«Jer astynan jık şyqty, ekı qūlaǧy tık şyqty» degendei, «Şyǧys aqparattan» taǧy da şu şyqty. Şyǧystyŋ jurnalisterı äiteuır şyryldaidy da jatady. Onyŋ basy-qasynda oblystyq «Didar» gazetınıŋ tılşısı qyzmetın atqarǧan özım de barmyn. Dese de, būl jolǧy şu erekşe aşy, erekşe auyr. Bärı de sol «Şyǧys aqparat» holdingıne qarasty qos gazettıŋ «Didar» men «Rudnyi Altai» gazetterınıŋ jaŋa jyldan berı şyqpai qaluynan bastaldy...
Ras, qaŋtar aiynyŋ ortasy bolsa da, oqyrmannyŋ qoly qos gazetke jetpei otyr. Gazet qaida? Tūraqty oqyrmandardyŋ taǧaty tausyldy. Byltyr şyqqan soŋǧy nömırınde «gazettıŋ kelesı sany 2024 jyldyŋ 11 qaŋtarynda şyǧady» dep jazylǧan. Esımı öŋırge, qala berdı respublikaǧa keŋınen tanymal jurnalist, aqyn, Şyǧystaǧy ruhaniiattyŋ myqty janaşyry Mūrathan Kenjehanūly män-jaidy sūrap dereu gazettıŋ bas redaktory Serık Äbılhanǧa qoŋyrau şalady. Sekeŋnen «eşteŋe aita almaimyn, osy jyldyŋ basynan bastap men bas redaktor emespın» degen jauap alady. Mässaǧan! Amaly tausylǧan Mūrathan feisbuktegı paraqşasyna «Didar» nege şyqpai qaldy?» degen post jazady. Sol-aq eken «Şyǧys aqparattaǧy» bıraz bylyqtyŋ betı aşylady.
Gazettıŋ şyqpai qalǧany qalai? Ne boldy? Būl ne degen jauapsyzdyq? «Şyǧys aqparattyŋ» basşysy qaida qarap otyr? Käsıbi jurnalist retınde men mūndai ärekettı äste tüsıne almaimyn. Mūrathannyŋ jazbasynyŋ astyna pıkırımdı aşyq jazdym. Arsenii Düisenovtı «Şyǧys aqparattyŋ» direktory etıp äkelgenı oblys äkımınıŋ ülken qatelıgı bolǧanyn aittym. Şynynda da, «Şyǧys aqparattaǧy» şu, gazetterdıŋ şyqpai qaluy jäi ǧana şu emes qoi. Mūnyŋ artynda ūlttyq ideologiia, memlekettık tıl mäselesı, şekaralyq öŋırdegı aqparattyq qauıpsızdık mäselesı tūr. Mūndai jaǧdai gazettıŋ tarihynda bolyp körmegen. Gazet şyǧaru ısıne būlaişa jeŋıltek qarauǧa bola ma? Ärine, şyndyq qaşan da aşy. Jazba astyndaǧy jazylǧan pıkırler Arsenii myrzanyŋ şymbaiyna qatty batty. Käsıporynnyŋ 264 million qaryzǧa batqanyn, tabystyŋ, kırer kırıstıŋ joǧyn aitty. «Eşkım būl kompaniiaǧa «kele qoiypsyŋ, mä aqşa» dep qarjy bermeidı dedı. Talan-tarajǧa tüsken kompaniiany «sauyqtyru» keregın jetkızdı. Qoişy, Arsenii myrzanyŋ sezıne senseŋ, kompaniia äbden «dertke şaldyqqan», ışınen ırıp şırıgen... Endı sol şala jansar käsıporyndy aman alyp qalu üşın, baspahanany taratyp, gazettı aptasyna bır-aq ret şyǧarǧan tiımdı körınedı. Estıdıŋız be, aptasyna bır ret! Aptasyna bır ret şyǧatyn ol gazettıŋ özı, ai ortasynan ausa da, älı jaryq körgen joq. Tek äleumettık jelıdegı osynau şudan keiın ǧana holding basşylyǧy «Şyǧys aqparat» JŞS käsıpornynda keşendı rebrending ötkızıluıne jäne qaita qūryluyna bailanysty oblystyq «Didar» jäne «Rudnyi Altai» gazetterınıŋ 2024 jyldyŋ 25-qaŋtarynda jaryqqa şyǧatyny turaly habarlandyru jariialady.
A.Düisenovtyŋ tipografiia özın özı aqtamaidy degen sözıne menıŋ kümänım bar. 2010 jyly İndiiadan million dollarǧa satyp alynǧan baspa maşinasy onda eŋbek etken jūmysşylardyŋ aituynşa älı jap-jaŋa. Öskemendegı «Reklamnyi Daidjest» baspahanasynyŋ qondyrǧylarynyŋ özı onyŋ şaŋyna ılese almaidy. 2013 jyly lizingtı tolyq ötep bolǧan soŋ, käsıporyn kırıske de şyǧa bastaǧanyn aitady bıletınder. Bıraq Arsenii myrza būl baspa maşinasyn satqannan basqa, tyǧyryqtan şyǧar joldy körmei tūr. Aituynşa, baspahana jylyna 170 mln. şyǧynǧa batyrady eken. Al tabatyn tabysyn bırde 60, bırde 58 million dep jazady. Iаǧni, būl - Arsenii myrza baspahana jūmysymen ainalysqysy kelmeidı degen söz. Käsıptıŋ közın tapqan media menedjer eşqaşan mūndai qadamǧa barmasa kerek. «Būl Arsenii myrzanyŋ özı - naşar menedjer degen söz. Marketing dūrys jolǧa qoiylmaǧandyqtyŋ belgısı» deidı būl turaly «Semei taŋy» gazetınıŋ bas redaktory Riza Moldaşeva. «Eger «oŋtailandyrudyŋ» daqpyrtymen baspahana satylyp ketse, ol - ülken qylmys. Erteŋ jaǧdai tüzelıp, gazetterdıŋ şyǧu sany artyp jatsa, baspahana nege kerek bolmasyn? Sondyqtan, asyǧystyqpen osy öŋırge qyzmet jasaityn baspahana satylyp ketse –ol sol satuşynyŋ ar-ojdanyna tüsken qara taŋba dep bılemın» dep jazady ūzaq jyldar oblystyq «Didar» gazetın basqarǧan redaktor, jazuşy aǧamyz Aitmūhamet Qasymov.
Qalai desek te, Arsenii Düisenov myrzanyŋ būl qadamy qate şeşım boldy dep sanaimyn men de. Arsenii myrza respublikadaǧy, tıptı özge elderdegı paida äkelıp otyrǧan baspahanalardyŋ jūmysyn nege zerttemeidı? Nege ızdenbeidı? Baspa ısın öte jaqsy bıletın myqty menedjer jaldasyn. Qosymşa qarjy közın qarastyratyn myqty mamannan joǧary ailyqty da aiamasyn. Respublikalyq deŋgeidegı tapsyrystardy qabyldasa da oǧan eşkım qoi demeidı ǧoi. Barlyq talapqa sai zamanaui tipografiia qalaişa özın-özı aqtamaidy? Satu, qiratu talantsyz, eşteŋege bas qatyrǧysy kelmeitın media menedjerdıŋ şeşımı dep aitar edım. Ol osydan basqa mäselenıŋ şeşımın körıp tūrǧan joq. Közı, kökıregı «soqyr» basşy ǧana osyndai qadamǧa barady. Mūnyŋ soŋy ülken daǧdarysqa äkeledı. Şyǧystaǧy qazaq ruhaniiatynyŋ qūldyrauyna aparyp soǧady. Keŋes odaǧy taraǧan soŋ, täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary respublika boiynşa 16 myŋnan astam kıtaphanany qiratyp tastadyq qoi. Soŋy ne boldy? Qazır sauatsyzdyqtyŋ beleŋ alyp bara jatqany ötırık emes qoi. Qazaq «kıtap oqymaityn» elge ainaldy. Jelıge bailanyp otyrǧan jūrttyŋ äŋgımesı ösek pen tösektıŋ ainalasynan aspaidy. Äleumettık jelını aşyp qalsaŋ, estitınıŋ kısı ölımı, zorlau, qorlau. «Şyǧys aqparattyŋ» basşysy Arsenii Düisenov myrza da maǧan Şyǧys jūrtyn «tünekke» bastap alyp bara jatqandai körınedı.
Al endı özımnıŋ «Didar» gazetınen nege ketkenımdı jazaiyn. Naqtysyn aitqanda, ketırdı desem jön bolar. Öitkenı şyǧarmaşylyq adamyn artynan aŋdyp, qarauyl qoiu, gazet basşysynan menıŋ ärbır qadamym turaly qyzmettık hat talap etu, är jazǧan maqalamdy «dürbımen» tekserıp, tyrnaq astynan kır ızdeu, būl endı ketırudıŋ amaly emei, nemene. Gazettıŋ bas redaktorynyŋ orynbasary qyzmetın atqarǧan Erjan Äbıştıŋ özı de menıŋ jürgen-tūrǧanym turaly bastyqqa esep jazamyn dep, qatty qinalyp kettı, bılem. Men Arsenii myrzanyŋ osy äreketınen-aq «Şyǧys aqparatta» qaludyŋ mänı joq ekenın tüsındım. Endıgı jerde şyǧarmaşylyqpen jūmys ısteu mümkın emes edı. Ärine, ıştei qinaldym. Bıraq şeşımıme ökıngen joqpyn. Osy jerde «Didar» gazetıne qaita oralu turaly da nietım joq ekenın aita keteiın.
Jalpy, būl kısı üşın adamdy tükke alǧysyz etıp qūnsyzdandyra salu tükke tūrmaidy. Mysaly feisbuktegı Mūrathannyŋ postynyŋ astyna qaldyrǧan jazbasynyŋ bırınde «Jurnalist aty bar qyzmetker özımen özı oiyna kelgenın jazyp jürgen, onyŋ naryqtyq qūny bar ma, joq pa – eşkımnıŋ şaruasy bolmaǧan» dep jazady. Onyŋ oiynşa, jūmystan qysqarǧan jurnalister, ışınde men de barmyn, qūr bos, «oinap» jürgen sekıldı. Būl degenıŋız jurnalistıŋ käsıbi şeberlıgıne şäk keltıru, abyroi-bedelıne nūqsan keltıru ǧoi. Sauatty, bılıktı media menedjer būlai eşqaşan da aitpaidy. Jalpy, onyŋ būlai söileuge qandai qaqysy bar? Osy sözı üşın de Arsenii myrzany sotqa beruge bolady. A.Düisenov myrzaǧa deiın de būl käsıporynda memlekettık tapsyrys degen bolǧan, eşkım de laǧyp jürgen joq, jurnalister basşylyqtyŋ tapsyrmasyn oryndady.
Jaraidy, A.Düisenov myrzanyŋ sözımen aitqanda, «jurnalist oiyna kelgenın jazyp», laǧyp jürdı deiık, al fotograf, korrektor, gazettı betteuşı dizainer jūmystan nege qysqardy? Olar da sonda «oinap» otyrǧan ba? Otyz jyldyq eŋbek ötılı bar «Didar» gazetınıŋ korrektory Gülnar Mūsanovanyŋ eŋbegın baǧalamany qalai? Gazetke baryn, närın berdı. Gazettıŋ qatesın jöndeuge sanaly ǧūmyryn arnaǧan korrektordy dalaǧa laqtyrdy da tastady. Qazır eluden asqan adamǧa jūmys tabu da qiyn. Al betteuşı dizainerdıŋ kınäsı ne? Saiat bauyrymyz jūmysyn janyndai süiıp, berılıp ısteitın. «Ol jıgıt maǧan ūnamaidy» dep, ony da «qysqartyp» tastady. Oblystyq, respublikalyq, halyqaralyq suretşıler baiqaularynyŋ laureaty, talantty fotograf Tıleubek Şaiahmet bauyrymnyŋ da köŋılınde renış, ökpe qalǧany ras. Al «Rudnyi Altai» gazetınıŋ bas redaktory Natalia Erşova nege jūmystan kettı? Osy gazettıŋ myqty jurnalisı Erık Abitovtyŋ jūmystan ketuıne ne sebep? Qalǧan «Altainius» saitynda qyzmet ıstegen taǧy bıraz ärıptesterdıŋ jūmystan ketkenın aitpai-aq ta qoiaiyq. Öitkenı, Arsenii Düisenov myrza kadrdyŋ qadırın bılmeidı. Sebebı, onyŋ özı jurnalist emes. Myqty media menedjer bolsa, şyǧarmaşylyq ūjymdy şaşau şyǧarmai ūstap otyrar edı. Är mamandy baǧalar edı. Al endı «Şyǧys aqparattyŋ» basşysy «jūmystan ketemın» degen «Didar» gazetınıŋ bas redaktory Serık Äbılhannyŋ «şylbyryna» nege jarmasty? Öitkenı, ol Serık Äbılhan ornynan ketse, ülken şu şyǧaryn, basy bälege qalaryn bıldı. Serık ketse, özı de «ūşyp» keterın jaqsy tüsındı. Äiteuır, bır ornynan alyp, qaita taǧaiyndap, şyǧys jūrty şulap jatqan soŋ, jalynyp-jalpaiyp alyp qaldy. Özınıŋ paraqşasynda jariialaǧan jazbasynda: «Serık Äbılhan ınımızdı alyp tastamaq tügılı qosymşa lauazym berıp ösırdık. Atauy «prodiuser-bas redaktor» dep jazady A.Düisenov. Osylaişa, qazaq gazetınıŋ tarihynda «prodiuser-redaktor» degen jaŋa mamandyq paida boldy, halaiyq. Būl da zamannyŋ talaby şyǧar, bälkım. Qarsylyǧym joq. Erteŋ «redaktor-pediatr» degen jaŋa mamandyq şyqsa da, taŋqalmaimyn. Öitkenı «Şyǧys aqparat» holdingınıŋ basşysy Arsenii Düisenov myrzanyŋ negızgı mamandyǧy pediatr-därıger ǧoi...
Jalpy, barǧan jerınde şyǧarmaşylyq ūjymmen alysu Arsenii myrzanyŋ myqty «qaruy» körınedı. Būl da jelıdegı «aitys» kezınde belgılı boldy. Būl turaly Altynai Maǧzūmova bylai dep jazdy: «Şyǧys aqparat» media holdingıne Arsen Diusenov bastyq bolyp kelgenın estıgende-aq ūiyp otyrǧan ūjymdy ūşpaqqa şyǧarmasyn sezım edım. Köp ūzamai küdıgım rasqa ainalyp keledı. Kärı jürek aldamapty... Olai deitın sebebım, osy Düisenov Qazaqstan-Öskemen telearnasyna direktor bolyp kele sap, sol kezde däl qazırgı «Didar» gazetındegıdei jappai qysqartu, jūmystan şyǧaru bızde bolǧan... Mäselen, osy telearnada 30 jylǧa juyq eŋbek etsem de menı 2013 jyly ebın tauyp jūmystan qysqartyp tastady. «Aqqa qūdai jaq» degen şyndyqtyŋ tuyn köterıp tura bır jyl sottasyp jürıp, nätijesınde jūmystan zaŋsyz şyǧarylǧanymdy däleldep qyzmetıme qaita oraldym».
Kezınde Arsenii myrzanyŋ «quǧyn-sürgınıne» ūşyraǧandar televideniede köp eken ǧoi. Telefonmen «menıŋ de soŋyma tüstı» dep habarlasyp jatqandar älı bar.
Qūdai-au, qūrmettı Arsenii Düisenūly, sız bır ailyqqa qarap, künın äzer körıp jürgen jurnalistermen alyspai, anau Şyǧystaǧy aqşasy bar, qaltasy qalyŋ, myqty alpauyt käsıporyn ielerımen nege alyspaisyz? «Biznestıŋ äleumettık jauapkerşılıgı qaida?», «Ruhaniiatqa, gazetke nege qarjy qūimaisyŋdar? dep, apşysyn quyrsaŋyz bolmai ma? Älde oǧan bılıgıŋız, bılımıŋız jetpei me? Özıŋızge osy mındettı senıp tapsyrǧan oblys äkımı Ermek Köşerbaevtan nege «diplomatiianyŋ» qyr-syryn, älemdık täjıribenı sūrap, üirenbeisız? Käsıporynnyŋ talan-tarajǧa tüskenıne jurnalisterdıŋ qatysy qanşa? Men sony ūqpaimyn. Özım käsıporynnan bır tiyn artyq aqşa alyp körgen joqpyn. «Baqytty bolyp üirenıp jürmın» degen kıtabymdy da özımnıŋ tırnektep jinaǧan aqşama şyǧardym. Şyǧysqa marqūm Berdıbek Saparbaev äkım bolyp tūrǧan kezınde gazettıŋ 80 jyldyq mereitoiynyŋ qūrmetıne maǧan bır päter beremın dep uäde berıp edı. Ol da būiyrmady maǧan. Sol kezde Berdıbek aǧamyzdyŋ qasynda jürgen Öskemen qalasynyŋ äkımı Jaqsylyq Omar mūny jaqsy bıledı. Būl päter turaly Oŋdasyn aǧamyz el gazetı «Egemen Qazaqstanǧa» süiınşılep habar berdı. Täuelsızdık Qazaqstannyŋ jetıstıgın otyz jyl boiy jyrlap kele jatqan täjıribelı, käsıbi maman bolsam da, eŋbegım eş baǧalanǧan emes. Jyl saiyn Jurnalister merekesı qarsaŋynda «Aqparat salasynyŋ üzdıgı» belgısıne ūsynady. Bıraq menı ūsynǧanymen, ol ataqqa käsıporyndaǧy basqa adam ie bolady. Netken ekıjüzdılık? Taŋqalamyn.
«Şyǧys aqparat» käsıporny basşysy Arsenii Düisenov myrza özınıŋ jazbalarynda «sait, äleumettık jelı aldyŋǧy qatarǧa şyǧu kerek» dep jazady. Oǧan talasym joq. Bıraq gazettı sonşa sümıreituge de bolmaidy ǧoi. Auyl-aimaq älı tolyq sifrlanyp ketken joq. İnternetı joq auyldar älı jeterlık. Gazet oqityn oqyrman älı bar. Mysaly, bır ǧana Ūlan audany Tarǧyn auylyndaǧy mekteptıŋ 33 mūǧalımı oblystyq «Didar» gazetıne jazylypty. Bıraq älı gazet qoldaryna tigen joq. Būl degenıŋız oqyrmandy syilamau ǧoi.
Sodan keiın, «Şyǧys aqparat» käsıprornynyŋ basşysy qaraşa aiynan bastap «Rudnyi Altai» gazetı jurnalisterınıŋ jalaqysyn ösırıp, nege «Didar» gazetınıŋ jurnalisterınıŋ jalaqysyn kötermegen? Nege qazaq jurnalisterın «şömışten» qaǧa beredı? Aiqai-şu şyqqan soŋ ǧana, ärıptesterım būl «qulyqty» bılıp qaldy. Onyŋ özınde de Arsenii myrza öz jazbasynda «Keşe ǧana keibır azamattar ötken aidyŋ 350 myŋ jalaqysynyŋ üstıne 120 myŋ gonorar alyp otyr dep» kezdeisaq qūpiiasyn aityp qaldy. Nege būlai? Nege «kei azamattar» joǧary ailyq alady da, kei azamattar almaidy? Būl jerde «kei azamattar» degen sözıne erekşe män berıŋızşı. Osydan keiın ǧana qazaq jurnalisterınıŋ ailyǧyn qaŋtar aiynan bastap «qysqarǧan qyzmetkerlerdıŋ esebınen» ösıruge uäde bergen.
Jalpy, «qysqarǧan qyzmetkerlerdıŋ esebınen qalǧandarynyŋ jalaqysyn kötergenın» myqty media menedjer öŋırdıŋ «aqsaqaldaryna» süiınşılep aityp jatyr. Mūny da jetıstıgım dep sanaityn sekıldı. Bıraq ärıptesterımnıŋ aituynşa, jūmys auqymy ekı, üş eselengen. Olardy gazet şyqqan soŋ, gazetke de, saitqa da jazuǧa mındettep otyr. Odan qalsa, ärqaisysy rolik te tüsıruı kerek. Jalpy Arsenii Düisenov myrza gazet pen televidenie jūmysyn şatastyryp alǧan sekıldı me, qalai? Dästürlı gazet jurnalisterın rolik tüsıruge mındetteu pediatr mamanǧa pasienttıŋ tısın jūl deumen bırdei emes pe? Ras, jurnalist ämbebap boluy kerek. Oǧan kelısemın. Bıraq qazaqta «ekı qaiyqtyŋ qūiryǧyn ūstaǧan» suǧa ketedı degen taǧy bır dana söz bar. Osydan baryp gazettıŋ sapasy naşarlaidy, «gazette oqityn tūşymdy dünie joq» dep, oqyrman ökpeleidı. Jurnalistıŋ bır maqalasynyŋ artynda qanşama ızdenıs, qanşama eŋbek bar. Oi qorytyp, ony qazazǧa tüsıru oŋai emes. Onyŋ üstınde Öskemende äkımdık jinalystarynyŋ barlyǧy derlık resmi tılde ötetının ūmytpaǧan abzal. Orys jurnalisterıne oŋai, al memlekettık tılde jazatyn jurnalistke äkımdık jinalystaryn audaru üşın uaqyt kerek. Sonda qazaq tıldı jurnalist audarmaşynyŋ da mındetın atqaryp otyr degen söz. Qazaq tıldı jurnalisterdıŋ mūndai eŋbegı erekşe baǧalauǧa laiyq. Arsenii myrza gazet jurnalisı bolmaǧan soŋ, mūndai niuanstardy bılmeitın şyǧar, bälkım.
Jalpy, men Arsenii Düisenovtyŋ kım ekenın bılmeimın. Būl kım? Pediatr därıger baspasöz salasyna qalai kelgen? Ǧalamtordan ol kısınıŋ jazǧandaryn, tüsırgen habarlaryn ızdep edım, tappadym. Älde «Mäke, Seke, Bike, Ereke, Reke» dep, tamyr-tanystyqpen osyndai mansapqa jetken adam ba? Kım ol? Qandai eŋbegı bar? Aityŋyzdarşy...
Meiramtai İmanǧali, Şyǧys Qazaqstan oblystyq «Didar» gazetınıŋ būrynǧy tılşısı
