da, ornynan atyp tūryp, balaǧa ılese jöneldı. Osy uaqytqa deiın kübınıŋ ne ekenın bılmeitının oilap, arqa-basy duyldap ketkendei boldy.
Därmen ekeuı üi artyna ainalǧanda, Baijomart büiırı säl şyǧyŋqylau, bıp-biık aǧaş böşkenı, onyŋ ortasy tesık döŋgelek qaqpaǧyn, odan sostiyp şyǧyp tūrǧan pıspegın körıp, «E, kübı degen osy eken ǧoi» dep, qaqpaǧyn aşyp, pıspektı qolyna ūstap tūryp qyzyqtady.
– Men kübını bırınşı ret körıp tūrmyn. Bızdıŋ jaqta bie bailamaidy, qymyz aşytpaidy, – dep balanyŋ aldynda öz kınäsın juyp-şaiǧandai boldy.
– Mynau – erıtılgen qoidyŋ qūiryq maiy, – dedı Därmen tegeşte tūrǧan maidy nūsqap. – Qazır osymen kübını de, qaqpaq pen pıspektı de mailap şyǧamyn.
Bala öz ısıne kırısıp kettı.
Şaruasyn aiaqtap bolǧan soŋ, jügırıp baryp, älı bürı tüspegen bes alty tal tobylǧy alyp keldı de, ony baltamen ūsaqtap şauyp, kübınıŋ auzyndai ǧana bolyp qazylǧan kışkentai şūŋqyrǧa aparyp saldy. Sırıŋke tartyp jıberıp edı, älgı quraŋqyrap tūrǧan tobylǧy sytyrlap jana bastady.
Därmen ottyŋ lapyldap janǧanyn bıraz kütıp tūrdy da, äbden qyzdy-au degende, qaqpaq pen pıspektı tobylǧy tütınıne az ǧana uaqyt qaqtap aldy. Sodan soŋ kübınıŋ özın äkelıp, ot janyp jatqan şūŋqyrdyŋ üstın töŋkere saldy.
– Mıne, aǧa, kübını osylai ystaidy, – dedı Därmen Baijomartqa külımdei qarap. – Al endı būl osy qalpynda on bes-jiyrma minuttai tūruy kerek. Osylaişa ekı üş künde bır ystap tūramyz. Därmen būl şaruasyn bıtırgen soŋ, qarap tūrǧysy kelmei, su tasityn ekı döŋgelektı süiretpe arbaǧa jabysty. Baijomart ta qosylyp, ekeuı būlaqtan bır fliag su alyp kelgende, kübınıŋ ystalu merzımı de aiaqtalyp qalyp edı.
Kübını auyzǧy üige alyp kelgen soŋ, Därmen jylqynyŋ qylynan jasalǧan süzgını onyŋ auzyna qoidy da, jeke şelekte tūrǧan qymyzdy kübınıŋ üstınen syzdyqtatyp qūia bastady.
– Būl – saumal qymyz. Saumal jasau üşın aşyǧan qymyzdyŋ üstıne jaŋa sauylǧan süttı qūiady. Eger osyndai saumal nemese qymyz qory qūiylmasa, qymyz jaqsy aşymaidy – dedı Därmen.
Bala saumaldy qūiyp bolǧan soŋ, onyŋ üstıne jaŋa sauylǧan süttı syzdyqtatyp qūia bastaǧanda, Baijomarttyŋ tanauyna erekşe bır ǧajap iıs kelgendei boldy. «Jaryqtyq, bie sütı qasiettı ǧoi» dep oilady ol, Därmennıŋ är qimylyna qyzyǧa qarap otyryp.
Bala: – Endı mūny bes jüz ret pısuımız kerek, – degende, Baijomart ornynan qalai atyp tūrǧanyn özı de bılmei qaldy.
– Äkel, men pısem!
Ekeuı kezektesıp qymyzdy pısıp bolǧan soŋ, Därmen äldebır eskı tonmen kübınıŋ üstın tūmşalap jauyp tastady.
– Būl endı qaşan aşyp bolady? – dep sūrady Baijomart.
– Būl... erteŋ taŋerten «bala qymyz» bolady. Ekı künnen soŋ – «tai qymyz», üş künnen soŋ – «qūnan qymyz». Bes künnen soŋ – «bestı qymyz» bolady. Alty kün tūrǧan qymyzdy «asau qymyz» dep ataidy. Ony ışken adamdar araq ışken siiaqty mas bolyp qalady, – dep külıp qoidy Därmen.
– Keşe bız sondai qymyzdy ışuımız kerek edı... Araqtyŋ ornyna...
– Sız «tünemel qymyzdy» bılesız be?
– Joq.
– Aşyǧan qymyzdyŋ üstıne saumal qūiyp ūzaq uaqyt pıse berse, sol tünemel qymyz bolady. Al, qatty aşymaǧan qymyzdy «juas qymyz» deidı.
– Oi, Därmen, sen özı qymyztanu ǧylymynyŋ akademigı ekensıŋ ǧoi! – dep Baijomart ony bauyryna tartyp, maŋdaiynan süidı...
Baijomart pen Saira erteŋınde audan ortalyǧyna qaityp kettı de, sodan bes jyldai ötkennen keiın ǧana osy Qainarbūlaqqa bır kelıp ketıp edı. Ol däl osyndai jazǧy uaqyt bolatyn. Būlar kelgende boiy sereiıp össe de, tüsı bozarǧan, äbden aryp, jüdegen Därmen esık aldynda köleŋkelep otyr eken. Baijomartty tani qalyp, ornynan ūşyp tūǧanynda ǧana sūrǧylt betıne jūqaltan qan tepkendei bolyp edı. Sol nūr da janyp-öşken älsız jaryqtai tez-aq sönıp sala berdı. Jūldyzdai jarqyraǧan baiaǧy qos janardyŋ da ornynda sönuge jaqyndaǧan qolamtanyŋ şoǧyndai bolar-bolas ūşqyn qalǧan eken.
Özınen nege jüdep ketkenın sūraǧanynda, «aq qan» auruyna şaldyqqanyn aitty. Oblystyq auruhanada ūzaq emdelıp, endı osynda qymyz ışıp, atqa mınıp, boi sergıtpek oiy bar eken.
Baijomart tyǧyz şaruamen jürgendıkten, onymen äŋgımelesuge de uaqyty bolmady. Tek qana ketıp bara jatqanynda: – Älı-aq jazylyp ketesıŋ. Sabaǧyŋdy jaqsy oqy! – dep qūşaqtap, maŋdaiynan süigende:
– Aǧa, men mekteptı altyn medalmen bıtırer edım, bıraq myna auru bolmai tūr ǧoi! Amal qanşa, Şoqan Uälihanovtyŋ jolyn jalǧastyrsam dep edım! – degen bır-aq auyz söz aitty. Közderıne jas tolyp, iegı kemseŋdep tūr eken. Baijomart: – Myqty bol! – dep terıs ainalyp, tez-tez basyp baryp mäşinege süŋgıp ketken...
«Men sol balanyŋ jaǧdaiyn sūramappyn ǧoi!. Ol aman ba eken?» dep oilady Baijomart, soŋǧy körgendegı Därmennıŋ bet keskının köz aldyna elestetıp jatyp. Oidan oi quyp, dūrys ūiyqtai almaǧan Baijomart taŋerteŋ del-sal bolyp, şarşap oiandy.
Jaiylǧan dastarhanǧa otyra salysymen-aq, onyŋ aldymen sūraǧany Därmen turaly boldy.
– Ä, sen Gülzaǧidyŋ balasyn aityp otyrsyŋ ǧoi, – dedı Jūmaş aqsaqal, – Ol ainalaiynnyŋ ömırı öte qysqa boldy ǧoi. Osydan bıraz jyl būryn bır jaman auru jabysyp, mektep bıtıretın jyly qaitys bolyp kettı. Osy arada jerlendı. Tastan qalap, basyn köterdık. Şeşesı baiqūs jer sabalap, zarlap qaldy. Ol da bır baǧy aşylmaǧan äiel boldy ǧoi! Küieuı ekeuı Äskerbekke kömekşı bolyp jüruşı edı, būl ferma jekeşelenıp ketken soŋ, bärı audanǧa köşıp kettı. Gülzaǧidyŋ qazır qaida ekenın bılmeimın.
Baijomart qara tastai qatyp, mız batpastan bıraz otyrdy da, kökıregınen köterılgen aşy zapyrandai bır öksık tamaǧyna keptelıp alǧan soŋ, dalaǧa qarai tūra jügırdı.
«Men Därmendı soŋǧy ret körgenımde nege alyp ketpedım?! Emdeuge bolatyn auru edı ǧoi!» – dep jylaǧan Baijomart, üi syrtynda közınıŋ jasyn köldetıp tūrdy...
Osydan bır aidai uaqyt ötkennen keiın Baijomart pen Uälhan balanyŋ basyna märmär tastan qūlpytas ornatty. Qūlpytasta marqūmnyŋ aty-jönı men tuǧan, ölgen jyly jäne:
«Bılım quǧan būl bır jas,
endı ömırden tabylmas!» –
degen sözder jazylǧan.
Bala turaly bar derek – sol qūlpytas qana.
Basqa materialdar
Adyrna.kz ūlttyq portalynyŋ maŋyzdy aqparattaryna jazylu
Soŋǧy jaŋalyqtar turaly habardar bolyŋyz