Nazarbaevtyŋ kıtaby äleujelılerde älı guleude.
Menıŋ osyny özı jazdy, jalpy Nazarbaev janyn qinap, kıtap jazady degenge kümänım bar. Dei tūrǧanmen Nazarbaev otyz jyl bilık qūrǧan şaǧynda Jazuşylar Odaǧyndaǧy jetı jüz jazuşydan jedel "jazdy" ärı önımdı "jazumen" boldy desek, qatelese qoimaspyz..
Sonyŋ aiǧaǧy, keşe ǧana emes pe edı, kıtaphanalar men kıtap dükenderınde Nazarbaevqa arnalyp, äsem bezendırılıp, arnaiy jabdyqtalǧan sala qūlaş sörelerde onyŋ qymbat, aqşaŋqan qaǧazdarǧa qarpı qanyq, boiauy anyq basylǧan, qalyŋdyǧy äldeneşe elı kıtaptarynyŋ qaz-qatar tızılıp tūrǧandyǧy. (Qazır alynyp tastalypty).
Bırde osy kısı ne jazdy eken dep, sol kıtaptardyŋ bır-ekeuın oqyp körgenmde, belgılı qalamger aǧamyzdyŋ tek özıne tän jazu mänerın tanyp qalyp, qairan qalǧanym esımde.
Oqyp bolǧan soŋ tegınde kıtap jazu, jalpy qalamǧa ie bolu – ekınıŋ bırıne berıle bermeitın erekşe qasiet emes pe edı, sonda qalai, bıreu jazyp bergendı kelesı bıreu qalai öz atynan şyǧarady dep bırazǧa deiın taŋ qalyp jürgenım de jadymda. Kezınde, Jazuşylar Odaǧynyŋ bır jiynynda, "Diqan ketpenıne, qoişy taiaǧyna, jazuşy qalamyna ie bolsyn" – dep, ataqty Eŋbek Erı Ybyrai Jaqaev aitqandai, kielı qalam ejelden söz iesı – jazuşy men aqyndıkı edı. Sodan ba, közı qaraqty jūrt oqyrman bolǧanyn mıse tūtyp, qalamdy auyldan aulaq jüretın-dı, al şeneunık atauly būl töŋırekke tıptı jolamaityn.
Rasynda, "Bilık degen – zorlyq", – dep Şäkärım atamyz aitpaqşy, Kompartiianyŋ jalaŋ ūranşyl, nauqanşyl qyzyl kösemderı iaki Täuelsız Qazaqstannyŋ jemqor şeneunıkterı nesın jazbaq? El däuletın tonap, halyqty sülıktei sorǧanyn ia momyn, qorǧansyz elge qylǧan qiianaty men zorlyǧyn ne bolmasa kreslodan körgen qyzyǧy men rahatyn jaza ma joq älde "läppai, taqsyrlaumen" tar keŋsede ötken sūrqai ömırın baian qyla ma? Būǧan ünemı at üstınde, türlı nauqandarmen tanaulap jürgen şeneunıktıŋ qalam qairaty bolǧan künnıŋ özınde bırdeŋe jazam deuge täuekel ete almaitynyn qosyŋyz. Bırınşıden – uaqyty joq, ekınşıden – basqan-tūrǧanyn aŋdyp, baqylap otyratyn Kompartiia degen äzıreiıl bar, ol zamanda. "Äzıreiıl barda janym bar deme" degendei, ol kezde kıtap jazdym deseŋ, Äzıreiıl-Kompartiianyŋ maŋdaiyŋnan sipamasy anyq. Kıtap jazbaq tügılı aşynaŋmen közge tüsseŋ bıttıŋ ol kezde! Dereu ısıŋ biuroda qaralady, mūnyŋ soŋy köp jaǧdaida qyzyl partbiletıŋdı tapsyrumen tämamdalmaq. Partbiletten aiyrylǧan soŋ qūrydym, su tübıne kettım dei ber. Qandai lauazymdy qyzmette bolsaŋ da, äi-şäi joq alyp tastaidy. Būdan keiın senı memlekettık qyzmettıŋ esıgı tügılı tesıgınen qaratpaityn qylady.
Sol kezdegı partiia-sovet qyzmetınde bolǧandardyŋ aituynşa, kei sätterde keibır lauazym ielerı partbilettı üstelge qoiu üstınde infarkt alady eken nemese süiretılıp üiıne jetıp iaki auruhanaǧa baryp jyǧylady tıptı kei jaǧdaida jan tapsyratyn körınedı. Mansap degen ne degen tättı edı deseŋızşı!
Bilıkte jürgender men bolǧandardyŋ öz ömırınen memuar jazbaǧany ia jaza almai ketuılerınıŋ negızgı sebep-syry osy bolsa kerek.
Degenmen, osy seŋdı alǧaş būzǧan bır adam boldy. Ol – Dınmūhamet Qonaev edı. Keŋırek toqtalsaq, Qonaev bilıkten alastatylǧannan keiın, tört jyldan soŋ Sovet ükımetı qūlady, onymen qosa qylyşynan qan tamǧan kommunistık partiia da kelmeske kettı. Mūnyŋ soŋynan ıle, on bes odaqtas respublika bet-betımen tarap, bırınen soŋ bırı Täuelsızdıgın jariialap jatty.
Mıne, osy tūsta D.Qonaev özınıŋ "Öttı däuren osylai" kıtabyn jazyp bastap, 1992 jyly jaryqqa şyǧardy. Būl memuaryn jazyp jatqany jaiynda, ol 80 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda özınen sūhbat aluǧa kelgen Timur Nūrpeiısov esımdı orys tıldı tele jurnalistke äŋgımeleidı. Söz arasynda būl kıtapty jazuǧa oǧan filolog nemeresı Diastyŋ (ınısı Asqardyŋ balasy, Mūhtar Äuezovtıŋ jienı) kömektesıp jatqanyn, al özıne būl memuardy jazuǧa keŋes bergen özımen öte jaqyn qarym-qatynastaǧy Oljas Süleimenov ekenın aityp ötedı. Osydan bız kıtaptyŋ tüpnūsqasy o basta orys tılınde jaryq körgenın baǧamdaimyz. Al keiın memuardy qazaq tılıne audaryp ärı redaksiiasyn jasaǧan jazuşy Serık Äbdıreiımov bolǧan körınedı
Osy tūrǧydan alǧanda Dınmūhamet Qonaev öz ömırı men Keŋestık kezeŋ turaly tūŋǧyş memuar jazǧan Sovettık respublikamyzdyŋ alǧaşqy basşysy bolyp tabylmaq. Sebebı būǧan deiın qazaqstandyq partiia-sovet basşylarynyŋ ışınde Qonaevtan basqa memuar jazǧandar bolǧan emes. Tek tehnika salasyndaǧy ǧalymdardyŋ ışınde prozalyq şyǧarmalar jazyp, ädebi audarmalar jasaǧan himiia ǧylymdarynyŋ doktory, akademik E.Böketov qana bolǧany belgılı. Osyndaida oilaisyŋ, bälkım Jūmabek Täşenov jazar ma edı dep. Bıraq "Şynjyrdaǧy jolbarysqa" (Kärışal Asanov) onyŋ tar zamany mümkındık bermegenı aian. J.Täşenovtıŋ Keŋes ükımetınıŋ kärıne mınıp tūrǧan tūsynda, 1986 jyly kenetten qaitys boluy – onyŋ jazylmaq memuaryna nükte qoiǧan tärızdı. Eger ol D.Qonaevtyŋ memuaryn közınıŋ tırısınde oqyr bolsa, Qonaev büi dese, menıŋ de aitarym bar dep, özınıŋ Qazaqstan basşylyǧy men partiia-sovet qyzmetınde jürgendegı basynan keşkenderın şynaiy derekter men däiekterge negızdei otyryp jazar ma edı. Eger būl kıtap jazylar bolsa, "Öttı däuren osylaiǧa" alternativa memuar bolar edı. Ätteŋ ǧūmyry jetpedı.
1937 jylǧy quǧyn-sürgınde qolynda qalamy bar qazaqtyŋ bilıktegı küllı qairatkerlerınıŋ atylyp ketuı saldarynan, Keŋes‐partiia jüiesınıŋ joǧary lauazymdy qyzmetterınde qalam qairaty bar tūlǧalar sausaqpen sanarlyqtai – az ǧana boldy. Olar Nūrtas Oŋdasynov, Iliias Omarov pen Özbekälı Jänıbekov sosyn Käkımbek Salyqov edı.
N. Nazarbaevty alǧaş keŋestık-partiialyq bilıktıŋ baspaldaǧymen alǧaş jetektegen ärı aǧalyq qamqorlyq körsetıp qoldau bıldırgen osy qos tūlǧa – N. Oŋdasynov pen Ö.Jänıbekov bolatyn.
Qonaev bilıgı tūsynda elden bırjolata alastatylǧan Oŋdasynovtyŋ şirek ǧasyrdan astam keiıngı ömırı Mäskeudegı pätärınde ötkendıgı belgılı. Osy päterınde 25 jyl üzdıksız eŋbektengen ol qazaq-parsy, qazaq-arab sözdıkterın jazdy. Osylaişa ol Mäskeudegı päterınde özı körgen ädıletsızdıkter men elıne degen saǧynyştan qūsa bop öldı. Ökınıştısı, şyndyq pen ädıldık häm adaldyq dep ǧūmyr keşken qairan er, eger jazsa. – özegınen aqiqat örgızer memuaryn jaza almai kettı. Öitkenı ol zamanda ädıldık köksep, şyndyq aitu äste mümkın emes-tın. Oŋdasynov nege memuar jazbai kettı degennıŋ jalǧyz jauaby osy bolsa kerek.
Al Özbekälı Jänıbekov jazar ma edı, bälkım. Bıraq ömırden erte ketkendıkten jazuǧa ülgermegen tärızdı.Tek, qazaq mädenietı turaly tanymdyq kıtaptar men şaǧyn estelık jazyp qana ülgerdı.
Sodan keiın bır jazatyn tūlǧa – partiia-sovet qairatkerı ärı belgılı aqyn häm tamaşa kompozitor Käkımbek Salyqov edı. Bıraq ol kısı Nazarbaevtan imenumen ötkendei körınedı keide. Mūnysy äŋgımelesken sätterımızde sözderınen sezılgendei boluşy edı. Äŋgımelesken kezımızde, ol özınıŋ Qonaevtan şetpaqpai körıp, Mäskeu asqanyn, odan Qaraqalpaq ASSR-ın basqaruǧa jıberılgenın, keiın Mäskeuge qaita attandyrylyp, sonda qyzmet ıstegenın, mūnda jürıp Sverdlov obkomynyŋ hatşysy B.Elsindı yqtyrǧanyn tumysynan intellegent kısı bolǧandyqtan şyǧar – äserlemei, baiyppen baian qyluşy edı... Söz joq, eger memuar retınde jazsa, K.Salyqovtyŋ būl kıtaby qūndy dünie bolar edı. Jazbai kettı.
Al endı eks-prezidenttıŋ kıtabyna qaita oralaiyq. Sözımızdıŋ basynda N.Nazarbaevtyŋ bilıkte jürıp tom-tom kıtap jazǧanyn, bıraq ol kıtaptardy özı jazǧanyna şägımız bar ekenın aittyq. Öitkenı kıtap jazǧan şyn avtordy jazu mänerınen tanyp qoidyq emes pe. Degenmen kım jazsa da, onymen keŋesıp otyratyny, Nazarbaevtyŋ ony üstınen qarap, redaksiialaitynyna şek keltırmeimız. Bälkım, jazylmaq kıtaptarynyŋ sūlbasyn (nabroska) özı jasap, arasynda diktovka ädısın qoldanǧan şyǧar. Desek te künı-tünı, qat-qabat memleket ısınen qoly timeitın prezidenttıŋ mūnşalyqty tom-tom kıtaptardy özı jazǧanyna köŋıl senbeidı.
Jäne būl kısı joǧarǧy gumanitarlyq oqu ornyn bıtırmegen qarapaiym ǧana PTU-şnik qoi, sondyqtan qalam qairatynyŋ bolmauy zaŋdylyq der edık. Onyŋ 1987 jyly Qonaevty qaralaǧan ataqty maqalasynyŋ bar ekenı belgılı. Bıletınderdıŋ aituynşa, atyşuly būl maqalany da jazyp bergen orys basylymynyŋ Qazaqstandaǧy bır känıgı tılşısı körınedı. Osy kezden-aq onyŋ öz şyǧarmaşylyǧyna "ädebi qūldardy" paidalanuy bastalǧan siiaqty. Onyŋ "Elım menıŋ" änınıŋ sözın jazǧanyn bılesızder, bıraq oǧan deiın mūnyŋ "Egemen Qazaqstanda" jaryq körıp qoiǧan Tūmanbai Moldaǧalievtıŋ öleŋı bolyp şyqqany özderıŋızge mälım. Keiın oppozisiialyq gazetter arqyly būl öleŋnıŋ şyndyǧy äşkere bolǧanda, avtordan bır jarty koniakqa satyp aldym dep aqtalǧany älı künge deiın esımızde.
Soŋǧy künderı eks-prezidenttıŋ siiasy älı keppegen "Menıŋ ömırım" atty kıtaby äleu jelılerde qyzu talqylanyp jatyr. Köpşılık ony eks-prezidenttıŋ özı jazǧandai körude. Bälkım, osy memuaryn özı jazǧan da boluy mümkın, öitkenı özı aitqandai pensiiadaǧy adam ǧoi. Bıraq äu bastan qalam qairaty joq, jastaiynan jazu maşyǧy qalyptaspaǧan, onyŋ üstıne ömır boiy bilıkte atqamıner bolǧan adam qalaişa kıtap jazbaq? Eger ol qalam qairaty bolyp, kıtap jazudyŋ auyr mehnat, myŋ batpan maşaqat ekenın bılse, sezınse – aqyn, jazuşy bıtkendı otyz jyl boiy qalamaqysyz qaldyryp, mūnşalyqty aiausyz qorlamas edı.
Rasynda, kıtap jazu beinetın bır qalamgerdei keşse, jarty bet körkem jazudyŋ özı adam aitqysyz azap ekenın bılse – qoi, mūnym bolmas, qanşa degenmen prezident atym bar emes pe dep, özınıŋ kezektı ūrandy joldaularynyŋ bırınde söz ielerınıŋ qalamaqysyn köteretının aityp, aǧynan jarylar ma edı. Joq, öitpedı, oǧan onyŋ öresı jetpedı. Bälkım, oqyrman eldıŋ oiau bolatynan, oqymysty jūrttyŋ teŋdık sūraǧyş keletınen seskengen bolar? Osy oraida, elımızde eŋ tömen jalaqy alatyn kıtaphanaşylar ekenın eskersek, būl onyŋ kıtap pen kıtaphanaǧa degen qūrmetınıŋ eş joqtyǧynyŋ taǧy bır dälelı. Al Sızder ony jazuşy qylyp jatsyzdar.
Ataqty aqyn Jarasqan Äbdıraşevtan qalǧan "Aqyn qartaisa, äkım bola bastaidy, al äkım qartaisa, aqyn bola bastaidy", – degen bır äzıl söz bar edı. Qazır būl sözdıŋ äzıl emes, şynǧa ainalǧanyn körudemız. Eks-prezidenttıŋ osynau kıtaby – osynyŋ kerı der edık.
Qazır Qazaqstanda ne köp, qartaiǧan äkım-qara, pensioner şeneunık köp. Özderın "balapandai baptaǧan kemeŋgerınen" (M.Joldasbekov) ülgı alǧan"Eskı Qazaqstannyŋ" būl qart şeneunıkterı būdan bylai bas-basyna kıtap jaza bastaityn şyǧar. Nesı bar jazsyn, bıraq olardyŋ ötırıktı şyŋdai, aqsaqty tyŋdai qylǧan "şedevrlerın" köz maiyn tauysa, jazyp beretın "ädebi qūldarǧa' obal-aq. Degenmen olar endıgı kırısıp te ketken şyǧar. Onda qalamdary mūqalmasyn dep, baiyrǧysynşa tılek bıldırgen dūrys bola qoiar ma eken?..
Ūqsas jaŋalyqtar
