Äbubäkır Qairan. Semei. (tarihi tanymdyq poema)

TEBIRENIS Keudemde keremet tūr myna menıŋ. «Ol ne?» dep, eleŋ etıp sūrar elım. Men sonda Ata Jūrttyŋ aldyna kep, Etegın öbıp-süiıp qūlar edım. Bulyqpai bır özenge baryp qūiǧan, Būl jerdıŋ men bır möldır būlaǧy edım!   Bastauym – Otanymnyŋ şyǧysynda, Söilesem, tūrar ylǧi tıl ūşynda. Bailanǧam kındıgımnen osy jerge, Şalqyǧan şabytym da, yrysym da. Alaştyŋ astanasy – Semei barsam, Taraiǧan aşylady tynysym da.   Men sonda maŋaiyma qarailaimyn, Tamyzdyŋ taŋyndai bop arailaimyn. Şyŋdaryn Tarbaǧatai elestetıp, Beinesın körıp tūram Qabanbaidyŋ. Şyŋǧystau şym batyryp tereŋ oiǧa, Zar-mūŋyn tyŋdatady Ūly Abaidyŋ.   Älemdık äsem ännıŋ aqtankerı – Mynau jer – Ämırenıŋ ösken jerı. Kök Ertıs – ūly ūldardyŋ ömırındei, Könermes Kök Türıktıŋ kök belbeuı. Öleŋge syimaidy būl Ūly Şahar, Oraǧan on ǧasyrdy ötkenderı.   O, Semei! Ainalaiyn men atyŋnan, Mekensıŋ merei üşın jaratylǧan! Qazaqtyŋ arman, jyryn, zaŋǧarlyǧyn Beinelep tūr ǧoi bügın dara tūlǧaŋ. Kestesın kemel oidyŋ keskındeumen, Kelgensıŋ danalyqtyŋ zäu-zatynan!   Keudemnen tögıldırıp küi būlaǧyn, Közıme kök nūryŋdy sidyramyn. Şyrqaǧan şymyrlatyp kümıs kömei, Özıŋe arnap aitar möldır änın. Qainarsyŋ qainap jatqan buyrqanyp, Özıŋnen örıp şyǧyp myŋ būlaǧyŋ!..   Jaltyldap janarymda jasyl ǧalam, Keudemde keremet tūr lapyldaǧan! Ataǧy Semeiımnıŋ şyrqap kökke, Altyn Ai, Kümıs Künge jaqyndaǧan. Būl bızge mūhittan da ülken mūra, Alqynbai asyp kelgen ǧasyrlardan.   Serpılıp sezım, oiym, tolǧaǧanda, Kım bılsın, qyran bolyp qomdanam ba?! Jaŋylyp, jaŋsaq basyp ketpes pe ekem – Sözbenen Semei syryn somdaǧanda? Bastaiyn eŋ alǧaşqy kırpışınen, Tarihyn būl şahardyŋ qozǧaǧanda.   QİMAQİIа   Şyrǧalaŋ, şym-şytyryq tarih degen, Jarysar jyldar zulap jaryqpenen. Ömırdıŋ ötıp ketken bärı özektes – Ūlyspen, ūltpenen, halyqpenen.   Tırşılık Jermen bırge döŋgelegen, Tarihyn uaqyt qana termelegen. Ornynan orman bolyp qaulap şyqqan – Osydan myŋ jyl būryn ölgen emen.   Zamandy mäŋgılık dep aita alar kım? Könenıŋ közderınen baiqalar mūŋ. Bır äulet bır el bolyp otyrsa da, Orny joq keibır ülken taipalardyŋ.   Pärmenı bolmasa eger kösemderdıŋ, Örkendep ūrpaqtary öser me eldıŋ?! Qadalyp qazsa tübı tym tereŋde – Qazırgı tūrǧan tırı mekenderdıŋ.   Tūraǧy ertede ötken danalardyŋ – Jer bolyp orny jatyr qalalardyŋ. Güldengen örkeniet belgılerın Sol kezgı beinesındei taba alar kım?   Bar ǧylym daiyn bolsa bastasuǧa, Däuırler beiımdeler astasuǧa. Könergen kentterdı keulei berse, Tübırı tıreledı tas ǧasyrǧa.   Belgılı bolsa da aty köne qala, Taptyrmai tüp tarihy joǧala ma? Özımız bılgen kezden kesıp, pışıp, Tızgındı tez tartamyz nege ǧana?!   Tūrpatyn qalasynyŋ tanyp tūrar – Tarihyn tereŋdegı halyq sūrar. Mysaly, Semei degen bır qalany – Myŋ jasqa kelgen deidı tarihşylar.   Eskermei eskılıgın, tereŋın de, Toqtaimyz bergı jaqtyŋ kemerınde. Otarlap alǧan eldıŋ sözın jön dep, Bas iıp, könu kerek nege bızge?!   Ataǧy alys ketken osy meken – Alaştyŋ bedelı men betıne teŋ. Bügınnıŋ aituynşa nyqtap, nūsqap – Üş jüz jyl jasap Semei otyr eken.   Tūrmaidy tarih bıraq aitpai derek, Aşaiyq aqiqatty naqty äigılep. Semeidıŋ myŋ jyldyǧyn aitu üşın – Aldymen qimaqtardan bastau kerek.   Altaidy qimaq elı qonys etken, Ertıstıŋ qos jaǧasyn örıs etken. Sytylyp Batys Türık qaǧanynan, Özıne jer ızdegen töŋırekten.   Oianyp, oilanady, sailanady, Ertıstıŋ orta tūsyn jailap aldy. Alaköl, Jetısudyŋ batysyn ap, Bır ülken el boluǧa ainalady.   Ydyrap Batys Türık qaǧandyǧy, Ornyna keldı Türkeş qaǧandyǧy. Joiylyp būl kezde Ūiǧyr qaǧanaty, Tırlıgın bır ǧasyrlyq tämam qyldy.   Sılkıner uaqyt keldı qimaqtarǧa, Qolyna qaru ūstap, mındı atqa da. Basyna orda tıgıp, taq tūrǧyzyp, Bır jeke qaǧanat bop tūrmaq dara.   Qadamy alǧa qarai qaryştapty, Alaryn der kezınde alyp qapty. Ǧasyrdyŋ segızınşı ortasynda – Qimaqtyŋ qaǧanaty qalyptasty.   Baitaǧy – keŋ dalanyŋ ör tösı edı, Baisaly – asqar taudyŋ örkeşı edı. Bır şetı – biık Joŋǧar Alatauy, Bır şetı – Kök Ertıstıŋ orta şenı.   Qūramy qaǧanattyŋ jetı taipa, Laulady qimaqtardyŋ oty qaita, Batysy jettı Oraldyŋ oŋ tūsyna, Ülkeidı aumaǧy da  osylaişa.   Taipalar – eimūr, iemak, tatar, qypşaq. Baiandūr, lanykalar jäne ajimat. Qypşaqtar bilıktı alyp qoiǧanynşa, Üş ǧasyr ömır sürdı būl qaǧanat.   Qimaqtar taŋdandyryp töŋırektı, On alty qala saldy, egın ektı. Aibatty astanasy – Qimaqiia, Salynǧan jetı sarai qūdırettı.   Elınıŋ emen-jarqyn tırlıgı üşın, Jasaǧan qaǧan ǧajap būl bır ısın. Tūrpatty tūrǧyzylǧan jetı sarai – Salynǧan jetı taipa bırlıgı üşın.   Assam dep basqa sarai, ordalardan, Qimaqtar säulet sänın qoldana alǧan. Anyǧy – aty äigılı Qimaqiia Qazırgı Semei tūrǧan jerde bolǧan!   Özgege ülgı boldy, önıp te östı, San soǧys elın, jerın küŋırenttı. Taǧynan taiǧannan soŋ qimaq elı, Tūtastai qypşaqtarǧa sıŋıp kettı.   Kım söiler joq närsenı alyp kökten, Kım jazar jalǧan sözdı zerıkpesten. Onynşy ǧasyrlarda-aq tarihşylar, Qalasyn Qimaqiia jazyp ketken.   Ärine, derekpen oi qozǧalady, Däieksız, dämsız sözden sol baǧaly. Aitqanda Qimaqiia jaily äŋgıme, Qaşanda Jetı Sarai söz bolady.   Bılıner el tarihy ökşe ızınen, Bılıner jer tarihy ötkenımen. Qalanyŋ tūrǧan orny – tūtas tarih, Keiınnen aty özgerıp ketkenımen.     JETI ŞATYR – DORJYNKİT   Qazaqqa qalmaq degen ata dūşpan, Jaulasyp, jan berısıp, bas alysqan. Bır jarym ǧasyrdan da astam uaqyt, Bır bırın kezek jeŋıp, qasarysqan.   Boiynda bes qaruyn äzdektegen – Oirattyŋ bır būtaǧy qalmaq degen. Bölınıp Batys oirat, Şyǧys oirat, Qyrqysyp, bır-bırıne jer jetpegen.   Būlardy būlǧaq taǧdyr adastyrdy, Ūialas töbetterdei talastyrdy. Moŋǧoldyŋ batysynda – qalmaq-oirat Joşynyŋ ūlysyna qarap tūrdy.   Oirattyŋ üdese de keselderı, El tuyn erler şyqty kötergelı. Moŋǧoldyŋ jerın tūtas bırıktırdı – Toǧon men Esen degen kösemderı.   Taǧdyry terıs jaqqa būryp äkep, Amal ne, ıske aspady būl äreket! Oirattar tıkken orda byt-şyt bolyp, Qūlady jaŋa tuǧan memleket.   Taǧy da batys, şyǧys qaq bölındı, Jaulasyp bır-bırıne jat körındı. Qyrqysty, qan josa ettı moŋǧol jerın, Bıreuı bıreuıne bökterıldı.   Moŋǧoldyŋ şyǧysynan entelegen – Oirattyŋ bır taipasy «qalqa» degen. Qalmaqty quyp şyǧyp, qonysynan, Alastap, ata jaudai jelkelegen.   Qalmaqtar qyr arqasyn tosa berdı, Betke alyp batys jaqty, bosa berdı. Qazaqtyŋ qoltyǧyna engen sätte, Jaulyǧy ışke bükken qosa keldı.   Er qazaq eŋkeigendı eŋselı eter, Jetımdı jebei jürse, örkenı öser. Qaŋǧyǧan qalmaqtarǧa qonys berıp, Kırgızdı qol astyna han Täuekel.   Osy han oŋ ısterdı bastaǧan köp, Qalmaqty qaǧyp betten, jasqaǧan joq. Han boldy qalmaqtarǧa sol bır kezde – Balasy Täuekeldıŋ Şahmaǧambet.   Bırıktı tört taipasy oirattardyŋ, Qazaqtyŋ ordasyna oilatqan mūŋ. Kün saiyn keudelendı, ırgelendı, Mekendep tau jaqtaryn, oi jaqtaryn.   Zoraidy zorǧa jetken zarlauyqtar, Kırme men kelımsekten zor qauıp bar. Şyǧysyn Tarbaǧatai jailap aldy – Oirattyŋ bır taipasy – torǧauyttar.   Basynan keşken qandy soǧystardy – Dörbıtter myqty maqsat köp ūstandy. Zaisannan tömen qarai qūlaş sozyp, Ertıstıŋ qos jaǧasyn qonystandy.   Taǧy da bır taipasy şorys degen – Şynyqqan şaiqaspenen, ūryspenen. Ilenıŋ basqy jaǧyn ielendı – Japqandai jasyl aimaq pülışpenen.   Qalmaqqa qondy baqyt osy uaqtar, Tym jaily mal men janǧa mol şuaq bar. Maŋynan Ürımjınıŋ oryn tapty – Qoi aidap, jylqy baqqan qoşuyttar.   Ūmytyp bıraz uaqyt dürbeleŋdı, Oirattar osylaişa ırgelendı. Üdedı jyldan jylǧa bailyǧy da, Beinesı elge ūqsaǧan türge de endı.   Sabat jer, salqyn jailau, saialy jai, Maŋqiǧan maly semız, adamy bai – Oirattyŋ taipalaryn bırıktırdı – Şorystan şyqqan dana Harahulai.   Toitardy ol Moǧolstan handaryn da, Qalqanyŋ Altan handai zaŋǧaryn da. Būdan soŋ qahar jiyp, qabaq tüiıp. Jau ızdep qarai berdı jan-jaǧyna.   Balasy Harahulai Batur degen, Ol daǧy jıgıt boldy aqyldy eren. Küşeitıp oirat elın odan saiyn, Şendestı alyspenen jaqynmenen.   Ūiytyp, ūiystyryp bar maŋaiyn, Damytty saiasatyn är kün saiyn. Jerınde Tarbaǧatai – Ulan-Bura, Ötkızdı ol oirattardyŋ qūryltaiyn.   Sol kezde qabyldanyp zaŋdary da, Jetıptı Batur taişy armanyna, El bolyp oirat – moŋǧol taipalary, Ataldy osy bastan Joŋǧariia.   Qontaişy – būl odaqtyŋ basty adamy, Moinynda eldıŋ qamy, taq talaby. Ūlyǧy taişy, noian, jaisaŋ degen – Būljytpai būiryǧyn atqarady.   Er Batur qontaişy bop qomdanady, Qaruyn qazaqqa arnap qolǧa alady. Üş ret şaiqassa da, joly bolmai, Özı öldı, oryndalmai boljaǧany.   Ornyna Sengen keldı – mūragerı, Aldynan baqtalastar şyǧa keldı. Solarmen bır şaiqasta jazym bolyp, Jetpesten maqsatyna qūlap edı.   Joŋǧardyŋ būlttanyp aşyq künı, Äkeldı taqqa Haldan Būşūqtyny. Soǧysyp Chiŋ elımen qaita-qaita, Onyŋ da künı aqyry batyp tyndy.   Haldan Būşūqty 1697 jyly būl dünieden ozǧannan keiın, qazaq dalasy üşın qap-qara tünek, qan aralas qasıret bolyp jaratylǧan Suan Rabdan joŋǧar elınıŋ qontaişysy bolyp, yzaly arystandai maŋaiyna yzǧar şaşyp, taqqa otyrdy. Onyŋ yzaly, aşuly bolatyn sebebı – özınen būrynǧy Haldan Būşūqty Qaratau öŋırı men Syrdariianyŋ boiyndaǧy qazaqtarǧa bırneşe ret şabuyl jasasa da, bır-ekı ret qana jeŋıske jetkenı bolmasa, qaita-qaita maiyrylyp, toitaryla bergen edı. Suan Rabdan joŋǧarlardyŋ jıbergen sol eselerın qaitaryp qana qoimai, bükıl qazaq jerın basyp-şanşyp, qiratyp, örtep, tügeldei jaulap almaqqa belın bekem budy.           Ol Şyŋǧys hanǧa deiın ǧūndar men Kök Türıkterdıŋ, odan berı qypşaqtardyŋ, naiman men kereilerdıŋ mekenı bolǧan şüigın jerlerdı jailap otyrsa da, būl aimaq özıne tym az körındı.           Suan Rabdan syrtqy saiasat qana emes, ışkı saiasatqa da tereŋ män berıp, qaramaǧyndaǧy halyqty budda dınınıŋ būǧauymen tyrp etkızbei ūstap tūru üşın, XVI ǧasyrdyŋ basynda, Qazaq Ordasyna qalmaqtardyŋ baǧynyp tūrǧan uaqytynda salynǧan būdhanalary men ǧibadathanalary bar bekınıster men qorǧandardy tiımdı türde paidalanuǧa tyrysty. Solardyŋ bırı – qazırgı Semei qalasynyŋ batys jaǧyndaǧy, Ertıs özenınıŋ oŋ jaǧasyndaǧy döŋesteu jerde salynǧan qala. Tarihi zertteulerdıŋ aituy boiynşa, 1600-jyly qalanǧan būl qalanyŋ aty Dorjynkit eken. Būlai atalu sebebı – qalany saldyrǧan adam – Ertıs boiyn jailap otyrǧan dörbıtterdıŋ pırädar lamasy Dorjyn Asma tarhan. («Kit (kite)» degen söz öte ülken, keşendı būdhana degen ūǧymdy bıldıredı). Qalaǧa erekşe sän berıp tūrǧan, özderıne būrynnan etene jetı saraidyŋ kümbezderı qatarlasa tıgılgen jetı şatyrǧa ūqsap tūrǧan soŋ – qazaqtar mūny Dorjynkit demei, Jetışatyr dep atap ketken. Osy tūsta aita ketu kerek, qazır Öskemennen alpys şaqyrym jerde Qalba tauynyŋ etegımen aǧyp jatqan Sıbe özenınıŋ jaǧasynda tūrǧan Abylaikit būdhanasy – Dorjynkitten jarty ǧasyrdan astam uaqyttan keiın qalmaq bileuşısı Abylai taişynyŋ pärmenımen salynǧan qamal. SEMEI – SEMİPALAT   Bır küdık tūrǧandai bop är taŋynda, Qamyqty qazaq qauıp sarsaŋynda. Jondanǧan joŋǧar elı töngen saiyn, Tūrǧandai bır apattyŋ qarsaŋynda.   Kezınde toz-toz bolyp ydyraǧan – Qalmaqtyŋ qara dülei türı jaman. Būrymy şoqpardai bop, tısın qairap, Beine bır şyqqan jyndai qūmyradan.   Qazaqqa qūt taratqan qadamdary – Han Täuke qauıptendı, alaŋdady. Qalai da el ırgesın tynşytam dep, On oilap, toǧyz tolǧap amaldady.   Jūrt qoi dep qalmaqtardy saǧy synǧan, Kezınde Täuekel han jer ūsynǧan. Sol qalmaq şabuǧa endı daiyn otyr, Estıgen el şoşynar dabysynan.   Han Täuke eldıŋ sürtıp qandy jasyn, Arnady beibıt ıske bar mūratyn. Soǧyssyz, beibıt, tynyş jol dep bıldı ol – Qazaqty qabyrǧaly el qylatyn.   Eşqaşan jetkızbegen soǧys baqqa, Kerıspei, kelısımmen örıs tapsa. «Süiensem ülken elge jön bolar» dep, Aqyry, elşı saldy orys jaqqa.   Būl sättı orystar da, sırä, küttı, Sıbırdıŋ bas töresı qūp alypty. Bırınşı Petr patşa: «Aziiaǧa Endı men qaqpa aşam» dep, quanypty.   Dübırı sılkındırıp el men jerdı, Resei būl uaqytta äldengen-dı. «Qamaldar salynsyn – dep – Ertıs boilap» – Patşasy bır erekşe pärmen berdı.   Namysty, nūrly aqyldy, nar denelı – Bırınşı Petr patşa zaŋǧar edı. Osynyŋ arqasynda orys örlep, Ataǧyn imperiia alǧan edı.   Salyndy qatar-qatar bekınıster, Būljymas būiryq pen kesımdı ıster. Han Täuke kelısse de, tym saqtandy – Orystar äkeler dep ökınış, şer.   Tūrǧanda tönıp dūşpan, qysyp zaman, Qazaqty qaǧaberıs kütıptı aran. Qūrylǧan qaqpan emes, or bop şyqty – Petrdyŋ saiasaty mysyq taban.   Resei nyqtap basty tyŋ qadamǧa, Bekınıs – basty qūrylys sol zamanda. Bar bır jer qaraǧaily, qalyŋ nuly – Zaisannan Ertıs tömen qūldaǧanda.   Orystar osy jerge jetıptı aqyr, Qaptap kep qaraǧaiyn kesıp jatyr. Kün sanap köterıldı jaŋa qūrlys, Janynan joŋǧar qamal – Jetışatyr.   Atandar aldyryldy arttyruǧa, Ögızder auyr jüktı tarttyruǧa. Qūrlysy būl qamaldyŋ oŋai timei, Sozyldy ter şūbyrtyp alty jylǧa.   Iske asty osylaişa senım, talap, Ükımet qabyldady bärın sanap. Qamalǧa at qoiamyz degen kezde, Ataldy Jetışatyr – Semipalat.   Janyna jolap ketse qyr qazaǧy, Bekınıs qyrlanady, sūrlanady. Qazaqtar «Jetı şatyr» dep atamai, «Semei» dep atap kettı būl qalany.   Kezde de qala bolyp tūlǧalanǧan, Tüspedı osy atauy bır nazardan. Bıreuler «Semei» degen jai söz deidı – Orystar qoiǧan attan būrmalanǧan.   Taŋ qalar ärkım būǧan airan-asyr, Jasyryn tūrǧandai bop azǧana syr. Semeiden bır qozy köş tūrǧan anau – Semeitau tym ärıden kele jatyr?   Är jerdıŋ, är taudyŋ da aty bolǧan, Būl şyndyq kökeilerde jatyp alǧan. Tau aty qala atymen atala ma, At qoiyp aiyrmai ma zatyn adam?!   At qoimai qalmas qazaq, jaŋylmasa, Är atau tūrar jerdıŋ mänın de aşa. Atausyz qalar ma edı būl şoǧyr tau, Bır qala Semei degen salynbasa?!   Qala aty tau atynan tömen tūrar, Jerdı aitsaq, aumaq penen kölem tūrar. Kım bılsın, osy qala tūrǧan aimaq – Būryŋǧy zamandardan Semei şyǧar!   Ejelden Semei jerdıŋ töresı edı, Syrǧyǧan san taipanyŋ söresı edı. «Kielı meken» degen maǧynasy – Būl «semei» – sary ūiǧyrdyŋ köne sözı.   Şyǧys Türık qaǧandyǧy qojyrap tūrǧan kezderde Ortalyq Aziianyŋ şyǧys bölıgındegı toǧyz oǧyz, on ūiǧyr taipalary odaq qūryp, derbes memleket qūruǧa talpynǧandyqtan, qaǧanatqa qarsy şyqty. Būl odaq jyldar boiy qaita-qaita şabuyl jasap, aqyrynda, VIII ǧasyrdyŋ orta şenınde Şyǧys Türık qaǧandyǧyn qūlatyp, onyŋ ornyna Ūiǧyr qaǧandyǧy dep atalatyn jaŋa memleket ornatty.  Selenga, Orhon, Tola özenderınıŋ boiyn jailaǧan būl qaǧandyq bır ǧasyrǧa jeter-jetpes qana ömır sürıp (745-840), bilıkke talasudan, özara qyrqysudan äbden älsıregen kezınde, Enesai qyrǧyzdary būl memlekettı qūlatyp tyndy. Şapqynşylyqqa ūşyraǧan ūiǧyrlardyŋ ülken bölıgı Altai men Tarbaǧatai aimaǧyna, Şyǧys Türkıstan men Gansu ölkelerıne qarai töŋkerılıp, jergılıktı taipalardyŋ arasyna sıŋısıp kettı. Ūiǧyr qaǧandyǧynan mūra bolyp onyŋ jazuy (älıpbiı) ǧana qaldy. Būl jazudy Naiman memleketı öz jazuy retınde iemdendı. Şyŋǧys han naimandardy jaulap alǧannan keiın, ūiǧyr jazuyn memleket ısterın jürgızuge paidalanyp, joiylyp ketuden aman saqtap qaldy. Moŋǧoliia būl jazudy osy künge deiın paidalanyp keledı. Tarbaǧataiǧa auyp kelgen ūiǧyrlardyŋ qazırgı Semei jerınde bır talai uaqyt tūraqtap qaluy äbden mümkın. «Kielı meken» degen ūǧymdy bıldıretın «Semei» atauynyŋ sol kezderde paida bolǧanyna sengımız keledı. Öitkenı, tarihi kezeŋderge bailanysty «Barqytbel» Tarbaǧatai bolyp, «Naiman-küre» Şyŋǧystau bolyp özgerıp ketkenı özımızge aian ǧoi. Bekınıs qala boldy qorǧany bar. Jan-jaqtan japyrlasyp el de aǧylar. Jazira – Kök Ertıstıŋ soltüstıgı, Oŋynda qaraǧaily ormany bar.   Qaqpasy qahar tögıp bederlengen, Işı – du, syrty syzdap, bezergenmen. Qoqiǧan qos zeŋbırek üŋıreiıp, Orysty tanytyp tūr kemeldengen.   Qabaryp, qars tüiılıp qabaqtary, Qaz moiyn at mınıptı kazaktary. Şoşaiyp myltyqtary iyǧynda, Qylyşy belderınde salaqtauly.   Osylar orys üşın otandy ūstar, Körsetpes bosbelbeulık, bosaŋdyqtar. Kep jatty qalmaqtarmen qabattasyp, Saudager būqarlyqtar, qoqandyqtar.   Qyzyǧyp, tüzemdıkter män berse dep, Semeige äkelıngen är närse köp. Bazarǧa salynatyn mal matalyp, Qalanyŋ maŋy kettı järmeŋke bop.   Ertıstıŋ oŋ jaǧasyn basyp dübır, Semeige malyn aidap asyqty qyr. Saudany jönge salyp keden tūrdy, Baǧynǧan guberniiaǧa Batys – Sıbır.   Iаmyşev kedenı būl – bır jaŋalyq, Aqysyn saudagerden tūrǧan alyp. Ötkızıp tauarlardy retımen, Tūrmaityn boldy syrtta mal qamalyp.   Mekendep maŋaidaǧy şūrattardy, Kök Ertıs kelımsekke ūnap qaldy. Semeige, orystarmen qoltyqtasyp, Üi salyp, tatarlar da tūraqtandy.   Tatardyŋ ūqsaǧan soŋ türı orysqa, Ilesıp kelgen syndy būl qonysqa. Qazaqtar qarap tūrsa, sözı ūǧymdy, Jaqsy ǧoi kelımsektıŋ tılın ūqsa.   Tatarlar türkılık el tumysynda. Taǧdyry taiǧaq bolyp, tūrdy synda. Jartylai köşpendılık ömır sürgen – Baiqaldyŋ oŋ jaǧalau, şyǧysynda.   Şyŋǧys han būlardy da dal-dūl etken, Aŋyrap, ösken jerden mäŋgı ketken. Baiqaldyŋ tūnyǧynan bır-bır ūrttap, Köldetıp közdıŋ jasyn möldıretken.   Öttı olar Europa aumaǧyna, Qapqazdyŋ biık-biık taularyna. Tūraqtap Edıl boiyn qaldy sonsoŋ, Tyrp etpei Altyn  Orda qarmaǧynda.   Bailamdy bolmaǧan soŋ jerlerı de, Tarady Orta Aziia elderıne. Solardyŋ sonarlaǧan ūrpaqtary – Semeige meken ızdep kelgenı de.   Osqyryp o jaǧyna, bū jaǧyna, Jailasyp jatty būlar tūraǧyna. Özınen tömen tūtyp qyr qazaǧyn, Tūştiiar şapanyna, tymaǧyna.   Körşı bop bır-bırımen orys, tatar, Semeilık – jerles bolyp qonystasar. «Tüzemdık», «jabaiy» dep qazaqtardy, Tüiesın anadaidan körıp qaşar.   Qazaqqa qaiǧy tönıp qasırettı, Ressei belden basyp, ökım ettı. Semeidıŋ ırge tasy qalanǧaly – Otyz bes, qyryq jyldai uaqyt öttı.    «SLOBOTKALAR»*   Ertıstıŋ oŋ jaǧasy qala bolyp, Köp üiler özen boilap barady örıp. Qūryldy polisiia basqarmasy, Būl halyq otyrsyn dep şara körıp.   Tıleuın bergendei bop kökten, osy, Orystyŋ örşi berdı köp dämesı. Uezdık qala boldy Semei endı – Jylynda myŋ jetı jüz seksen ekı.   Şyǧardy keŋ örıske būl ataǧy, Közderı orystardyŋ nūr atady. Qalanyŋ körkeiuın, damuyn da – Barlyǧy jaqsy körıp, ūnatady.   Semeidıŋ dabysy men artady ünı, Jyl saiyn zoraiady mol qarymy. Salynyp sarai syndy eŋselı üiler, Ornady «Äkımşılık ortalyǧy».   Būl aimaq saltanatty, tym şyraily, Esıgı keŋselerdıŋ tynşymaidy. Şendengen päueskelı şeneunıkter Ūmytyp ketken syndy bır Qūdaidy.   Bır ūlyq bır baiqūsty synap tūrar, Synalǧan sölbıreiıp şydap tūrar. Keŋsenı köleŋkelep otyrǧany – Zaryqqan börıktıler, tymaqtylar.   Qaptaǧan aǧaş üiler būl alapta, Aulasy ainalǧandai gül abatqa. Ekınşı bır aumaǧy būl qalanyŋ – Atalǧan «Kazachia slobodka».   Entelep orysy bar, kazagy bar. Qazaqtyŋ aza boiyn qaza qylar. Köp keiın «Kazachia» «Zaton» boldy, Qaiyqqa mınuge eldıŋ bärı aǧylar.     Osy tūs arǧy betke jol aşady, Salşy men qaiyqşyǧa qol asady. Qazaqtar būl arany «Zaton» demei, Ejelden «Qaiyq auzy» dep atady.   Üşınşı «slobodka» – tatardıkı, Üilerın üilestırıp qatar ǧypty. Būl aumaq keiınırek säl özgerıp, «Tatarskii krai» dep atalypty.   Taǧy bır slobodka boldy paida, Qazaqtar keldı saulap oryn, jaiǧa. «Taraqty» dep ataldy mūnyŋ aty – Kelgen soŋ taraqtylar belın bailap.   Osylar qala boldy oŋ jaǧynda, Tüzeldı sändı qala, mändı qala. Mailanyp auyzdary qyr malymen, Kerılıp kelımsekter maujyrauda.   Jatqan joq sol jaqtaǧy jaǧa bosqa, Aiyby – qaraityny dala jaqqa. Mūnda da azyn-şaǧyn el jinalyp, Ataldy «Zarechnaia slobodka».   Būl jaqqa saudager men mal aǧylar, Qarsy alyp keruen sarai tūra qalar. Tauardy aiyrbasqa salatūǧyn – «Menovyi dvor» degen bazary bar.   Qytaidan kelgen keruen äuel basta, Sonan soŋ özbek keldı būl aumaqqa. Qazaqtyŋ terı-tersek, jün, malyna Salady tauarlaryn aiyrbasqa.   Köpester türlı zatty molyqtyrdy, Qazaqqa sauda jaiyn köp ūqtyrdy. Ötkende şirek ǧasyr «Zarechnaia» – «Tınıbai slobodkasy» bolyp tūrdy.   Tınıbai* köpes edı äleuettı, Auzyna qaratatyn äleumettı. Özıne keŋ saraidai üi saldyryp, Aqşasyn, baqşasyn da mäuelettı.   Qūlaşyn saudasynyŋ keŋ sermetıp, Tynbady qalaşyǧyn örkendetıp. Dür köpes dın mūsylman jolyn ūstap, Tūrǧyzdy saltanatty ülken meşıt.   Sol meşıt älı de tūr synyn būzbai, Jūmada jūrt jiylar būrynǧydai. Maqtauly aty qalǧan el auzynda – Eşqaşan ūmytylmas būl Tınıbai.   Köbeiıp qazaqtar da şoǧyrlandy, Söitse de, mal, düniesı köp ūrlandy. Üirenıp şikı kırpış qūiudy da, Bır-bır tam asar jasap soǧyp aldy.   Üi salyp, jan baǧuǧa jaraǧandar, Tūraqtap būl Semeide qala da alar. Ertıstıŋ qalaǧa ener bır tūsynda Deitūǧyn «Tüiemoinaq» bır aral tūr.   Būl aral ülken emes, şaǧyn ǧana, Tym jaily demaluǧa, damyldauǧa. Kazaktar qoiǧan aty – «Polkovnik», Solarǧa jaqsy boldy daryldauǧa.   Qazaqtar qatty syilap, qūrmet qylǧan, Saudasy sol kezderı dürlep tūrǧan – Jolaman* degen köpes osy araldyŋ Sol jaq bet qarsysyna üi saldyrǧan.   Joly bop syrttan kelgen köp adamnyŋ, Sany östı üi-jai menen qoralardyŋ. Būl jerde boi kötergen slobodka – Ataldy atymenen Jolamannyŋ.   Köp qazaq auyldardan köşıp bardy, Qalaşyq qarapaiym ösıp qaldy. Jolaman Tınıbaidan qalmaimyn dep, Qidyryp qaraǧaidan meşıt saldy.     Osylai zyrlai berdı qu tırşılık, Jarly jūrt jaqsylyqqa künde ūmtylyp. Sol meşıt aşarlyq bastalǧanda, Örtenıp ketken eken, jüz jyl tūryp.   Myŋ segız jüz elu bır – jyl jyr, ändı, Özınıŋ Semei būl jyl gerbın aldy. Resei «osy özımnıŋ qalam ǧoi» dep, Menşıktep, taŋba basyp, enın saldy.   Gerbtıŋ töbesıne täjın qoidy, Osy täj otar eldıŋ nanyn jeidı. Tüie tūr jük artylǧan – täj astynda, Qūldyǧyn qazaqtyŋ būl mälımdeidı.   Aq patşa nazar saldy būl qalaǧa, Qaramas qaraǧandai tüz – dalaǧa. Saudanyŋ ortalyǧy – osy qala. Al, mūnda eŋ bır ülken tūr maǧyna.   Paidasyn paiymdy oimen bıle sala, Oblys qūrdy orystar ıle-şala. Semei bop ortalyǧy oblystyŋ, Ornady mekemeler – sala-sala.   Şattandy jergılık te, kelımsek te, Däl būlai köterılmes köŋıl kökke – Baitaq el bır Semeige basyn idı – Sol jyly – myŋ segız elu törtte.   Bilıgı bütın jürıp oblysqa, Semeidıŋ özı – töre, özı – nūsqa. El jūrtyn keŋ dalanyŋ şyrq iırıp, Tūr, mıne, Peterbordyŋ sözın ūstap!   Jaŋǧyrtyp jarlyqtary dala, taudy, Basqardy bes okrug – san atauly – Semeidıŋ öz ölkesın, Aiagözdı, Kökpektı, Qapal menen Alataudy.   Mälım bop jaŋa ömırmen qauyşqany, Kapital ürdısıne auysqany. Qalanyŋ är tūsynan oryn teptı – Terı, mai, sabyn, kırpış zauyttary.   Saudasy mūndai kezde tosylmaq pa – Aşyldy qos järmeŋke osy şaqta. Duyldap bırı jazda, bırı qysta, Dürıldep daŋqy kettı atyrapqa.   Kez keldı şūǧa jauar aspannan da, Sörede jıbek, torǧyn, almūrt, halua. Barlyǧy kelıp jatyr ışkı jaqtan, Şäueşek, Qūlja menen Qaşqardan da.   Ükımet paş ettı bır ısın mändı, Tosynnan taŋ qaldyryp bükıl jandy – Tūrǧyzdy ülken meşıt qos kümbezdı, Esırkep eskergendei mūsylmandy.   Jailandy jainamazǧa bas ūrǧany, Sairady jyrǧa qosyp aqyndary. Bır jarym ǧasyr jasap, älı de tūr, Būl meşıt Änet Baba atyndaǧy.   Töselıp şeneunıkter söz ben ıske, Ūmtyldy qara halyq kün körıske. Taǧy da bır jaqsylyq – esık aşty Arnalǧan äielderge uchilişe.   Bılımge betın tösep, bas ūrǧan da, Mänıne mädeniet jaqyndar da – Şat bolyp, şapalaqtap qolyn soqty, Muzeiı ölketanu aşylǧanda.   Arnaǧan öz elıne jyryn, janyn – Ūly Abai tym hoş kördı mūnyŋ bärın. Aşylǧan sol muzeige alǧaşqy bop Ötkızdı jädıgerlık būiymdaryn.   Osyndai eleŋdettı jai köp eldı, Jıgıtter jıgerlendı saily, önerlı. Ǧajaby – sol muzeidıŋ däl janynan Qoǧamdyq kıtaphana paida boldy.   Aşylyp baspahana «Järdem» atty, Özıne bükıl jūrtty sol qaratty. Oquǧa säl de bolsa jaqyndatty ol – Kıtaptan kende qalǧan qor qazaqty.   Ar etıp armanyn da, aŋsauyn da, Qinaldy el bodandyqtyŋ sarsaŋynda. Būl kezde  Reseidıŋ qūty qaşyp, Tūr edı töŋkerıstıŋ qarsaŋynda.   Künı erteŋ eŋırerın köp danasy, Erlerdıŋ bailanaryn oqqa basy – Bılgen joq beibıt eldıŋ keŋ dalasy, Bılgen joq Kök Ertıstıŋ qos jaǧasy.   Qazaqqa jaiylsa dep bır kerege, Täuelsız ainalsaq dep ırgelı elge, Alaştyŋ kösemderı quǧyn körıp, Qamaldy bır neşe ret türmege de.   Halyqty qysyp, qinap tūrdy otarlyq, Şegınen şyǧa berdı tym qataldyq. Būl azdai bır alapat taǧy soqty – Bırınşı soǧys edı būl jahandyq.   Mūndaida künnıŋ közı tūrmas külıp, Semeide üdep kettı qymbatşylyq. Dem almai jūmysşylar eŋbek ettı, Qinalys, jinalyspen kün batyryp.   Būl soǧys zor tauqymet älemdegı, Ne türlı mäseleler tereŋdedı. Semeide sol bır şaqta qaptap kettı – Äskeri tūtqyndardyŋ lagerlerı.   Kün saiyn ükımettıŋ zaŋy da üdep, Daŋ boldy dalanyŋ da jany jüdep. Mal men jün, terı, kiız bärın de aldy, «Berıŋder – būl soǧystyŋ salyǧy» dep.   Qaŋǧytty qara şyǧyn kedeilerdı, El kezgen qaiyrşylar köbeidı endı. Jyrtyǧyn Reseidıŋ jamaimyn dep, Bärınen köp qinalǧan Semei boldy.   Qazaqty qaita-qaita töŋırektep, Jetı jūt bırdei keldı, bärın üptep. Patşanyŋ pärmenımen «Jarlyq» şyqty, Mausymda, jyǧylǧanǧa jūdyryq bop.   Soǧystyŋ soiqandary sanany arbap, Otar el qala almady jan amaldap. On alty, otyz bır jas arasynda – Soǧysqa qazaqtan da adam almaq.   Būl jarlyq kökten tüsken jaidai boldy, Qaharyn, qamşysyn da sailai keldı. Örımdei bozbala men jas jıgıttı Şūbyrtyp jer qazuǧa aidaidy endı!   Qaiǧy men qauıp-qater qosaqtasyp, Maidanǧa attanady bosap, jasyp. Qolyna qaru da almai, qara qūldai, Kün keşer kürek ūstap, okop qazyp.   Būlqyndy el būl jarlyqqa qarsy amaldap, Sıresıp tūryp aldy jer tabandap. Az ǧana oqyǧandar, közderı aşyq, Mūndaida jūrttyŋ jügın arqalamaq.   Jantaiyp jatpas körpe tösei salyp, Is qylmaq, şappasa da atoi salyp. Patşaǧa aryz jazdy Peterborda – Qosylyp Baitūrsynov, Bökeihanov.   Şyqpady eş nätije odan daǧy, El men jūrt kökke ūlydy, ozandady. Bozdaǧan bozdaqtaryn būl qaterden Qalai da alyp qalu – bar armany.   Aq soiyl azamttar atqa mındı, Jinalyp är taraptan aqtaryldy. Bolystyq auyldardy basyp alyp, Örttei bop ökımettı jasqandyrdy.   Qainaǧan yza jeŋıp bar aqylyn, Tappady dala tynym, qala tynym. Ordasy töŋkerılıp bolystardyŋ, Jyrtyldy neşelegen «qara tızım».   Aşuly oi qabattasyp tılegımen, Lapyldap kektıŋ oty jüregınen – Jetpıs myŋ adam şyqty sol bır şaqta Tek qana bır Semeidıŋ uezınen.   Antalap köterılıs qatty örledı, Būl qimyl bıraq elge baq bermedı. Aqyry qanǧa boiap, basyp tyndy – Qaruly kazak-orys äskerlerı.   Jer qūşyp alpys jıgıt bailandy oqqa. Örtenıp, auyldar da ainaldy otqa. Äskerı kazak-orys aianǧan joq, Bükıl el boldy sol kez oiran-botqa.   Toqtady dabyldaǧan qaladaǧy ün, Bırınşı kedei tartty jan azabyn. Jaǧalap ūlyqtardy bai-şonjarlar, Maidannan alyp qaldy balalaryn.   Olardyŋ orynyna kedei kettı, Piǧyly pasyqtardyŋ üreilenttı. Maidanǧa aidalǧandar jaiaulatyp, Ombyǧa süiretılıp äreŋ jettı.   Qoştasqan üiındegı kärımenen, Şiettei balasymen, jarymenen – Sol şaqtyŋ ūmytylmas kuäsı bop, Än qaldy «On altynyŋ zary» degen.   «Samal tau, asqar belım, şalqar kölım, Ne bolar soldat bolyp körgen künım, Esıme qaita-qaita tüse berdıŋ, Kır-juyp, kındık kesken qairan jerım. Atty emespız, jaiaumyz, Jaiaudan da baiaumyz, On bes kündei bolǧanda, Omby jaqqa taiaumyz. Jasym bar ekı müşel, jylym – siyr. Taǧdyrdyŋ aidauymen kettım qiyr. Samal tau, qairan elım, qaldyŋ artta, Adasqan örısınen bız bır üiır. Äke-şeşem bar edı, Jasy jetken kärı edı, Osynau änge saldyrǧan, On altynyŋ zary edı...»   Mūŋaityp myndaǧan üi, oşaqtardy, Jastardan auyl bıtken bosap qaldy. Üş jyldai künge küiıp, aiazǧa üsıp, Maidanda jüz myŋ qazaq okop qazdy.   Bılmesten – jauy qaisy, dūşpany kım, Jüdettı jürekterdı, qystady mūŋ. Resei estıgen joq būl erlerdıŋ – Tūnşyǧyp, nazalanyp şyqqan ünın.   Ūşyrap basqynşy eldıŋ dauylyna, Joǧaldy jastyq şaqtyŋ sauyǧy da. Amaldap, aman qalǧan beibaq jandar Oraldy derttı bolyp auylyna.     TÖŊKERIS TÖŊIREGINDE   Baz keşıp baq-däuletten batyr dala, Mūqalyp, maiyryldy asyl, dana. Qaiǧysy qainap ışte qairan qazaq, Ilındı jiyrmasynşy ǧasyrǧa da.   Bozdady bodandyqtyŋ tūsauynda, Qystyǧyp, qinaldy jan qūsa-mūŋǧa. Qaltyrap, qany qatyp, tänı toŋdy, Mūp-mūzdai Reseidıŋ qūşaǧynda.   Közınen byr-byr ūşyp körıktı aimaq, Qor boldy el qara jūrt pen qonysty oilap. Köşırıp qazaqtardy qu dalaǧa, Qūiqaly jerlerdı aldy orys jailap.   Orystan bärın kördı küllı azaptyŋ, Qolynan bilık kettı būl qazaqtyŋ. Oiazdyŋ, ūlyqtardyŋ pärmenı – zıl, Bi, bolys – beinesındei qūr mazaqtyŋ.   Qazaqty köndırem dep qūl ömırge, Myjydy mınezın de, jıgerın de, Talady tau, dalasyn, malyn, janyn, Tonady tırşılıgın, tıregın de.   Jasytty jarqyn jüzın, jürekke ūryp, Setınep salt-sana men ädet-ǧūryp. Jaǧyndy jūrt dümdısı ūlyqtarǧa, Şabyndy, el men jūrtyn älek qylyp.   Mūŋdanyp qaiǧylanyp kedei-jarly, Bastary pana tappai şyr ainaldy. Keibırı mal tabam dep, jan baǧam dep, Süiretıp sılıkpesın Semei bardy.   Taŋdaiǧa tatar däm joq töŋırekte, Qor kedei qarǧys aitty ömır itke. Istedı qara jūmys, las jūmystar – Kırgender zauyt penen fabrikke.   Alystan arsalanyp, aryp-talyp, Qazaqtar kelıp jatty aǧyp-tamyp. Jūmysşy qazaqtardy mūjyq ta ilep, Qorlaidy tüiıp qalyp, salyp qalyp.   Namysy nazalanǧan, nalasy köp – Qazaqtyŋ küresuge şamasy joq. Kergidı kelımsekter qarq-qarq külıp, «Sempalat – būl orystyŋ qalasy!» dep.   Esırıp eldı qorlau, adamdy ūryp – Ädetı basqynşynyŋ aram, būzyq. Basynyp qazaqtardy balasy da, Osylai qalyptasy nadan ǧūryp.   Sor qaptap Reseidıŋ zor basyna, Kömıldı ol nadandyqtyŋ qordasyna. Jauyzdyq, jalmauzydyq aralasyp, Ūqsady aidahardyŋ ordasyna.   Bolǧan soŋ bükıl elge äuresı mūŋ, Sänı ne sarai, taqtyŋ säuletınıŋ?! Üş ǧasyr bosatpaǧan patşa taǧyn – Mänı ne Romanov äuletınıŋ?!   El bolyp qalanǧaly ırgesı de, Eşkımnıŋ bölengen joq qūrmetıne. Maŋaiyn matap, būtap, aulap, jaulap, Ainaldy ol «halyqtardyŋ  türmesıne».   Mastandy mansabyna bölengender, Maqtandy bailyǧyna kenelgender. Osynyŋ bärın körıp, qarsy şyqty – Orystan şyqqan dana, kemengerler.   Dep oilap: «Tünek tünnıŋ atsa taŋy», Astyrtyn bır-bırımen astasady. Halyqty kötergende, ündep erler, Qaltyrap, teŋseldı endı patşa taǧy.   Būrmaq bop zamananyŋ köşın şūǧyl, Sılkındı jūmysşylar tötenşe bır. Şarua men soldattar da köterıldı – Basynda myŋ toǧyz jüz besınşı jyl.   Būl «Qandy jeksenbıden» bastaldy da, Qamtydy qaŋtardy da, aqpandy da. Sozylyp ekı-üş jylǧa, jaza tartyp, Köp erler batqan qanǧa, batqan mūŋǧa.   Keudesı örekpıdı Semeidıŋ de, Ūmtylyp, ümıt artyp keler künge. Poşta men telegraf adamdary, Bas qosyp şyqty on bes kün ereuılge.   Közı aşyq qazaqtar da ūrandady, Patşaǧa ses bıldırmei tūra almady. Joldady «Qarqaraly qūzyrhatyn». Bolaşaq Alaş Orda qyrandary.   Jazylǧan «qūzyrhatta» qazaq mūŋy – Jer jaiy, teŋdık jaiy, azattyǧy. On tört myŋ bes jüz adam qolyn qoiyp, El bolyp, bırınşı ret talap qyldy.   ALAŞ ORDA   Qaşannan qazaq halqy nūrǧa qūştar, Şaqyrǧan tym alystan bır jaryq bar. Alaşty el qylam dep erler şyqty – Älihan, Ahmet pen Mırjaqyptar.   El dese keudesınen küi aǧylar, Belsenıp şyqty ne bır ziialylar. Bastaudan bastalatyn būlaqtardyŋ Ömırşeŋ özenderge qūiary bar.   Üzsem dep üstemdıktıŋ şynjyrlaryn, Arnady alaşyna mūŋ jyrlaryn. Qozǧalys baspasözsız bolmaidy dep, Şyǧardy «Aiqap» degen bır jurnalyn.   Gazetter – «Qazaq» penen «Bırlık tuy», «Saryarqa» künge ūmtyldy, nūrǧa ūmtyldy. Aqyry bolyp aqpan töŋkerısı, Qiratyp patşa taǧyn, tündı türdı.   Zamannyŋ şaldyqsa da būl örınde, Qazaqtyŋ ot tūtandy jüregınde. Ataldy avtonomdy el Alaş jūrty – Ekınşı jalpy qazaq siezınde.   Bar qazaq şat bop külıp, mereilendı, Ümıtın būl bostandyq jebei berdı. Qimyly Oryndbordan bastau alǧan – Alaştyŋ astanasy Semei boldy.   Semei qalasy (Ertıstıŋ sol jaǧalauy – Zarechnaia slobodka) Alaştyŋ astanasy märtebesın alǧannan soŋ bıraz uaqyt ötkennen keiın, 1918 jyldyŋ köktemınde Alaş Orda avtonomiiasyn qūruǧa qatysqan adamdar bas qosty. Ükımet töraǧasy Älihan Bökeihanūly bastaǧan sol ziialylylar mynandai adamdar boldy: Alaşorda töraǧasy – Älihan Bökeihan. Alaş-orda müşelerı – Mūhametjan Tynyşbaev, Halel Ǧabbasov, Älımhan Ermekov. Alaşorda müşelerıne orynbasarlar – Mūqyş Poştaev, Seidäzım Qadyrbaev. Alaşordanyŋ oqu komissiiasynyŋ müşelerı – Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatov, Eldes Omarov, Biahmet Särsenov. Eldıŋ kūrmettı adamdarynan – Şäkärım Qūdaiberdıūly, Tūraǧūl Abaiūly, Mekaiyl Abaiūly, äigılı aqyn Kökbai Janataiūly, paluan Qajymūqan Mūŋaitpasov. Semeilık ziialylyr – Raiymjan Märsekov, Jüsıpbek Aimauytov, Mūhtar Äuezov, Şenje Kereibaev, Älihannyŋ ınısı Smahan Bökeihanov, İmambek Tarabaiūly, Mūstaqym Maldybaev, Männan Tūrǧanbaev, Seiıtbattal Mūstafin, Ahmetjan Qozybaǧarov, Jūbandyk Bolǧanbaev, İmam Älıbekov. Semei öŋırındegı Alaşqa tılektes azamattar – Jūmeke Orazalin, Äniar Moldabaev, Qarajan Ükıbaev, Abdrahman Jüsıpov, Qarşyǧa bolysy Jaŋabai Ädıkūly, Ūlan bolysynyŋ däulettı azamaty Mūzapar Äbdıūly, Mūqan Jäkejanūly. Alaş avtonomiiasy ornai salysymen osy bır ūmytylmas ūly jaŋalyqqa jan jüregımen quanyp, öleŋ sözben ūrandaǧan Sūltanmahmūt Toraiǧyrov boldy. Ol 1917 jyly 21 qaraşada Semeiden şyǧyp tūrǧan «Saryarqa» gazetınde «Alaş ūrany» atty tarihi öleŋın jariialady.   TOLǦANYS   Alaş jüdep... Ainaldyrǧan basyn mūŋ, Taptalǧan Ol – Tabynynda tasyrdyŋ. Erler şyqty, El namysyn oiatty, Bas kezınde-aq jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ. «Bolamyz – dep – Alaşorda derbes el!», Jarqyldady asyldary asyldyŋ.   Dedı narlar: «Tün türılsın, taŋ atsyn, Közı aşylsyn, Köŋılı össın qazaqtyŋ!». Myŋ toǧyz jüz on jetınşı jyl kelıp, Alǧaş tuy köterıldı Alaştyŋ. «Aq pen «qyzyl» arasynda – Dal qylyp, Tūryp aldy tūnşyqtyryp, qamap mūŋ!   Töŋkerıste – Otty, oqty, jalyndy. Jūt – Azamat soǧysy da qaǧyndy. Alaşorda arystary – Erlerı, Eŋselenıp, El janynan tabyldy. Astana etıp alaşyna Semeidı, Ümıtpenen, küdıkpenen saryldy.   Äz Älihan – Alaşorda kösemı – Betın – Künge, Tösın – jelge tösedı. Al, Ahmet – Ol – ūlttyŋ ūstazy, Danalardyŋ darabozy, kesegı... Ūranyn da, Şyraǧyn da kötergen Abzaldardyŋ aty qalai öşedı?!   Aqyn, batyr – Ol Mırjaqyp, ol – mırdei. Öttı, kettı – Ört jüregın söndırmei. Qūrban boldy, Tuǧan eldı tu ettı Ol, Alaş üşın ajaldy da közge ılmei. Ataǧy ölmes – Aqyndyq pen batyrlyq, Jyry tırı – Jürektegı şer küidei!   Qansyratyp, Qanyn ışıp barşanyŋ, Qamalady – Qanşa qaiǧy, qanşa mūŋ! Sūsy qandai – Üŋıreigen myltyqtyŋ, Mysy qandai – Köterılgen baltanyŋ?! Ūran ot bop lapyldady, Laulady – Jürekterı Halel menen Janşanyŋ!   Qas batyrlar – Qaraŋǧyda jol bastar – «Alaş!» dedı, Azap şektı bozdaqtar. Jürek, tırek – Jüsıpbekter Maǧjandar, Solar elge boldy būlaq, Boldy asqar. Olar öldı – U şer ışıp, qan jūtyp, Ürkıp kettı ürgedekter qorqaqtar.   Ruh – şyraq – Jabylmaidy körmenen. Örşi tüser – Örttei bolyp örlegen, Alaştyqtar – Alǧaş ret halqyna – «Aiqap» degen jurnal bolyp söilegen. «Qazaq» penen «Bırlık tuy», «Saryarqa», «Aqjol» degen gazetter de «El!» degen.   AŞARŞYLYQTAR   Qazaqqa qara zūlmat közın tıgıp, Qorlandy, qos üreimen ömır sürıp. Azamat soǧysynyŋ azaby zor, El ışı ebıl-debıl, bülınşılık.   Şaiqalǧan jyldar boiy tūnyǧy da, Tarqaǧan toiy menen qyzyǧy da – Sendelıp Semei tūrdy, senımı joq, Dırıldep töŋkerıstıŋ qūzyrynda.   Būl şaqta bai men kedei tym dürdaraz, Ejelden orys, qazaq, ol daǧy araz. Arsiyp «aq» pen «qyzyl» arasynda, «Uaqytşa ükımet» te tūrdy bıraz.   Tonady tek qazaqty mūnyŋ bärı, Köbeidı künnen-künge zūlymdary. Şyqqanda «Azyq-tülık otriady» – Qyrdaǧy el qyzǧyş qūstai şyryldady   Ekpını «otriadtyŋ» tau būzatyn, Elırse, eldı esınen taŋdyratyn. Jesırdıŋ jetekke alyp bır siyryn, Jarlynyŋ tartyp aldy jalǧyz atyn.   Köŋılın kektı aşu men qūsa basyp, Bailardyŋ köbı kettı Qytai asyp. Kedei de keter edı qosyn süirep, Ol jaqta kım tūr deisıŋ qūşaq aşyp.   Baz keştı qazaq künnıŋ jaryǧynan, Qūtylmai «Azyq-tülık salyǧynan». Ystyq bop ala jazdai, jaŋbyr jaumai, Qosyldy qūrǧaqşylyq taǧy būǧan.   Qūdai da estımedı eldıŋ mūŋyn, Tamyry öspei jatyp soldy güldıŋ. Alapat aşarşylyq bastaldy endı – Jazynda – myŋ toǧyz jüz jiyrma bırdıŋ.   Amaldap, aman qalyp sanaulylar, Qyryldy tūtasymen kei auyldar. Tüiır joq tıske basar tüz dalada, Ketkendei jerge sıŋıp jan-januar.   Bülınıp Reseidıŋ zor alaby, Közınen orystyŋ da sor aǧady. Qadalyp qanyn ışıp, malyn talap, Qazaqtyŋ bai dalasyn tonap aldy.   Qaŋǧyryp, qazaq qaiyŋ sauyp kettı, Keibırı nesıbesın tauyp jeptı. Sendelıp süiekterın süiretkender Semeidıŋ qalasyna talyp jettı.   Qalaǧa jetpegender dalada öldı, Süiegı kömılmesten qala berdı. Qalanyŋ aty – qala, el ortasy – Sol kezde köp aştarǧa pana boldy.   Apat jūt auyr tidı köşpendıge, Zar aldy betkeidı de, töskeidı de. Şetelge auyp kettı jol tapqandar, Qoş aityp atameken, ösken jerge!   1921-1922 jylǧy aşarşylyq isı qazaqtyŋ tarihynda bolyp ötken aqsüiek jūttardyŋ bärınen asyp tüstı. 1923 jyly Semei guberniialyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolyp Nikolai Ejov keldı. Būl baryp tūrǧan qatıgez, jauyz adam qazaq halqyna qamqorşy bolmaq tügıl, kerısınşe, otarşyldyq üstem közqaraspen qaraityn body. Keiınnen bükıl odaqtyq NKVD-nyŋ bastyǧy bolyp tūrǧan uaqytynda, jauyzdyqtyŋ eŋ sūrapyl türlerın körsetkendıkten, el esınde jaman atymen saqtalyp qaldy. Būl kezde Semei guberniialyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy Äbılqaiyr Dosov bolatyn. Öte jastyǧyna qaramai, būdan keiıngı uaqyttarda da köptegen joǧarǧy bilık törınde qyzmet atqarǧan Ä. Dosov 1938 jyly 39 jasynda naqaq jala jabylyp, atylyp kettı. 1925 jyly 12 qyrküiekte Qazaqtsan Ölkelık Komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolyp bekıtılgen Filipp İsaevich Goloşekin Qyzylorda qalasyna keldı. Osy jyldyŋ köktemınde ǧana Qyzylorda qalasy Qazaqstannyŋ astanasy bolyp, onyŋ būrynǧy Aqmeşıt degen aty özgertılgen edı. Būl qala, negızınen, Qamysqala dep atalatyn eldı mekennıŋ jerıne Qoqan handyǧy saldyrǧan Aqmeşıt degen bekınıs bolatyn. 1853 jyly osy qalany jaulap alǧan orys generaly Perovskiidıŋ qūrmetıne Perovsk degen atau aldy. 1922 jyly Aqmeşıt atauy kerı qaitarylǧanymen, Qyzylorda bolyp özgerıp, sol atymen mäŋgı qaldy. Respublikany qūrap otyrǧan ūlt ökılı retınde Qazaq Ortalyq Atqaru komitetınıŋ töraǧasy bolyp Eltai Ernazarov, Qazaq Ölkelık Komitetınıŋ ekınşı hatşysy bop Oraz İsaev taǧaiyndaldy. Jau ızdep özımenen küresetın, Qamdandy, qaharlandy Goloşekin. «Bolmaǧan revoliusiia būl jerde» dep, Doldandy, körmese de auyl şetın.   Alaqtap o jaqqa bır, bū jaqqa bır, «Qazaqqa kerek – dedı – «Kışı Oktiabr!». Aştyqtan süiretılıp zorǧa şyqqan, Taǧy da būlt töndı qazaqqa būl.   Halyqqa kösem bolyp körınsem dep, Söiledı Goloşekin qolyn sermep: «Joq eken mūnda Keŋes ükımetı, Al bailar baiaǧyşa ömır sürmek.   Mūnda joq jaŋaşa ömır süruşılık, Körsetıp üstemdık tūr türın sūmdyq. Būl jerde – nadandyq pen sauatsyzdyq, Älı de sol qalpynda ruşyldyq!   Qauıp köp qai tarapqa qarasaŋ da, Būl degen – Keŋes üşın qara taŋba. Jıkşıldık, ūltşyldyq üdep tūrǧan, Jür bärı yqpalynda Alaş Orda...».   Filipptıŋ ärbır sözı tyŋ, naqyşty, Dattady ol Jandosovty, Nūrmahovty. Qojanov, Säduaqasov, Meŋdeşevter – Tübıne topşyldyqtyŋ şym batypty.   «Künahar» – Rysqūlov, Töreqūlov, Körmeidı eldıŋ jaiyn köre tūryp. Osylai şyn erlerdı qaralady ol, Auzynan aq it kırıp, kök it şyǧyp.   Menmendık, yza kernep kökıregın, Tapsyndy ol, tükırgendei betıne eldıŋ. Özınen artyqtyǧyn bılgennen soŋ, Kündedı ol barlyǧyn da asyl erdıŋ.   Dese de men osy elge taŋ attyram, Asyqty qūtyluǧa sanattydan. Sert berdı ol – «Kışı Oktiabr jasaimyn da, Eŋbekşı būqarany azat qylam!».   Jürgen soŋ qara niet jetegınde, Bılgen joq neden azat eterın de. Jauyzdyq, qanışerlık boiyn budy, Aunaqşyp, ūiyqtai almai tösegınde.   Jasynan u tūndyryp jüregıne, Qūrt tüsken qap-qara bop özegıne. Jetken ol, otbasymen tügel qyryp, Ekınşı Nikolaidyŋ tübıne de.   Söilese ol, ürei kezer el arasyn, «Kösem» dep oilaidy eken qara basyn. Kezınde orysyn da köp jylatqan, Qaidaǧy qazaqty būl nege aiasyn?!   Kün saiyn oiyna oi qosylypty, Köşpendı tırşılıkke öşıgıptı. Köterdı bır bastama tötesınen – Qazaqty el qylam dep otyryqşy.   «Taudy da, dalany da basyp köşıp, Jürgen el aŋ siiaqty josyp, bosyp. Ūjym qyp ülken-ülken şarua ıstetıp, İıru kerek bärın basyn qosyp.   Ortaǧa salu kerek malyn tügel, Sol kezde sosialistık ömır sürer. Ūjymǧa kırmegender jazalanyp, Jauapqa tartylady köŋılsızder.   Būl halyq tyŋnan solai jol sap körsın, Mülkı de, müddesı de ortaq bolsyn. Mıneki, kommunizm qūrylysşysy Jüredı adam qūsap sol şaqta erkın!   Siiaqty būrynǧydai – el tıregı, Qazırgı bailar nege jelpınedı?! Üi mülkın, malyn tügel tartyp alyp, Tezırek bastau kerek tärkıleudı!   Ortaşa, kulak penen baidy äigılep, Örelep, tūsau salyp bailau kerek! Jasaǧan kedeilerge zorlyǧy üşın – Aiamai sottau kerek, aidau kerek!..».   Osylai būrǧanymen ömır köşın, Qūlqy joq qazaqtardyŋ körer betın. Jatyp ap Qyzylorda qalasynda, Kırıstı tötenşe ıske Goloşekin.   Būl dauyl kelıp jettı Semeige de, Jügırdı bai kulaktar üreilene. Köpester, saudagerler zeŋıp qaldy, Būl pärmen ūnamady kedeige de.   Bailar bar el qūrmettep, tüsınetın, Şuaǧyn kedeilerge tüsıretın. Atyldy sondailardyŋ bırneşeuı, Qoldaǧan Alaş Orda ükımetın.   Mysaly, Alaş Orda kösemderımen syrlas, mūŋdas, niettes bolǧan, ükımetke qarjylai jäne zattai köp kömek körsetken Qarajan Ükıbaevtyŋ 1927 jyly mal mülkı, üi jaiy tügel tärkılenıp, özı atu jazasyna kesıldı. Qarajannyŋ maŋaiyndaǧy däulettı adamdar – Jūmjūma Aimaǧambetov, Rüstem Abylǧazin, aǧaiyndy Būǧybai jäne Nesıphan Aǧybaevtar da Semei qalasynda atyldy. Öz kezınde el jaqsylarynyŋ bırı bolǧan, Tobyqtynyŋ Motyş ruynan şyqqan İke Ädılov alaşşylardyŋ eŋ jaqyn, eŋ qamqor adamynyŋ bırı boldy. Ol Sūltanmahmūt Toraiǧyrovty ökpe auyrynan jazyp almaq bolyp, öz auylynda bır ai boiy qymyzben emdegen. Ol 1929 jyly Şyŋǧystau köterılısıne qatysqany üşın quǧyn körıp, jan sauǧalap, Qytaiǧa ötıp ketedı de, köterılısşılerdı jazalau nauqany aiaqtaldy-au degende, elıne qaityp oralady. İke Ädılovty 1930 jyly ūstap, sol jyly Semei türmesınde bıraz qamap, aqyrynda ölım jazasyna kesken. Qazaqtyŋ ūly aqyny Şäkärım Qūdaiberdıūly Alaş Orda qairatkerlerıne qoldau körsettı. Şyŋǧystau köterılısşılerı men bilık basyndaǧylardy kelısımge keltıruge ūmtylumen jürıp, jazalauşylar qolynan opat boldy, mäiıtı aidaladaǧy qūdyqqa tastaldy. Şäkärımnıŋ ūly Ziiat Qytai jerıne ötkennen keiın, sol jaqtaǧy kommunistter ūstap, solardyŋ türmesınde auyr azappen köz jūmdy.   Zamannyŋ uyn, zärın keselegen – Arystar opat boldy neşelegen. Qazaqqa taǧy da bır sor taiady – Tysqary Qūdai jazǧan peşeneden.   Alapat aştyq keldı keŋ dalaǧa, Būl apat qazaqqa tän jerde ǧana. Ūl qyzyn ardaqtaǧan ūly meken, Ūqsady ataqty şöl – Kerbalaǧa!   Būl kelgen aşarşylyq – aty jaman, Tözbeitın tozaǧyna batyr adam. Bır sätte talyp tüstı ana – dala – Balasyn emşegımen asyraǧan.   Osydan on jyl būryn bolǧan aştyq, Jaipady közdın jasyn sorǧalatyp. Tapsyrar janyn endı qazaq bıtken, Berse de qoradan mal, qoldan astyq.   Būl aştyq qara seldei basyp jūrtty, Alǧaşqy aştyqtan da asyp tüstı. Qyryldy qatyn-bala şybyndai bop, Qarǧaumen jauyzdyqty, pasyqtyqty.   Özender köz jasy bop saulady da, Tūnjyrap tūrdy biık taulary da. Süiretıp süiekterın köp semeilık, Ötıptı qytai, orys aumaǧyna.   Halyqtyŋ qaidan ūqsyn zūlym mūŋyn, Tek Mäskeu bılıp otyr syryn mūnyŋ. Tarihta mäŋgı qaldy taŋba bolyp – Jasaǧan Goloşekin «qyzyl qyrǧyn».   Er qazaq erden erek boldy küikı, Qalmady qalada da eldıŋ siqy. Eŋ ozbyr qyrǧyn osy älemdegı – Atalǧan «Goloşekin genosidı».   Semeidıŋ bazarynyŋ maŋaiynda, Ölıkter borsyp jatty, jaz aiynda. Ertıske qarǧyp öldı köp adamdar, Qap-qara qarǧys tūnyp janarynda.   Filipptı qarǧys atty, jıbermedı. Zaualy keudesıne tıreldı endı. Azapty tozaqty da bırdei körıp, Sonan soŋ qara jerge kırer me edı! Qazaqstanda bolyp ötken sūrapyl aşarşylyqtan keiın tura on jyl ötken soŋ Goloşekin saiasi qylmysker retınde tūtqyndalyp, ūzaq tergeuden keiın atu jazasyna kesıldı. 1941 jyldyŋ 28 qazanynda Beriianyŋ tıkelei būiryǧmen Kuibyşev oblysynyŋ Barbyş kentınde atu jazasy oryndalyp tyndy.     EKINŞI DÜNİEJÜZILIK SOǦYSTA   Adamnyŋ aqqan sudai bolyp qany, Maidanda köp halyqtyŋ toǧysqany, Tarihta bolǧan emes – qandy qyrqys Ekınşı jer-jahandyq soǧystaǧy.   Sol şaqta Kün de külmei, toryǧypty, Jer Ana – jerkenıptı, qorynypty. Myŋ tört jüz on segız kün közın aşpai, Qap-qara qasıretke kömılıptı.   Adamzat kömek körmei eş ailadan, Aspandy tünek basyp, ot oinaǧan. Eskerıp erteŋın de, bügının de, Alpys bır memleket atoilaǧan.   Soǧysqa attansa da erdıŋ nary, Jüregın auyrtsa da eldıŋ zary, Ertıske betın şaiyp, ense tıktep, Qasqaiyp Semei tūrdy sol jyldary.   Ärbır kün, ärbır saǧat synǧa ainaldy, Bügıl jūrt tek eŋbekke yŋǧailandy. Daiarlap azyq-tülık, kiım-keşek, Semeide qainap tūrdy tyl maidany.   Kündız-tün auysymmen, tyŋ arynmen, Soǧysqa qūral-jabdyq şyǧarumen, Zauyt pen fabrika, käsıporyn – Öndırıs qalpyn saqtap tūra bılgen.   Qajymas qairatyna basty idırıp, Äielder eŋbek ettı şart tüiınıp. Şineldıŋ ışıne orap yqylasyn, Tılegın jıpke qosyp jatty iırıp.   Qarttar men jetkınşıkter tırek bolyp, Qarysty qabylandai bılektenıp. «Barlyǧy maidan üşın!» dep ūrandap, Talpyndy taza niet, tılekke erıp.   Sol jyldar Semei köpten eren şyǧyp, Eşqandai körsetpegen tömenşılık. Tielgen maidan üşın kerek-jaraq – Sostavtar jatty künde jöneltılıp.   Bolsyn dep Otan tynyş, aspan nūrly, Myŋdaǧan jauyngerın attandyrdy. Erlerın maidandaǧy maqtan etıp, Arnady aqyndar da dastan, jyrdy.   Oilasaŋ kökırekke tolar zary, Soldy ǧoi Semeidıŋ de köp ardaǧy! Attanǧan sol jauynger arystardyŋ Maidannan köpşılıgı oralmady.     ÖNER – ÖMIR SÄULESI   Alty Alaş qanşa solyp, kögermegen, Tamyry tereŋdegen, könermegen. Emendei eŋsesıne eŋse qosyp, Jebegen qiyn sätte öner degen.   Dariǧa-ai, äsemdık joq ännen ötken, Dünienı köz aldyŋda döŋgelentken. Änmenen tırılgen ǧoi közın aşyp, Keŋ dala kezderınde qanǧa bökken.   Jürekpen, jüikemen än pernelengen, Sazbenen, sezımmenen zerdelengen. Äuenmen jetkızıptı alǧaş ret Adamzat mahabbatyn Jerge degen.   Serpılıp tau qaiǧydan, orman mūŋnan, Aŋdardy adam ünı taŋ qaldyrǧan. Ǧaşyqqa aita almaǧan qūpiiasyn Änmenen äşkere etken armandy jan.   Täŋırden tüsken nūrdai aian – jaryq Tamyrmen aǧar bır saz taramdalyp. Sezımnıŋ sözge simas sipattary Jatady änmen ǧana baiandalyp.   Qalamnyŋ, dombyranyŋ kömegımen Alysar aqyn bıtken öz oiymen. Şyn änşı şyrmap alar bır-aq sätte, Ǧajaiyp äuen tögıp kömeiınen.   Sondyqtan, änşı köktem samalyndai, Jansusar jazdyŋ körkem janaryndai. Sondyqtan, naǧyz änşı kım bolsa da, Özıŋnıŋ eŋ bır jaqyn adamyŋdai.   Änşınıŋ közderıne Kün ūialar. Kümıs köl keudesıne siia qalar. Daualy dauysynan jūldyz balqyp, Qorǧalap qap-qaraŋǧy tün ūialar.   Änşınıŋ taŋ atady kırpıgınen, Aspanmen syrlasady ün tılımen. Asqardyŋ astasady biıgımen, Jas taldyŋ jarysady bürşıgımen.   Ol jūtar jasyl otyn naizaǧaidyŋ. Ol ötkır ören tūtqan naizadaiyn. Ol – säbi meiırımge şöldep tūrar, Köŋılı sürtıp qoiǧan ainadaiyn.   Änşınıŋ aruaǧy bar mereiı üstem. Ömırın ötkızbes ol eregespen. Qaşanda än men änşı biık tūrar – Zūlymdyq, saiqaldyq pen qara küşten.   Än barda qazaq bolar ögei nege?! Ol ortaq bai-baǧlan, kedeige de. Än nūry şalqyp tūrdy sol bır jyldar – Taǧdyry tarǧyldanǧan Semeide de.   Jüruge şama da joq masairap köp, «Aq», «qyzyl» azap saldy atoilap kep. Saŋlaqtar sahnalyq tobyn qūryp, At qoidy üiırmege «Es – aimaq» dep.   Darynyn Qūdai bergen alǧa süirep, Ämıre, İsa şyqty alǧaş ret. Jüsıpbek, Manarbekter jarq-jūrq etıp, Qyrandai qanat qaǧyp, samǧady üdep.   Semei qalasynda 1920 jyly mädeni-aǧartuşylyq maqsatta dramalyq truppa qūryldy. Resmi türde “Qyrǧyz (qazaq) mädeni aǧartu üiırmesı” dep atalǧan būl truppaǧa Qazaq ölkelık saiasi-aǧartu komitetınıŋ teatr bölımşesı basşylyq ettı. “Es – aimaqty” qaladaǧy türlı mekemelerdıŋ qyzmetkerlerı, mūǧalımder men pedagogika tehnikumynyŋ joǧary kursynda oqityn student jastar ūiymdastyrdy. Truppa sahna önerıne beiım daryndy jastardyŋ, änşı-küişılerdıŋ, basqa da önerpazdardyŋ basyn qosyp, Qazaqstandaǧy teatr önerınıŋ, dramaturgiia janrynyŋ jandanuyna eleulı yqpal ettı. Truppanyŋ körkemdık jetekşısı jäne alǧaşqy ūiymdastyruşysy Seiıt Toqymbaev boldy. Ol qaitys bolǧan soŋ, jetekşılık jäne rejisserlık jūmystaryn Uäli Tūrlybekov jürgızdı. Truppa qūramynda 30-ǧa juyq adam boldy. Olar: Q.Qūlǧarin, J.Sälmenov, Ä.Jaulyqbaev, O.Beisenov, İ.Saqataev, S.Aryqova, Ä.Beisenbaev, A.Şikıbaev, S.Ämzin, A.Äuezov, T.Ospanov, t.b. qyzmetkerler jäne Ǧ.Törebaev, D.Esenjolov, L.Äşkeev, K.Mahmūdov, Mahmūdova, G.Täuekelova siiaqty mūǧalımder. Olardyŋ ışınen Törebaev, Äşkeev, Esenjolov keiın käsıbi teatrǧa auysyp, akter, rejisser bolyp qyzmet atqardy. Qazaq önerınıŋ körnektı ökılderı Ä.Qaşaubaev, İ.Baizaqov, J.Şanin, Q.Baijanov, J.Elebekov, M.Erjanov alǧaşqy öner saparlaryn osy truppadan bastady. M.Äuezov pen J.Aimauytov truppa jūmysyna belsene aralasyp, rejisser tūjyrymdamalar men sahnalyq şeşımderdı qadaǧalap otyrǧan. Truppanyŋ repertuarynan Äuezovtıŋ “El aǧasy”, “Bäibışe-toqal”, “Eŋlık — Kebek”, “Qaraköz”, Aimauytovtyŋ “Jebır bolys”, “Qanapiia — Şärbanu”, “Şerniiaz”, Şaninnıŋ “Arqalyq batyr”, Q.Kemeŋgerūlynyŋ “Altyn saqina”, S.Seifullinnıŋ “Baqyt jolynda”, “Qyzyl sūŋqarlar”, B.Mailinnıŋ “Betım-au, qūdaǧi”, t.b. sol uaqytta jaryq körgen pesalar oryn alǧan bolatyn. «Es – aimaq» dramalyq truppasy baspa betınde jaryq körmegen köptegen pesalardy da qoiyp otyrǧan. Spektaklder men oiyn-sauyqtar jūmysşylar ortasynda, qaladaǧy türlı klubtarda, orys teatrynyŋ sahnasynda ötkızılgen. “Es – aimaq” türlı sipattaǧy oiyn-sauyq keşterın ūiymdastyru arqyly jergılıktı halyqtyŋ sauatyn aşyp, bılım därejesın köteruge eleulı yqpal ettı. Truppa 1923 jyldyŋ soŋynda “Guberniialyq qazaq truppasy” bolyp qaita qūrylyp, ūlttyq memlekettık teatr aşylǧanǧa deiın (1925) jūmys ıstedı.    ÖZ KÖZIMMEN...   Jazsam dep jan – jürektıŋ jahūt jyryn, Keudemde köp terbettım uaqyt syryn. Oqydym Semeiımde ottai jainap, Sondyqtan, būl ömırde baqyttymyn!   Asau em aq būlaqtai atqyp aqqan, Qiialmen tau qoparyp, tas qūlatqan. Esımnen mäŋgı ketpes, arman quyp, Semeige kelgen kezım Aqsuattan.   Uaqyt būl – uysymen nūr ūsynǧan, Köŋılden kögerşındei jyr ūşyrǧan. Jüregım lüp-lüp etıp, alǧaş ret, Semeidıŋ kırıp edım şyǧysynan.   Būl şetı «Jolaman» dep atalatyn, Jasymnan köp estıgem ataq, atyn. Jolaman degen köpes qonysy eken – Saudasyn jer şetıne aparatyn.   Jataǧan jappa tamdar tızbektelgen. Qyrdaǧy el būl qonysty ızdep kelgen. Semeidıŋ şetındegı qazaqy auyl, Sol üşın tym erekşe qūrmettelgen.   Men bolsam Semeige şyn şöldep keldım, Kündız-tün ümıtımdı tertbetkenmın. Qalaǧa ornyqqan soŋ, keiın bıldım – Köp eken Jolamanda jerlesterım.   Qalanyŋ kep barady sänın körgım, Arman, oi alqynady alym-berım. Köŋılım kettı bıraq tym qūlazyp, Körgende qaptap jatqan qalyŋ qorym.   Keudemnıŋ ystyq oty salqyndady, Ötkennıŋ eles berdı san syrlary. Ūrpaqqa bolaşaqty tabys etken – Semeide jatyr mūnda märt ūldary.   Mūndai köp zirat būryn körmegenmın, Oimenen balaǧa tän sendelemın. Qabırler tomsyraiyp, tompaiady – Qūşaqtap ölgen dana, ölgen erın.   Mūŋaidym qalyŋ qorym köŋıl şaiyp, Şalqyǧan şabytym da tym ortaiyp. Qazaqtyŋ boztorǧaiy, bozdaq ūly – Osynda jatyr Säbit Dönentaev.   Men bılgem būl aqyndy – «danamyz» dep, Tauyp em topyraǧyn qarap, ızdep. Keiınnen bır kün boiy eŋbektendık, Barar jol ziratyna salamyz dep.   «Būl qazaq bezgen be – dep – qymbatynan?!», Qalǧymai qapalanyp, taŋdy atyrǧam. Zirattyŋ qorşauy da tym jūpyny – Bäkene bır qūlpytas ornatylǧan...   Körgenım odan keiın – et kombinat, Ataǧy alystarǧa jettı aǧyndap. Mäskeudı jarty ǧasyr toiyndyrǧan, Şūjyǧyn, şūrailysyn köp tyǧyndap.   Qaǧyldyq özımızdıŋ nesıpten bız, İttei bop syǧaladyq esıkten bız. Osy bır et kombinat salynypty – Jyldarda otyz jetı, otyz segız.   Būl jyldar – ötken ǧasyr qara daǧy, Mäŋgılık öşpes sūmdyq sanadaǧy. Eşqaşan esten ketpes, ūmytylmas – Naqaqtan ketkenderdıŋ nazalary.   Ökımet Stalindei «erge» sengen, Aş közı zirat penen körge töngen. Qorymdy qordadai ǧyp sypyrtqyzyp, Ornyna et kombinat boi kötergen.   Atylyp, aidalǧanda tırılerı, Qalyŋ el şybyn jannan tüŋılgen-dı. Sol azdai zirattardy küregende, Semeidıŋ aspan, jerı küŋırendı.   Sol kezde solyp Semei gül baqtary, Qalany qara qaiǧy qūndaqtady. Eles bop köşelerdı kezıp jürdı – Kürelgen mürdelerdıŋ aruaqtary.   Öleŋnıŋ tapqan miiat, örısın de, Köp körgen qu tırlıktıŋ keiısın de – Kürsınıp, küŋırenıp jyr şyrqaǧan – Küredı Kempırbaidyŋ beiıtın de.   Zamanda zaty jaman, aty jaman, Mürdesız müldem kettı asyl adam! Būl jaily «Kökala üirek» dep jyrlady, Nesıpbek Aitūlyndai aqyn aǧam.   Oilantyp oqyrmanyn, dos, tuǧanyn, Osylai öleŋ sözdı töksın daryn. Eskertkış qoidy aqynǧa ol dastan jazyp, Mıneki, oqyŋyzdar bes şumaǧyn:   «Qainatqan qasırettıŋ taiqazanyn, Semeige qūlaǧyŋ sal, ei, qazaǧym! Astynda qasaphana küŋırengen, Dauysyn estimısıŋ beimazanyŋ?   Ömırdıŋ səule tökken saraiyna, Bır mezet aruaqtardy al oiyŋa. Semeige jolyŋ tüsıp kele qalsaŋ, Soǧa ket qasaphana maŋaiyna.   Mezgılsız sary uaiym şaqyrdym ba, Batyrsa kınəlama aqyn mūŋǧa. Aiyrylǧan molasynan Kempırbaidyŋ Aruaǧy arpalysyp jatyr mūnda.   Kettı ǧoi qiiapatty qiyn zaman, Sapyryp qara şaŋdy qūiyndaǧan. «Dūǧa qyl Kempırbaidai bişaraǧa», Özıne öz qabyry būiyrmaǧan.   Jan edı önersızdı dos etpegen, Öleŋsız tamaǧynan as ötpegen. «Semeide topyraǧym bolar bılem», – Dep edı aryzdasyp Əsetpenen.».   Semeige arman quyp alǧaş ret kelgen kezımdı, tek qazaqtar ǧana tūratyn Jolaman auylyn, odan keiın qalanyŋ şyǧys betındegı qalyŋ qorymdy körgen sätımdı, et kombinatynyŋ salynu tarihyn öleŋge tüsırıp otyryp, sol bır şaqtardy bügın körgendei esımde qalǧanyna taŋ qaldym.   Oralsam student şaqtaryma, Kelgendei jastyq şaǧym tap janyma. Semeidıŋ serısı bop köp jürıp em, Baruşy em dostarymmen baqtaryna.   Aldymda araily ümıt külımdegen, Sanam da, sezımım de bülınbegen. Men üşın jan dos edı kıtap degen, Men üşın maqsat edı bılım degen.   Janyma nūr tögedı är qadamym, Lapyldap janyp tūrǧan bar talabym. Oqysam, jazsam daǧy jalyqpaimyn, Bılınbes eşqaşanda şarşaǧanym.   Bılımdı az köremın basymdaǧy, Dostarym taŋ qalady qasymdaǧy. Bırınşı suatym da, quatym da – Gogoldıŋ kıtaphana atyndaǧy.   Osynda ǧylym, bılım bar älemı, Oqyrman ızdegenın tabar edı. Jännatta jany bolǧyr bır adam ǧoi – Negızın Mihaelis qalap edı.   Keşegı bügıngımen kezektesıp, Otyram oi qiialym özektesıp. Ketedı oiym şalqyp, boiym balqyp, Közıme ūly Abaidy elestetıp.   Esıkten kırer aqyn maŋ-maŋ basyp, Adamdai men tūramyn qalǧan sasyp. Barmaimyn nege jetıp qasyna onyŋ, Almaimyn nege qolyn amandasyp?   Ol menıŋ şabytymdy eseler me, Köp jürgen balamyn ǧoi köşelerde?! Aitamyn ne betımdı, tanysqan soŋ – «Oqyp ber öleŋıŋdı» – dese egerde?!   Men solai ūly aqyndy köre bergem, Elesım qiialyma örelengen. Kei kezde Abaidai bop oiǧa batyp, Tūramyn kıtap qarap sörelerden.   Al bügın köŋılım şyn arailady, Eskınıŋ eske tüstı talalailary. Eşqaşan äŋgımelep tausa almaspyn – Özımnıŋ ösken qalam Semei jaily!   * Slobodka (sloboda) – Rossiiada krepostnoilyq pravo joiylǧanǧa deiın – basybaily emes halyq tūratyn ülken selo.   * Tınıbai Käukenov – Uaq bolysynyŋ starşinasy, ekınşı gildiialy köpes. «Abai joly» epopeiasynyŋ keiıpkerı.   *Jolaman Jandarbekov – Terıstaŋbaly bolysynyŋ starşinasy. Bırneşe sauda qoimalary, qonaq üiı, monşasy bar köpes.