Osy rette, ǧylymi konsensus klimattyŋ özgeruın adam äreketımen, eŋ aldymen kömır, mūnai jäne tabiǧi gaz siiaqty qazbaly otyndardy jaǧumen bailanystyrady. Būl äreketter atmosferaǧa kömırqyşqyl gazyn jäne basqa da parniktık gazdardy şyǧarady, olar jyludy ūstaidy jäne parniktık äserge äkeledı. Būl jylynu ürdısınıŋ saldary älem boiynşa keŋ taralǧan jäne alaŋdatarlyq deŋgeide. Klimat özgeruınıŋ negızgı saldarynyŋ bırı – jahandyq aua temperaturasynyŋ jyldam köterıluı. Jerdıŋ ortaşa temperaturasy industrialdy däuırge deiıngı kezeŋmen salystyrǧanda qazırdıŋ özınde 1° S köterıldı, al eger ädettegıdei qorşaǧan ortaǧa tiımsız jūmystar jalǧasa beretın bolsa, ǧasyrdyŋ aiaǧynda kütıletın temperaturanyŋ ösuı taŋqalarlyq 3-4° S bolady. Mūndai jyldam jylynu adamzat üşın de, tabiǧat älemı üşın de auyr zardaptarǧa äkeledı. Sonyŋ ışındegı klimat özgeruınıŋ taǧy bır saldary – teŋız deŋgeiınıŋ köterıluı, sebebı mūzdyqtardyŋ eruı mūhittaǧy su mölşerın arttyrady. Jaǧalau qauymdastyqtary su tasqyny men eroziianyŋ küşeiuıne bailanysty teŋız deŋgeiınıŋ köterıluınıŋ qatal şyndyqtaryna tap bolyp, tömen ornalasqan araldar men halqy tyǧyz ornalasqan jaǧalau aimaqtary, äsırese, milliondaǧan adamdar aldaǧy onjyldyqtarda üilerın tastap ketu qaupı bar. Klimattyŋ özgeruıne bailanysty dauyl, aptap ystyq, qūrǧaqşylyq jäne dala örtterı siiaqty ekstremaldy aua raiy oqiǧalary jiılep, küşeie tüsude. Būl oqiǧalar adam ömırıne, infraqūrylymǧa jäne azyq-tülıkpen qamtamasyz etu barysynda ülken qauıp töndıredı. Avstraliia men Kaliforniiany şarpyǧan joiqyn orman örtterınen bastap, Europany küidıretın rekordtyq aptap ystyqqa deiıngı būl özgerısterdıŋ dälelderın joqqa şyǧaru qiyn. Sonymen qatar, klimattyŋ özgeruı bükıl älemde bioärtürlılıktıŋ joǧaluyna jäne ekojüielerdıŋ joiyluyna yqpal etude.
Tūraqty damudyŋ 13-maqsaty: Klimattyŋ özgeruı boiynşa şūǧyl şaralar qabyldau
Degenmen, būl daǧdarystyŋ auqymyna qaramastan, halyqaralyq qauymdastyq jaǧdaidyŋ özektılıgın moiyndap, klimattyŋ özgeruımen küresu şaralaryn qabyldady. Jahandyq klimattyq daǧdarys küşeigen uaqytta Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ Tūraqty damu maqsattarynyŋ (TDM) klimattyŋ özgeruımen jäne onyŋ saldarymen küresuge baǧyttalǧan 13-maqsaty qalyptasty. 2015 jyly 196 el qabyldaǧan Parij kelısımı jahandyq temperaturanyŋ köterıluın Selsii boiynşa 2 gradustan äldeqaida tömen deŋgeide şekteuge jäne ony önerkäsıpke deiıngı deŋgeiden joǧary Selsii boiynşa 1,5 gradusqa deiın şekteuge baǧyttaldy jäne būl kelısım memleketterge parniktık gazdar şyǧaryndylaryn azaitu jäne tömen kömırtektı bolaşaqqa köşu jönındegı josparlaryn belgıleu üşın bırtektı negızdı qūrady. Ol üşın elder kömırtegı şyǧaryndylaryn azaitu üşın tūraqty saiasat pen täjıribenı qabyldauy kerek. Būl taza jäne tiımdırek quat közderıne auysudy jäne kün men jel energiiasy siiaqty jaŋartylatyn tehnologiialarǧa investisiialaudy, tömen kömırtektı kölık jüielerın ılgerıletu jäne ormandardy kesumen küresetın, qorşaǧan ortany kögaldandyruǧa järdemdesetın tūraqty damu täjıribesın qabyldau boiynşa bastamalardy qamtidy. Säikesınşe, 13-maqsat tūraqty energiia közderıne jahandyq köşudı jedeldetu qajettılıgın moiyndaidy. Būl rette, ükımet, käsıporyndar men jeke tūlǧalar özderınıŋ energiia qospalarynda balamaly energiia ülesın arttyru üşın jūmys ısteuı kerek. Saiasatkerler tūraqty energiia şeşımderın odan ärı ılgerıletu üşın ǧylymi-zertteu jäne täjıribelık-konstruktorlyq jūmystarǧa investisiia tartudy qamtamasyz etuı kerek. Nätijesınde klimattyŋ özgeruıne tözımdılıktı qalyptastyru barysyna beiımdelu elderdı küştı infraqūrylym men aldyn-ala habarlau jüielerıne den qoiuǧa jäne olardy qalpyna keltıru mümkındıkterın küşeitetın bolady. Klimatqa qolaily auyl şaruaşylyǧy jäne tūraqty qala qūrylysy siiaqty naqty şaralarǧa basymdyq beru arqyly özgermelı klimat jaǧdailaryna beiımdeluge jäne qoǧam men ekojüielerdıŋ osaldyǧyn barynşa azaituǧa kömektesedı. Sonymen qatar, 13-maqsat klimattyŋ özgeruıne qarsy ūjymdyq äreket pen qarjylyq qoldaudy qajet etetının moiyndaidy. Damyǧan elder 2030 jylǧa qarai damuşy elderdı klimat özgeruınıŋ saldaryn azaitu jäne beiımdelu boiynşa äl-auqatyna kömektesu üşın jylyna 100 milliard dollardy jūmyldyru jönındegı mındettemelerın oryndauǧa şaqyrady. Būl rette, klimattyŋ özgeruıne qarsy küreste adamdar da maŋyzdy röl atqarady. Energiiany tūtynudy azaitu, jaŋartylatyn energiiany paidalanu jäne tūraqty saiasatty ılgerıletu siiaqty qarapaiym ömır saltyn özgertu arqyly ūjymdyq türde ülken özgerıs jasai alady. Klimattyŋ özgeruınıŋ saldary turaly bılım beru jäne habardar bolu arqyly mäselenı şeşu jolynda qoljetımdı ärekettterdı jūmyldyruǧa jäne adamdarǧa öz betınşe klimat belsendısı bolu mümkındıgın ūsyna alady.
Qorytyndylai kele, klimattyŋ özgeruı – şūǧyl äreket etudı talap etetın jahandyq daǧdarys. Osy rette, ükımet, qauymdastyq müşelerı men jeke tūlǧalar planetamyzdyŋ tūraqty bolaşaǧyn qamtamasyz etu üşın klimattyŋ özgeruımen küresuge basymdyq beru mındetke alynyp otyr. Būl rette, balamaly energiiaǧa investisiia salynyp, jerdı basqarudyŋ jauapty täjıribesın engızudı jäne ekologiialyq tūraqtylyqty qamtamasyz etetın saiasatty qoldau qajet. Sebebı özgerıs uaqytyndaǧy qazırgı synaqty qabyldap, ǧylymi dälelderı aiqyn jäne saldary keŋ auqymdy tendensiialarymen küresu, sanaly taŋdaular jasauǧa jäne barlyq deŋgeidegı saiasat talaptarynyŋ özgeruıne äkeledı. Klimattyŋ özgeruımen küresu arqyly şūǧyl jäne örşıl şaralardy qabyldau barlyq älemge ortaq ūtymdy ekologiialyq sauatty bolaşaqqa jol aşady.
Abdolla Nazerke
Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetı,
meteorologiia jäne gidrologiia kafedrasynyŋ 2 kurs magistranty
