Osydan attai otyz jyl būryn «Kemel elge kemel älıpbi kerek» degen atpen, ūstazym, Ahmet Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ direktory, akademik Äbduälı Qaidar Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentıne aşyq hat joldady. Tolyq mätının 1993 j., № 52 sanynda, «Ana tılı» gazetı jariialady...
Jiyrma jyl ötken soŋ, 2013 jyldyŋ 14 aqpanynda «Egemen Qazaqstan» gazetı betınde akademik osy hatyn eske alyp: «Aşyq hattyŋ soŋyna türkı jūrtyna ortaq älıpbidıŋ 34 taŋbadan tūratyn jobasy qosa berılgen. Būdan şyǧatyny türkı jūrtyna ortaq älıpbidıŋ ülgısı būdan 20 jyl būryn äkelınıp, qalyŋ jūrtşylyqqa belgılı bolǧan. Ol qazır aiaq astynan belgılı bolyp otyrǧan jait emes... Qazaq älıpbiıne bailanysty bız äzırlegen ülgı sol 34 taŋbanyŋ negızınde jasalǧan 28 ärıpten tūrady».
2006 jyldan bastap 2015 jylǧa deiın Tıl bılımı instituty bırneşe memlekettık tapsyrystar aiasynda osy baǧytta bırneşe monografiia, maqala jinaqtaryn jaryqqa şyǧardy. 2016 jyly «Jaŋa ūlttyq älıpbi negızınde qazaq jazuyn reformalau: teoriiasy men praktikasy» degen atpen şyqqan qorytyndy monografiiasynda bylaişa: «Latyn älıpbiındegı ı qazaqtyŋ töl sözderınde [ı] dybysyn beredı: ini (ını), bir (bır), al kırme sözderde [i]-dı beredı: kino «kino», import «import»; latyn älıpbiındegı u qazaq töl sözderınde [ū] dybysyn beredı: ul [ūl], urpaq [ūrpaq], al kırme sözderde [u]-dy beredı: universitet (universitet), Peru(Peru); dauyssyzdan keiın tūrǧan qazırgı [i, u] ärıpterınıŋ qūramy [yi, ıi, ūu, üu] türınde ajyratylyp jazylady» – dep tüidı.
Qazaq orfografiiasynyŋ negızın qalauşyakademik Räbiǧa Syzdyq 2018 jyly «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ 14 qyrküiek sanynda: «Būrynǧy emlemızde jaŋsaq tanylǧan tūstar bar... I, u dybystaryn bırde dauysty, bırde dauyssyz dep tanyp keldık. Orys tılınıŋ ülgısımen i dybysyn ärdaiym jıŋışke, uärdaiym juan aitylady dep keldık... Alaida iünemı jıŋışke aityla bermeidı: myi, syi, qyi, jyi t.s.s. ...I, u dybystaryn bırde dauysty, bırde dauyssyz dep tanyp, ıi, yi dybystaryn jalaŋ i-men, üu, ūu dybystaryn jalaŋ utaŋbasymen beru oqytu ısınde, morfemalardyŋ jıgın ajyratuda, sözderdı buynǧa bölude, tasymaldauda eleulı qiyndyq keltırıp keldı... Endeşe, täuelsız elımızdıŋ memlekettık tılınıŋ emlesın jasauda qazaq tılınıŋ tabiǧatyn, şynaiy bolmysyn tanytuymyz kerek. Sondyqtan juan bolyp kelgen jerde yi (myi, myiyq, oqyidy, tasyidy, syi, syilau, syiady, tyi, tyiady, tyiyldy), jıŋışke bolyp kelgen jerde ıi (jıbıidı, erıidı, kemıidı, tıiedı, bıileidı) jazuymyz kerek» – dep, dūrys joldy sıltedı.
Qazaq tılı ǧalymdarynyŋ pıkırı 1991 jyldanbastap otyz jyl boiy özgermedı. Soŋǧy bırer jyldyŋ ışınde, ǧūlama ǧalym Älımhan Jünısbek sözımen aitsaq, «älıpbiımızdı qūdai ūrǧany» –tılşı filologtarǧa emes, bilık basyndaǧylarǧatıkelei tiesılı ekenın BAQ betınen de, telearnalardan da talai aittyq. Baǧymyzǧa qarai, El Prezidentı Qasym-Jomart Kemelūlyūstanymy men aiqyn talaby ǧalymdar pıkırımen saryndas boldy: «Būǧan deiın bız 2 ret latyn grafikasyna köşuge tyrystyq. Alaida, soŋy sättı bolǧan joq. Sondyqtan, būl mäselege jan-jaqty, tereŋ taldau jasap baryp, tübegeilı şeşım qabyldaǧan abzal. Kirillisadan latyn älıpbiıne jasandy türde, tek säikes ärıpterdı özgertu arqyly köşuge bolmaidy. Äitpese, būl ülken qatelıkke aparyp soǧady. Eŋ bastysy, azamattar, äsırese, jastarymyz qazaq tılındegı barlyq sözderdıŋ latyn grafikasyndaǧy jazylu tärtıbın anyq bıluı kerek». Ädıl, anyq jäne döp söz. Memleket basşysynyŋ «jazylu tärtıbı» dep atap körsetkenı, qazaq tılınıŋ emlesın, orfografiiasyn, töl ereje-zaŋdaryn saqtau maŋyzyna nazar audaryp, aurudyŋ diagnozyn aiqyndaǧany – emdeluge mümkınşılık tudyru dep esepteimız.
Nege qazaq tılınıŋ bügıngı «jazu tärtıbı» sonşalyqty kürdelendı degen sūraqqa jauap ızdep körelık. Naqtylap aitsaq, «qazaq halqy qaşannan bastap jäne qalaişa bır-aq u taŋbasymen jäne bır i ärpımen bır dybysty emes – qos dybysty belgılei bastady ?» degen sūraqqa jauap beruge tyrysaiyq.
Bırer dybysty bır taŋbamen belgıleumysaldardyŋ tarihyna üŋılsek, olar qazaq tılıne tılşı ǧalymdardyŋ paiymy boiynşa enbegenın, dälırek aitsaq, qataŋ totalitarlyq, diktatorlyq rejimynyŋ qylyşynan qan sorǧalap tūrǧan kezde, qazaq ūltynyŋ qaimaǧy, betke ūstar azamattarynyŋ barşasy derlık zūlymdyqpen o düniege attandyrylǧan tūsta, qaiǧyly 1937 jyldan keiıngı kelesı 1938 jyldyŋ basynan bastap KSRO saiasi basşylyǧynyŋ – SK VKP(b)-nyŋ Politbiurosy men Ortalyq komitetınıŋ, atap aitsaq, İosif Stalinnyŋ tıkelei özınıŋ bastamasymen qataŋ būiryq, resmi qauly küşımen tılımızge tapjylmas zaŋ retınde zorlyqpen tanylǧanyn köremız.
Naqty aitsaq, qazaqtar üşın arnaiy şyǧarylǧan qaulyda bylai delıngen (tüpnūsqa orys tılın özgertpei bergendı jön kördık) – mūqiiat nazar salyŋyz:
«Zamenit v suşestvuiuşem kazahskom alfavite kombinirovannye dvoinye znaki – uw, üw, iy i ıy... bukvoi uvmesto prejnih uw i üw; i bukvoi ı vmesto prejnih iy i ıy, pridav im znachenie polnoglasnyh. Etim je dvum znakam u, ı posle glasnyh bukv dat znachenie korotkih poluglasnyh... Poruchit Narkomprosu KazSSR na osnove etogo postanovleniia vnesti sootvetstvuiuşie izmeneniia v grammatiku kazahskogo iazyka...».(Mätınde sol tūstaǧy jazuǧa säikes uv, yv, ij, j türınde berılgendı, tüsınıktı bolu üşın, dybystyq mazmūnyn özgertpei, uw, üw, iy, ıy dep tüzettık – E.Q.).Iаǧni ejelden kiy, qıy, tuw, ilüw, awa dep jazyp töselgen qazaqty basqaşa, bügın bızgeüirenşıktı bolyp körınetın – ki, qı, tu, ilu, auatürınde jazdyrǧan – bırde-bır tılşı ǧalym emes! Ädılın, şyndyǧyn qalasaq, qazaq tılınıŋ emlesıne qiianat jasaǧan – orystandyrudy, iaǧni aşyǧyn aitsaq, nätijede ūlttyq tılderınıŋ bärın joiu arqyly bır orys tılıne köşuın qamtamasyz etudı közdegen saiasi bilık ekenın aşyq mälımdeuge mındettımız.
Tılımızge osylaişa saiasi būiryqpen engızılgen jaŋa jat erejeler kıre bastaidy. Eşbır auytquşylyqty boldyrmau maqsatynda, Mäskeude sol sūrapyl 1938 jyly osyndai qauly qabyldanady:
«Ustanovit takoi poriadok, chtoby vpred vse alfavity, orfograficheskie spravochniki, terminologicheskie slovari i grammatiki, a takje vsiakie izmeneniia v nih prinimalis i vvodilis v upotreblenie ne inache, kak tolko po osobym postanovleniiam Prezidiuma Soveta nasionalnostei SİK Soiuza SSR».
Eŋ ǧajaby, soŋǧy jyldarda aşyla bastaǧan qūjattardyŋ ışınde tabylǧan bır qūpiia hattamada sol tūstaǧy qazaq tılşı jas ǧalymdarynyŋ osyndai şeşımdermen kelıspei, qarsylyq bıldırgenı anyqtaldy! Qūjatqa zer salyŋyz: «... Pri razrabotke i odobrenii alfavita i terminologii opiat-taki nam ne prişlos oboitis bez sereznoi ideologicheskoi borby. Protiv priniatiia russkogo alfavita selikom, sledovatelno, protiv pravilnogo napisaniia terminov, slov, voşedşih v kazahskii iazyk, vystupili takie geroi «tyla», kak Sauranbaev N. (nyne direktor İnstituta iazyka, literatury i istorii filiala Akademii nauk SSSR), iazykovedy Kenesbaev S., Jienbaev S., Balakaev M. i Begaliev G. Oni strannym obrazom svoi predlojeniia motivirovali tak: a zachem nam prinimat russkii iazyk selikom, ved russkie ne vkliuchaiut v svoi alfavit takie znaki, kotorye vyrajaiut spesificheskie zvuki kazahskogo iazyka! Pri etom oni ne priznaiut preimuşestva russkogo iazyka, ego oboronnoe znachenie i to, chto vse novye nauchno-tehnicheskie terminy v iazyke nerusskoi nasionalnosti idut i doljny idti cherez russkii iazyk... Esli by etim gore-iazykovedam udalos provesti svoi predlojeniia, to russkii alfavit v kazahskom polzovanii byl by huje arabskogo, a malchiki ili devochki nezaslujenno stradali by ot takogo iskusstvenno sozdannogo dvoinogo pravopisaniia. Konechno, predlojeniia perechislennyh vyşe lis v 1940 godu ne poluchili dostatochnuiu podderjku. İ my reşili vopros...» (tolyǧyraq qaraŋyz: «Rossiiskii gosudarstvennyi arhiv sosialno-politicheskoi istorii»: Fond 17, opis 114, delo 751, listy 38-47).
Tarihi qūjattar söilegende artyq sözdıŋ qajetı joq. Mäsele aidan anyq. Jaǧdai maŋyzdylyǧy ǧalymdarǧa erekşe jauapkerşılık artady.
Halyqaralyq türkı akademiiasy şyǧarǧan «Qazaq bılımpazdarynyŋ tūŋǧyş siezınıŋ» (faksimilesımen bırge 270 bettık) tolyq stenogrammasyna zer salyp körelık. 1924 jyldyŋ 12-18 mausymy aralyǧynda Orynborda bır aptalyq qūryltai aiasynda Ahmet Baitūrsynūly, Älihan Bökeihanūly, Mırjaqyp Dulatūly, Hälel Dosmūhametūly, Eldes Omarūly, Teljan Şonanūly, Näzır Töreqūlūly, Säken Seifullin (ūzyn sany jiyrma-otyzdan astam adam) qatysqan üş kün qatar ülken jinalys, jan-jaqty talqylau ötkızıledı. Taqyryby qazaq tılınıŋ jazuy men emle erejelerıne arnalady. Töraǧalyqqa Ahaŋnyŋ özı sailanady. Kün tärtıbındegı mäseleler boiynşa arnaiy taǧaiyndalǧan baiandamaşylar söz söileidı. Baiandamaşyǧa bır saǧat reglament berıledı (qandai keremet! – E.Q.). Qosymşa söz söilegenderge – jarty saǧattan uaqyt berıledı (!– E.Q.). Pıkır aituşylarǧa – 15 minuttan. Jinalys jūmysy – künde taŋǧy saǧat onda bastalyp, keşkı toǧyzǧa deiın üzdıksız jalǧasady(! – E.Q.). Baiandamalardyŋ, sözderdıŋ bärı – tolyq qaǧazǧa tüsırılgen.
Aşyǧyn aitaiyq, bügın aitylyp jürgenuäjderdıŋ bärı derlık osy basqosuda egjei-tegjeilı jäne äldeqaida tolyq türde tızılıp berılgen. Sol tarihi qazaq bılımpazdary qūryltaiynda ǧalymdar bır pätuaǧa keledı. Jäne toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiının jiyn töraǧasy Ahmet Baitūrsynūly özı jariia etedı.
Ahaŋ sözın tolyq bereiık: «Qazaq tılınde dauysty ūzyn u men i joq ekenın moiyndaǧan soŋ yu / ūu-lardyŋ ornyna jalǧyz u jazamyz deudıŋ tük te qisyny joq. Mūnan bylai u men i-dıŋ jazyluyn dybys jüiesıne keltırıp, dūrysynşa jazuymyz kerek. Onan qaşyp, tıldıŋ zaŋyna kelmeitın şataq ereje şyǧarudyŋ jönı joq» (Qazaq bılımpazdarynyŋ tūŋǧyş siezı. Nūr-Sūltan, 2022, 53 b.).Taǧy da Ahmet Baitūrsynūlynyŋ tüptep aitqan, qorytu tūjyrymdaryn keltıreiık: «U men i dauysty dybystarynyŋ qataryna kıre almaidy. Dauyssyz r men l-ǧa qosylyp ketedı»(būl da sonda, 31 b.).
Ahaŋ i men u-ǧa «dauystyǧa aiaqtalǧan sözderşe» jalǧalanu turaly da naqty jauap beredı: i men u «dauyssyz r men l-ǧa qosylyp ketedı. Bala, kısı, ege, oqy degen sözderdıŋ aiaǧyndaǧy dybystary dauysty, qar, jür degen sözderdıŋ aiaǧyndaǧy dybystary dauyssyz r, sūu, sai, jūu, tıi degen sözderdıŋ aiaǧyndaǧy dybystary dauyssyz u men i... Dybys jüiesınşe u men i-dyŋ dauyssyz r-dan eş basqalyǧy joq ekenı, ekeuı de dauysty dybystarǧa qosylmaityny sipattalady» (būl da sonda, 31-32 b.).
Bız de ǧūlama ūstazymyz Ahaŋ sözıne toqtaǧan jön dep sanaimyz.
Aitqanymyzdy tüiındei kele, El Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ tıldık reformamyzǧa bailanysty bergen tapsyrmalaryn esterıŋızge taǧy da saluǧa rūqsat etıŋız:
«Mäsele älıpbidı kiril qarpınen latynǧa köşıru emes, qazaq tılınıŋ emlesın qaita qūruda bolyp otyr»;
«Tılımızge arnalǧan orfografiialyq qaǧidalardy qaita qaraǧan jön»;
«Tılımız būrmalanyp kettı. Aşyǧyn aitu kerek, būl qazaq tılınıŋ tabiǧatyna jat, tıptı, tılımızdı mazaq qylu siiaqty körınedı»;
«Qazaq tılıne reforma, tıptı qajet deseŋız tılımızdı jaŋǧyrtu qajet.
Ǧalymdarymyzdyŋ salmaqty pıkırlerın kütemız»;
«Taǧy da qaitalap aitamyn, bız naqty qazaq tılın reformalaimyz».
Jetesıne jetkızıp aitylǧan şyndyq.
Būrynǧy orfografiialyq erejelerdı köz jūma «köşıru emes – qazaq tılınıŋ emlesın qaita qūru» jäne «tılımızge arnalǧan orfografiialyq qaǧidalardy qaita qaraǧan jön».
Jäne, eŋ maŋyzdysy, eŋ qiyny, eŋ bastysy «mäsele älıpbidı kiril qarpınen latynǧa köşıru emes», mäsele – qazaq tılın reformalauda.
Baǧymyzǧa, bügıngı eŋ joǧary deŋgeidegı bilıgımız keibır resmilengen memlekettık ūiymdardan görı käsıbi tılşı ǧalymdardyŋ pıkırıne köbırek qūlaq asuda.
Olai bolsa, aqiqattan auytqymai, tarihymyzdaǧy ädıletsızdıkterdıŋ tıldık sardaryn eŋsere otyryp, ana tılımızdı tereŋ jäne jan-jaqty reformalap, eskıge jarmaspai emle qaǧidalaryn jaŋadan tüzıp, ūlttyq jazuymyzdy memlekettık tıldıŋ töl tabiǧatyna baǧyndyryp adal mındetımızdı abroimen atqaru bızge sert dep, maqalamyzdy osymen aiaqtaiyq.
Erden Qajybek, Halyqaralyq «Qazaq tılı» akademiiasynyŋ prezidentı, QR ŪǦA müşe-korrespondentı, filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor
