Nazarbaev tūsynda lepıre bastalǧan latynǧa ötu bastamasy qazırgı prezident tūsynda qyzuy qaityp, salqyndap qaldy. Mūny sarapşylar Reseidıŋ Ukrainaǧa aşqan soǧysynan keiıngı saiasi amal dep sipattaidy.
Osydan 95 jyl būryn iaǧni 1928 jyly 20 jeltoqsanda Qazaq ASSR Ortalyq atqaru komitetı qazaq oǧan deiın arab grafikasynda qoldanylyp kelgen qazaq jazuyn latyn älıpbiıne köşıru turaly qauly qabyldady. 10 jyldan astam latyn älıpbiın paidalanǧan Qazaq elı 1940 jyly kirillisaǧa köşedı.
Eks-prezident Nūrsūltan Nazarbaev ta kezınde 2017 jyly «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasyn qabyldap, atalǧan baǧdarlamada kirillisadan latyn älıpbiıne köşetınımız jariialandy. Tıptı 2020 jyly 1 synyp oquşylary latyn älıpbiınde oqi bastaityny habarlandy.
Al prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ tūsynda Ūlttyq keŋeste, nemese latynǧa ötu jönındegı jiyndarda aitylǧany bolmasa, ıstıŋ naqty şeşımı aitylǧan emes. Tıptı soŋǧy kezde auyzǧa da alynbaityn boldy. Qazırgı bilıktıŋ syŋaiyna qaraǧanda, äzırge zertteu jeleuımen uaqytty soza tūrǧan tiımdı siiaqty körınedı. Biyl säuır aiynda prezident latynǧa ötude «Öreskel qate jıberdık. Ǧalymdarymyz basqa elderdıŋ ozyq täjıribesın mūqiiat zerttep, ūtymdy tūstaryn paidalanuy kerek» dep tūjyrǧan.
Sodan berı qoǧam «sen timeseŋ, men timen, baqyraq köz» deitındei jaǧdaidy bastan keşırıp jatyr.
Şynynda soŋǧy kezderı latyn älıpbiıne köşu mäselesı nege köterılmeitın boldy? Rasynda soltüstıktegı körşımız qysym körsetıp jatyr ma?
«TOQAEVTYŊ SAIаSATY BÖLEKTEU»
Mäjılıs deputaty Ermūrat Bapi latyn älıpbiıne köşu mäselesıne geosaiasi jaǧdai yqpal etkenın aitady.
- Mūnyŋ sebebı älıpbi, tıl, gerb, änūran degen siiaqty ūlttyq memlekettık mäsele. Būl mäselenı jüzege asyru üşın saiasi şeşım kerek. Al bızde saiasi şeşımdı qabyldaityn el prezidentı. Sondyqtan ol kısı geosaiasi, äsırese Resei men Ukraina arasyndaǧy soǧysqa bailanysty jäne eldıŋ ışındegı jaǧdaidy teŋseltpeu üşın äzırge pauza ūstap tūrǧan siiaqty. Bıraq men būl ūzaqqa sozylmaidy dep oilaimyn. Latyn älıpbiı aldaǧy jyldardan bastap jüzege asa bastaidy, – dedı ol.
Mäjılısmenge «Keibır deputattar jäne özıŋız eks-prezidenttı köp synaisyzdar. Bıraq Nazarbaev 2025 jylǧa deiın latyn älıpbiıne köşemız dedı. Qazırgı prezident osyny jalǧastyra ma?» dep sūraq qoidyq.
- Nazarbaev kezındegı älemdegı geosaiasi jaǧdai basqa bolatyn. Qazır bızdıŋ ırgemızde soǧys bolyp jatyr. Eldegı basqa ūlttardyŋ üles salmaǧyn eseptei otyryp jäne halyqaralyq jaǧdaidy baiqastap qaraǧanda prezident Toqaevtyŋ saiasaty äldeqaida bölekteu dep oilaimyn. Baiypty, salmaqty. Prezidenttıŋ täuelsızdık künımen qūttyqtau kezınde «Bız eldegı özgerısterdı är qadam saiyn jasaimyz» dep aitty. Sol aitqandai kelesı qadamyn kütu kerek siiaqty. Sebebı prezident halyqaralyq jaǧdaidaǧy mäselelerdıŋ barlyǧyn diplomatiialyq tūrǧydan şeşuge tyrsyp jatyr, – dedı deputat Ermūrat Bapi.
«RESEI FAKTORY»
Deputat geosaiasi jaǧdaidy jiı eske alǧan soŋ «Qazaqstannyŋ latyn älıpbiıne köşuıne Resei kedergı bolyp otyr ma?» dep sūraqty tötesınen qoidyq.
- Būl jerde bız Resei faktoryn qalaida eskeruımız kerek. Aramyzda 7,5 myŋ şekara bar ärı halyqtyŋ belgılı bır mölşerı orystar jäne orystıldıler bolyp otyr. Sondyqtan bızde qalyptasqan mentalitet bar. Osynyŋ bärı eseptelıp otyr dep oilaimyn. Menıŋ özımnıŋ oiymşa, däl qazırgı kürdelı ekonomikalyq jäne älemdık saiasi daǧdarys jaǧdaiynda jau quyp kele jatqandai asyǧatyn eşteŋe joq, - dedı deputat.
- Geosaiasi jaǧdai tūraqtalyp, körşı elden keletın qysym tömendegennen keiın bilık qazır ıstei almai otyrǧan ūlttyq saiasatyn jalǧastyra ala ma? Joq, älde ol kezde basqa syltau aityla ma?
- Joq. Menıŋ oiymşa, Resei men Ukraina arasyndaǧy soǧystyŋ nätijesı bızdıŋ Euraziialyq qūrylyqtaǧy geosaiasi, tıptı saiasi kartany özgertıp jıberuı äbden mümkın. Qalai bolǧanda da köp närse osy soǧystyŋ nätijesıne bailanysty şeşıledı... Menıŋ oiymşa, Ukrainanyŋ müddesındegı jeŋıs bolu kerek. Resei jeŋılıp jaiyna keluı kerek. Eger soǧystyŋ nätijesı osy deŋgeide bıtetın bolsa, onda Qazaqstan üşın Euraziia kontingentındegı geosaiasi jaǧdai äldeqaida tūraqtalady, - dedı ol.
«ǦALYMDAR ORTAQ PIKIRGE KELE ALMADY»
Mäjılıs deputaty Edıl Jaŋbyrşinnyŋ pıkırı Ermūrat Bapiden bölek. Ol ärıptesı sekıldı geosaiasi jaǧdaidy emes, ǧalymdardyŋ arasyndaǧy arazdyqty alǧa tartty.
- Bırınşıden, tıl salasynyŋ mamany emespın. Bıraq öz oiym boiynşa, maqala oqyp, tıl mamandarymen kezdeskende bızdıŋ ǧalymdar ortaq şeşımge kelmegen siiaqty körınedı. Ärtürlı nūsqalar bar. Mysaly, Maŋǧystauda Quanthan Vanov deitın azamat özınıŋ jobasyn maǧan körsettı jäne ol kısınıŋ jobasy resmi nūsqadan bölekteu. Menıŋ oiymşa, ǧalymdar ortaq şeşımge kelmegen siiaqty.
Jaŋbyrşin latynǧa ötu mäselesınde geosaiasi jaǧdaidy basty mäsele retınde tanymaidy.
- Būl jerde saiasi mäsele ekınşı plandaǧy zat sekıldı maǧan. Menıŋşe būl mäselede ǧalymdardyŋ arasynda ortaq mämıle joq. Bırınşı ǧalymdarymyz qaisy yŋǧaily ekenın anyqtap alu kerek. Üş-tört nūsqasy bar ǧoi. Al bilıkke kelsek, bızdıŋ bilık eşkımnen qoryqpaidy. Sebebı bız özımız täuelsız memleketpız. Onyŋ üstıne bızde köp jerde latyn älıpbiı paidalanyp jür ǧoi, - dedı ol.
Serık Joldasbai
«Adyrna» ūlttyq portaly
