Alǧaşqy tanystyq…
Jūmataidy eŋ alǧaş körgenim äli künge esimde. Mekteptiŋ joǧary klasynda oqitynmyn. Jas aqyndardyŋ kezdesui bolady dep, on-şaqty jasty jinap, Äben Däurenbekov pen Säken İmanasov aǧamyz ekeui Almatyǧa alyp keldi. Ärqaisymyzdy bölek-bölek kabinetterge jinaqtap, aqyndyq täjiribe turaly däris oqidy. Bir küni däris jürip jatqan kezde esikten syǧalap, bir jigit qarap tūrdy. Beti appaq, qasy-közi qap-qara, jigittiŋ sūltany ma dersiŋ. Ondai sūlulyq äiel adamdarǧa sirek bitedi. Äben: «Anau seniŋ Jūmatai aǧaŋ. Bizdiŋ Taldyqorǧandiki. Jür, tanystyraiyn»,– dedi. «Äbeke, jigittiŋ sūluynan qorqam. Öte sūlu adam eken. Jüregim daualamai tūrǧany»,–dedim. Ol kezde Jūmatai KazGU-diŋ studenti eken. Taǧdyr degen qiyn ǧoi, arada ūzaq jyldar ötken soŋ, Jūmatai ekeumiz kezdeisoq tanystyq. Jurnalistikany bitirip, Kirov audandyq gazetinde jūmys istep jürgen kezim. Nūrqasym degen bir jas jigit jaŋadan qyzmetke kelgen. Sol jigit jūmysqa tūrǧan alǧaşqy künderdiŋ birinde tuǧan künin jasady. «Zaida jür, meniŋ bügin tuǧan künim. Joldastarymnyŋ barlyǧyn şaqyrdym»,–dedi. Özi kelip şaqyryp tūrǧan soŋ, barmai qalmaisyŋ. Barsam, böten adamdar köp emes eken, jalǧyz Jūmatai otyr. «Mynau Jūmatai Jaqypbaev degen aqyn aǧaŋ, men seni tanystyruǧa alyp keldim. Öleŋderiŋdi oqyp berşi, – dedi. Özimniŋ eki öleŋimdi oqyp edim, ünsiz tyŋdap otyrdy da: «Basqa qandai öleŋ bilesiŋ?» dedi. Men de aqynmyn ǧoi. Aqynda minez bolmauşy ma edi. Öleŋimdi jaqsy dep maqtai qoimaǧan soŋ, renjip, ädeii öziniŋ öleŋin oqyp berdim. Jymiyp küldi de: «Myna soŋǧy öleŋiŋiz jaqsy eken» dedi. Arada biraz uaqyt ötken. Taldyqorǧanǧa bir şarualarmen kelgem. Oblystyq «Oktiabr tuy» gazetin satyp alyp qarasam, soŋynda köŋil aitu jür. Jūmatai sol gazette jūmys isteitin. Äkesi qaitys bolǧandyǧy turaly jazylypty. Redaksiiasyna baryp, köŋil aitsam ba eken dep oilandym. Artynan, jigit adamǧa äieldiŋ köŋil aityp barǧany yŋǧaisyz ǧoi, kezdesip qalsa, aitarmyn dep özimdi-özim jūbattym. Qalada «Kitap järmeŋkesi» bop jatyr eken. Soŋǧy şyqqan kitaptardy qarap, järmeŋkeni aralap jürgem. Bir kezde bireu iyǧyma qolyn salyp: – Qariia, qalyŋyz qalai? – degeni. Ol uaqytta «qariia» degen söz bizdiŋ aramyzda qaljyŋ bop ketken. Jalt būrylyp qarasam, jymiyp qoiyp Jūmatai tūr. – Sälemetsiz be? Äkeŋizdiŋ arty qaiyrly bolsyn! – dep qazaqşalap köŋil aityp jatyrmyn ǧoi. Söitip edim: – Aqynǧa aqyn osylai köŋil aituşy ma edi, Zaida! Sen aqyn emessiŋ be? Taldyqorǧanda ol kezde jalǧyz «Jetisu» restorany bar bolatyn. Tura sol restorannyŋ tūsynda tūr ekenbiz. Sosyn özim de yŋǧaisyzdanyp: «Jüriŋiz, osynda kirip, äŋgimeleseiik» dedim. Restoranda otyryp, äkesi jaily ūzaq äŋgime aitty. «Äkemdi jaqsy köruşi em. Äkem meniŋ dosym, ruhani süienişim edi. Sol süienişimnen airylyp qaldym ǧoi, Zaida. Sen maǧan dos, jar bolşy»,–dedi. «Dos bol degeniŋizdi tüsinem, jar bol degeniŋiz qyzyq eken» dedim külip. «Ony keiin tüsinesiŋ»,–dedi. Üige kelgen soŋ, bolǧan-jaidyŋ barlyǧyn äke-şeşeme aittym. Söitsem, äkem şeşeme: « Jūmatai älgi Saǧadi degen kisiniŋ balasy emes pe? Onyŋ özi seri kisi edi. Birneşe äielinen birneşe balasy bar dep edi. Būl özi nekeli äielinen tuǧan nekeli balasy ma eken. Qyzyŋa ait, sony älgi Jūmataidan sūrasyn» depti. Keiinirek Jūmekeŋmen kezdesken kezde, äkemniŋ aitqanyn sūrap edim, ol qarqyldap külip jiberdi de: «Qoryqpa. Äkemniŋ öziniŋ aq nekesinen tuǧan balamyn» dedi. Sybyrlaǧandy qūdai da estidi ǧoi. Nesin jasyraiyn?! Jūmatai ekeumiz üilengenge deiin, ol da, men de tūrmysta bolǧanbyz. Kelinşegi tym ädemi bolsa kerek. Jūmekeŋniŋ onda Läilaǧa ǧaşyq bolyp jürgen kezi. «Sen Läiläni ǧana jyrlaisyŋ. Nege meni jyrlamaisyŋ» dep jii qyzǧana bergen soŋ, aqyrynda ajyrasyp ketken eken. Säken deitin ūly anasymen birge ketipti. Men de bir jigitpen tūrmys qūryp, «öleŋ jazbaisyŋ» dep şyǧarmaşylyǧyma böget bola bergen soŋ, 11 ai tūryp, ketip qalǧam. Söitip, er azamattan tüŋilip jürgen kezimde Jūmatai jolyqty. Bylai qarasaŋyz, ekeumizdiŋ de taǧdyrymyz ūqsas. Onyŋ da kelinşeginen ajyraǧanyna jeti jyl bolǧan da, meniŋ de jalǧyz jürgenime sonşa uaqyt. Ekeumizde de qorqynyş bar. Ekeumiz de jüreksinemiz. «Ömir sürip kete alamyz ba, joq pa?» degen uaiym basym. Bir küni tüski astyŋ uaqytynda ekeumiz birge şai işip otyrǧanbyz. Sau etip Jūmataimen birge qyzmet isteitin bir top joldastary kirip kelsin. «Eki birdei aqyn ne istep otyrsyŋdar?» dep olar da taŋ. Ertesine meni gazettiŋ redaksiiasy qyzmetke aldy da, ekeumizge toi jasap berdi. Jūmataidan būryn Läilämen tanystym Öleŋ jazuǧa qūmartqan soŋ, aqyndardyŋ da öleŋderin jii oqimyz. «Mädeniet jäne tūrmys», «Jalyn», «Jūldyz» jurnaldarynda, «Qazaq ädebieti» gazetinde aqyndardyŋ jaŋa öleŋderi jii basylady. Sony izdep jürip oqimyz. Sol jyldary Jūmataidyŋ da «Läiläǧa» arnap jazylǧan öleŋderi jii şyǧatyn. Toǧyzynşy klastyŋ oquşysy bolsam da, eŋ birinşi men onyŋ öleŋderine ǧaşyq boldym. Petrarkanyŋ «Laurasy» siiaqty, qazaqtyŋ Läilä degen qyzyna ǧaşyq bolǧan qandai jigit eken dep oilaisyŋ.. Äi, qyzdyŋ da armany joq şyǧar dep oilauşy em.Eŋ birinşi Jūmataidy emes, Läiläni kördim.
Balapan Arynova degen naǧaşy apaiym bar edi. Sol kisi bir küni «Meniŋ Läiläm keldi. Mäskeude oqityn edi. Sen bizdiŋ poetessamyzsyŋ ǧoi. Üige jür» dedi. Alǧaş ret «poetessa» degen sözdi sol kisiden estidim. Dap-dardai qyp aqynsyŋ dep tūrǧan soŋ, barmai qalasyŋ ba? Naǧaşy apammen ilesip, üiine keldim. Läilä appaq, ülbiregen sūlu qyz eken. Al men eki betim qyp-qyzyl, auyldyŋ qyzymyn. Eki betimnen qysyp-qysyp qoiyp, «Oi, eki betinen şertip jiberseŋ, qany tamaiyn dep tūr» dep aitqany da esimde. Ol kezde ol Läiläniŋ, keiin maǧan jar, dos bolatyn Jūmataidyŋ Läiläsi ekeni sol sätte bilgem joq. Jūmatai ekeumiz jüzdesip jürgenimizde Qaratal özeniniŋ boiynda jii kezdesetinbiz. Ol öleŋ oqidy. Öleŋderiniŋ bärin jatqa biletin. Bir küni söitip öleŋ oqyp otyrǧanynda: «Läilä degen kim?» dep sūradym. «On alty jasymda dosymdy mal därigerlik oquǧa tüsiremin dep, birge emtihan tapsyrdym. Studenttik künderdiŋ birinde keşkilik bi keşine bardyq. Bige bir top qyzdar keldi. Sol qyzdardyŋ däl ortasynda ai men kündei bir qyz kirip kele jatty. Moinynda qyp-qyzyl oramaly bar. Kirip kele jatyp, birden közi maǧan tüsti. Sosyn maǧan jaqyndap keldi de, moinyndaǧy qyzyl oramaldy meniŋ moinyma salyp, eki ūşynan özine qarai tartyp, bige şaqyrdy. Bi bilmeimin. Sportpen ainalysam. Bokser bolam dep jürgen kezim. «Bilmeimin» dep aituǧa taǧy ūiat. Ündemei tūra berdim. Söitip edim, ol aşulanyp, janyndaǧy qyzdarǧa qarady da: «Esli on ne budet moim, togda ia ne budu jit» dedi, qyzyl oramaldy maǧan qaldyryp, esikti sart etkizip, şyǧyp kete bardy. Ülbiregen appaq aru qyzdyŋ meni ūnatyp qalyp, osylai söz aitqanyna özimdi keremet baqytty sezindim. «Läiläniŋ atyn şyǧaratyn aqyn bolam» dep özime sert berip, öleŋ jazyp kettim. Būrynyraqta da öleŋ şimailaitynym bar edi. Al öleŋge şyndap den qoiuyma Läilä sebepker boldy. Läilä – meniŋ baqytym da, sorym da, quanyşym da, qasiretim de bolyp kele jatyr. Zaida, ekeumiz taǧdyr qosyp, üilenetin bolsaq, sen meni Läilämmen birge jaqsy köresiŋ. Läilä arabqa tūrmysqa şyqqan. Qazir alty jasar qyzy bar. Şirkin, sol qyzdy asyrap alsam ǧoi» dep onyŋ armandaǧany da äli künge esimde. Alǧaşynda şyn mäninde Läilä Dosmūhamedovaǧa arnalyp jazylǧanymen, keiin Läilä Jūmataidyŋ aqyndyq mūŋynyŋ, bükil bolmysynyŋ, ökpe-nazynyŋ, bükil qaiǧysy men quanyşynyŋ tiptik obrazyna ainaldy.Renişimizdi de, ökpemizdi de qaǧazǧa jazatynbyz
Jūmekeŋ sportpen ainalysatyn. Taldyqorǧanda tūrǧanymyzda qystygüni qarmen jalaŋaiaq jüretin. Köktem kele suyq sumen şomylatyn. Densaulyǧy öte küşti bolatyn. Tamaqty ta talǧap jeuşi edi. Astyŋ köbin özi daiyndaǧandy ūnatuşy edi. Etten türli taǧam jasap, oǧan «Zaida-Jūmatai» dep at qoiyp jüretin. Köşede jürgende özin tym täkappar ūstaityn. Aǧaryp ketken şaşyn boiap alyp jüretin. Ekeumiz üiden birge şyqsaq, maǧan «Sen köşeniŋ arǧy betimen jürşi« deitin. Aldynan bireu kezdeser me eken dep oilap, men köşeniŋ arǧy jaǧyna ötem. «Üige kelgende men senikimin. Dalaǧa şyqqanda men aqynmyn ǧoi, azamatpyn. Sondyqtan sen eşqaşanda qarsy şyqpa»,–dep aitatyn. «Meniŋ ökpem, renişim bolady, ony qalai aitu kerek» desem, «Sen qalam ūstap jürgen aqyn emessiŋ be? Pikirleriŋniŋ bärin qaǧazǧa tüsirip ber»,–deitin. Bir-birimizge renjisek, qaǧazǧa jazyp, qaǧazǧa renjitinbiz. Sonyŋ bärin jinai bersek, qazir bir kitap şyǧar edi. Ol kezde jinaudy bilmegenbiz, jyrtyp tastai berippin. Keiinirek sportyn da, boksyn da tastady. 1979 jyly Almatyǧa köştik. Kişkentai balam bar, äri qyzmetimdi tastai almai, Taldyqorǧanda qalyp qoidym. Qystyŋ küni suyq sumen juynatyn, şynyqqan keremet Jūmatai Almatyda mensiz üş jyl tūrǧanda kütimi bolmai, biraz densaulyǧyn joǧaltyp alypty. Äri seri jigit, äri aqyn, Almatyda jalǧyz jürgen soŋ, qyz-kelinşeksiz bola ma? Almatyǧa kelgen soŋ, bir küni maǧan: «Jaqsylap boianyp, şaşyŋdy jöndep, eŋ täuir kiimderiŋdi ki. Bügin seni baspaǧa ertip aparam» dedi. «Jalyn» baspasynda jūmys isteitin. «Qazir seni osyndaǧy qyz-kelinşekter köredi. Seniŋ jaman şalyŋ üş jyl şydap jürdi deisiŋ be? Seni körsin, qarasyn, bärine şydauyŋ kerek» dedi. Baspanyŋ aldyna jaqyndaǧanda, meni jalǧyz tastap, özi işke kirip ketti. Ūzyn dälizdi boilap, jalǧyz özim kele jatyrmyn. Är esikten syǧalap, bireuler qarap jatyr. Bazardaǧy at saudasy siiaqty, at taŋdaǧan siiaqty közqaras. Bölmesine kelsem, uaiymdap otyr eken. «Qalai? Dūşpandardyŋ synaǧyna şydadyŋ ba?» dedi. Ne aitsa da, qaljyŋmen jetkizetin. Äzildep otyryp tigisin jatqyza saluşy edi. Alǧaş üilengen kezimiz. Bir küni maǧan «Laǧman sozyp qoişy» dedi. Üide būryn tamaq istep körmegem. Äri äke-şeşem erkeletip, erkek bala siiaqty ösirgen ǧoi. «Laǧman sozudy bilmeimin« desem, «Eki jūmyrtqa men ūn alda ilei ber. Men kinoǧa kettim. Kelgenşe laǧman sozyp qoi» dedi de şyǧyp ketti. Talaptanyp, ülken şelekpen bir şelek qyp laǧman äzirlep qoiǧam ǧoi. Jūmatai kirip keldi de, älgi şelektegi laǧmandy körip, «Jaqsy boldy, dälizge şyǧaryp qoi. Qystai osy laǧmandy jep şyǧatyn boldyq» dedi. Päter jaldap tūramyz. Otty Jūmatai jaǧady. Dombyrasyn şertip, törde jatqan. «Zaida, ana otty türtip jiberşi« degeni. Otty astynan türtudi qaidan bileiin, köseudi aldym da, üstinen qozǧap-qozǧap jiberdim. Üidiŋ işi qap-qara tütin bolyp ketti. Onyŋ beti de qap-qara. Meniki de oŋyp tūrǧan joq. Ornynan ūşyp türegeldi. Ūrysatyn şyǧar dep oiladym. «Oipyrmai, o zaman da, bū zaman, qoldan negr jasaǧandy birinşi ret köruim» dedi.Küileriniŋ köbi nasihattalmai qaldy
Jūmataidyŋ öleŋ jazǧanynyŋ özi erekşe bolatyn. Eki-üş kün būryn daiyndalyp, qalamyn ūştap, daiarlap qoiatyn. Men kez kelgen qaǧazǧa sary bolsa da jaza berem. Al ol bolsa tek qana aq qaǧazǧa jazatyn. Erte ūiyqtaityn. Taŋ erte atyp kele jatqanda, qūstardyŋ dausynan oianyp, sūŋqyldatyp dombyrasyn şertip otyratyn. Dombyrasyn şertip, özin-özi baptai bastaǧanynan-aq, öleŋ tua bastaǧanyn sezem. Küi de şyǧaratyn. «Läilä kelgen», «Zaida körgen», «Qajytai», «Jūmatai» siiaqty tört küii ǧana esimde qalypty. Jūmekeŋ şertpe küidiŋ şeberi edi. Biraq, küileriniŋ barlyǧy nasihattausyz qaldy. Közi tirisinde Seken inisine bir-ekeuin tartyp berip jüretin. 50 jyldyǧynda Seken Tūrysbekov sol küilerin oryndap berdi. «Läilä kelgenin» Qajytai oryndap jür. Onda da tolyǧymen emes. Sol küiderdiŋ bärin taspaǧa tüsirip, küişilerge bersem be degen armanym bar. Jyrdy jaqsy aitatyn. Taŋ ata erte oianyp, Toqtaǧūldyŋ jyrlaryn, aqyn-jyraulardyŋ öleŋderin jyrlaityn. Aqyn bolsa da, matematikany jaqsy biletin. Orysşa, fransuzşa taza söileitin. Jūmekeŋniŋ Kenejiren degen aty bolǧan. Auyryp, otbasylyq jaǧdaiy da sebepşi bolyp, oquyn bitire almai elge kelgeninde äkesi qūlyn kezinde satyp äpergen eken. Äkesi auyl keŋestiŋ töraǧasy bolatyn. «Osy balam meniŋ atymdy şyǧarady» dep Jūmataiǧa ülken ümit artqan eken. Oqudan şyǧyp qalyp, elge kelgeninde kitaphanaǧa jūmysqa tūrǧyzady. Kitaphanaşy bolyp jürip, bükil kitapty oqyp tauysypty. Odan qalǧan bos uaqytyn at baptaumen ainalysypty. Jailauǧa şyǧyp, jirenin baptap, talai bäigege qosyp, sol bäigelerden talai syilyqtar da alypty. Keiinirek jirenin aǧasy satyp jiberipti. Sonda ǧoi: Bes motorly samoletke baspa-bas, Bermeitūǧyn atym edi, qaiteiin?! Eger aǧalaryn aiyrbastai bastasa, Şora sizdi aiyrbastar edim aldymen,–dep äzil türinde öleŋ jazyp jürgeni.İmperiia jasaimyz dep qaǧanat qūrǧany bar
Janyna öŋkei student jastardy jinaqtap, «Moŋǧol imperiiasyn qūramyz?» dep qaǧanat qūrǧany bar. Qaǧanat qūruynyŋ özi bir jaǧynan seriligine jatsa, endi bir jaǧynan mūnyŋ astarynda ülken oi jatqan siiaqty. Jūmataidyŋ jany jas boldy. Özimen qatar qūrbylary düniege moiynsūnyp, üi-maşina alyp jatqanda, ol düniege onşa köŋil audara qoimady. Oǧan endi joldastary dos-qūrby bola almai qaldy. Jastardyŋ arasynan özine serik, dos izdedi. Äbubäkir, Meiirhan, Bauyrjan, Qairat, Svetqali, Temirler janynda jürdi. Sonda ǧoi, olardyŋ qaǧanat qūryp jürgeni. Ol öziniŋ jastyǧyn joǧaltqysy kelmedi. Ömirbaqi jas bop ketti ǧoi. Sol kezderi janynda jürgen jas aqyndar büginde respublikaǧa tanymal belgili azamattar. Onyŋ erkeligin aqyn aǧalary köterdi. Tūmaǧaŋ Almatyǧa keluine de tikelei sebepker bolyp, qasynan bir eli tastaǧan joq. Özi «Jalyn» jurnalynan ketkenşe, qasynan qaldyrmai ertip jürdi. Jūmataidyŋ kitaptarynyŋ jaryq köruine Beksūltan aǧanyŋ köp kömegi tidi. Esenbai aǧa men aqyn inisi Baibota Serikbaev «Kenejiren» jinaǧyn äzirlep, baspaǧa ūsynǧan. Qazir kitaptyŋ alǧaşqy süiinşi danasy da jaryq kördi. P.S. Jazuşylar odaǧy men Almaty qalalyq äkimşiligi birlesuimen aqynnyŋ alpys jyldyq mereitoiy ötti. Äli künge aqynǧa arnap eskertkiş taqta qoiylmaǧan eken. «Biyl mereitoiy qarsaŋynda Almaty qalasynan eskertkiş taqta ornatyp, Jūmataidyŋ esimine köşe atyn berse degen ümitimiz bar» deidi Zaida apai. Aqynnyŋ ai men kündei qyzy – Aiküni büginde äkesiniŋ jolyn quyp, öleŋ jazyp jür eken.Derekköz: https://turkystan.kz/article/
"Adyrna" ūlttyq portaly
