Qazaq qoǧamyna keŋınen jaiylǧan jat aǧymdardyŋ bırı - salafizm. Halyqqa qauıp töndıretın būl dıni aǧymnyŋ köşbasşysy Dılmūrat Mahamatov jaiynda ne bılemız? Salafit Dılmūrat degen kım? Dılmūrat nenı uaǧyzdap, kımderdıŋ sanasyn ulady? Türmedegı Dılmūrat öz közqarasynan ainydy ma?
Osy sūraqtardyŋ jauabyn Kazislam.kz saitynyŋ tılşısıne bergen sūhbatynda Pavlodar oblystyq konfessiiaaralyq qatynastardy damytu jäne saraptau Ortalyǧynyŋ direktory Razdyqova Gülnaz Maqsūtqyzy aityp berdı.
— Gülnaz Maqsūtqyzy, byltyr küz ailarynda ekstremizmdı nasihattaǧan, salafizm aǧymyn uaǧyzdaǧan bırneşe adam Qazaqstanǧa kerı qaitarylǧany mälım. Sol adamdarmen qandai jūmystar jürgızılude? Ekstremizmge şaqyrǧan salafitter qazırgı kezde radikaldy baǧyttaǧy közqarastaryn özgerttı me?
— İä, 2019 jylǧy köktem jäne küz ailarynda jat aǧym ökılderımen küres boiynşa kölemdı jūmys atqaryldy. Sonyŋ bırı Türkıstan oblysy men Şymkent qalasynda jat aǧymnyŋ jetegınde ketkender men olardyŋ köşbasşylarynyŋ sottaluy. Osy aimaqta salafizmdı uaǧyzdauşy jäne osy aǧymnyŋ köşbasşylary bolǧan Oktam Zaurbekov, Pulat Muhitdin men Dılmūrat Mahamatov qylmystyq jauapqa tartyldy. Qazırgı kezde olardyŋ ekeuı elımızdegı tüzetu koloniiasynda, al bıreuı şartty merzımmen jazasyn öteude. Dıntanuşy mamandar men psihologtar olarmen reabilitasiialyq jūmystar jügızude. Maǧan käsıbi josparym boiynşa Qazaqstandaǧy salafizm köşbasşysynyŋ üşeuımen jūmys ısteu mümkındıgı berılgenın aityp ötkım keledı. Sonymen qatar, menen bölek, olarmen Şymkent qalasynyŋ dın ısterı jönındegı Basqarma dıntanuşylary da jūmys jürgızude. Desek te, qanşama küş salynǧanymen, jat aǧymmen sanasy ulanǧandardyŋ közqarasyn özgertu öte qiyn ekenın jasyrmaimyn. Mūndai adamdar salafizm ideologiiasynan eşqaşan bas tarta almaidy. Qazırgı kezde eŋ bastysy, jat aǧymnyŋ jetegıne ergen adamdardy bızdıŋ qoǧamǧa, qazaqstandyq erekşelıkke beiımdeu qajet.
— Äleumettık jelılerde keibıreuler eger şekten şyqpasa, qalypty dıni ūstanymmen jürse, salafizmnıŋ, salafitterdıŋ qoǧamǧa qauıp töndırmeitının aitady.
— Joǧaryda söz etılgen adamdar da psevdosalafit jamaǧatynyŋ arasynda keŋınen internet uaǧyz jürgızgen. Olardyŋ bärı özderın Qazaqstandaǧy salafizmnıŋ qalypty türın jalǧastyruşysymyz degen. Alaida, psevdosalafitterdıŋ tym belsenıp uaǧyz aituy qazaq qoǧamyna, qazaq ūltynyŋ özındık erekşelıgıne qauıp töndırude. Mäselen, salafizm aǧymynyŋ ökılderı ūltymyzdyŋ ötken tarihy men halqymyzdyŋ islam dının qabyldau täjıribesın joqqa şyǧarady. Sonymen qatar, elımızdegı barlyq terroristık aktıler radikaldy salafitterdıŋ qolymen jasalǧanyn da ūmytpaiyq. Jasyratyny joq, Siriiaǧa soǧysqa attanǧan qazaqstandyqtardyŋ barlyǧy osy aǧymnyŋ ökılderı.
— Jaqynda ǧana sız salafizm aǧymynyŋ köşbasşysy Dılmūrat Mahamatovpen jūmys jürgızdıŋız. Dılmūrat salafizmge qalai kelgen?
— Dılmūrat Mahamatov – etnikalyq özbek, Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ tumasy. Joǧary teologiialyq bılımı bar. Bırneşe tılde erkın söileidı. Ekı ret üilengen, 9 balasy bar. Ol 20 jyldan astam uaqyt Saud Arabiiasynda ömır sürgen. Sol jaqta dıni bılım alǧan. 2000-şy jyldardyŋ basynda elımızden dıni bılım aluǧa köptegen bala şetel asqany mälım. Ol kezde Saud Arabiiasynyŋ bılım beru mümkındıgı men studentterge jasalatyn jaǧdaiy bızden köş ılgerı edı. Saud Arabiia Koroldıgı bızden barǧan «tolibterge» bılımdı ǧana emes, jatyn orny men üiıne baryp qaituynyŋ biletıne deiın tegın berdı. Tıptı, jylyna bır ret qajylyqqa bır ret tegın barularyna da jaǧdai jasady. Arabiiadaǧy dıni bılım aluşylarǧa 150-200 dollardan ai saiyn stipendiia tölendı. Al soŋǧy on jyl şamasynda bılım aluşylarǧa elınen otbasyn köşırıp aluyna da rūqsat berılgen edı. Ärine, ol kezde Qazaqstandaǧy dıni bılım beru oşaqtary Saud Arabiiasymen bäsekelestıkke tüse almaityn. Jastarymyz Arabiianyŋ ūsynǧan osyndai mümkındıgın paidalanyp, sol elge dıni bılım aluǧa attandy. Ökınışke qarai, bolaşaq «jūldyz dındarlar» özderı bılım alǧan eldıŋ dıni aǧymynyŋ jetegıne tüstı. Jetekke tüskenımen qoimai, internet arqyly elımızge jat aǧymnyŋ uaǧydaryn aityp, özderınıŋ qataryna kıruge şaqyrudy belsendı jürgızdı.
— Osy dıni aǧym men onyŋ köşbasşysynyŋ leksiialaryn, uaǧyzdaryn tyŋdap japa şekkender bar ma elımızde? Dılmūrattyŋ adasyp jürgenın däleldeitın aiǧaqtar bar ma?
— Tergeu jūmystarynan belgılı bolǧanyndai, 20 şaqty adam Dılmūrattyŋ leksiialaryn tyŋdap, ekstremistık qylmysqa barǧany anyqtalǧan. Sonymen qatar, bızdegı zaŋmen közqarastary qarama qaişy keletın belgılı bır toptar qalyptasqan. Mäselen, salafizmdı jaqtauşylar qazaq ūltynyŋ azamattyq, ūlttyq erekşelıgın moiyndamaidy, ondai ūǧymǧa tübegeilı qarsy. Būl destruktivtı aǧym ökılderınıŋ negızgı erekşelıkterı bolyp tabylady. Jat aǧym ökılderı osyndai qaǧidamen özderın qoǧamnan alşaq ūstap, şynaiy mūsylmandyq tüsınıkten jyraqtaǧan. Özderınıŋ dıni ideologiiasynan basqany qabyldamaidy jäne eldegı basqa mäselelermen bastaryn auyrtpaidy.
— Qamaudaǧy Dılmūrat olarǧa ne üiretıp, qalai oqytqan? Olardyŋ aitqan jauaptarynan mysal keltıre alasyz ba?
— Qazaqstan Prokuraturasynyŋ resmi saitynda Dılmūrattyŋ leksiialary men materialdaryna jasalǧan saraptamalar jariialanǧan. Arnaiy mamandar ol materialdar qoǧamda ūltaralyq, dınaralyq arazdyqty qozdyruǧa baǧyttalǧan, ekstremistık dep tanydy. Dılmūrattyŋ öz tyŋdauşylaryna aitqandarynyŋ bırneşeuınen mysal keltıreiın. «Jek köru kerek bolsa, hristiandardy jek köredı. Alaida evreilerdı hristiannan da qatty jek köru kerek. Tarihta evreiler paiǧambarlardy öltırgenı mälım. Osy üşın olardy qatty jek köru qajet». Osy söilemıne qarap lektordyŋ öz tyŋdauşylaryn özge ūlt ökılderı men basqa dıni senımdegı adamdardy jek köruge şaqyratynyn anyq baiqauǧa bolady. İnternette Dılmūrattyŋ basqa dın ökılderı men özge ūlttarǧa, mäselen, hristiandarǧa, iuda, sopylar men şahidterge kümänmen qaraityny turaly köptegen leksiia tabyldy. Mūnan bölek ol namaz oqymaityn adamdarǧa «bidǧatşylar», «adasqandar», evreiler men hristiandar», "namaz oqymaǧandar künäharlar" degen syndy at qoiyp, aiyptaidy. Dılmūrat dıni jazba mätınderınen mysal keltıre otyryp, tyŋdauşysyna kımdı jek köru keregın aitady. Sonymen qatar, Dılmūrat «hanafit matruidtar» men islamnyŋ basqa aǧymynyŋ ökılderın jek köruge ǧana emes, ondai top adamdarymen neke de qimauǧa şaqyrady. Al Dılmūrattyŋ osyndai ūstanymyn jaqtap, ony oryndaityndar da salafitterdıŋ ışınde az emes. Osynyŋ özınen Dılmūrattyŋ ideialarynyŋ qoǧamnyŋ bırtūtastyǧyn būzuǧa baǧyttalǧanyn aŋǧaru qiyn bolmas.
— Dılmūrat özınıŋ taŋdaǧan jolynyŋ qate ekenın moiyndady ma? Özınıŋ qarsylyq közqarasyn ol qalai tüsındıredı?
— Dılmūrat özınıŋ qatesın aşyq moiyndamaidy. Al jaqtastary tarapynan «Dılmūrat dıni közqarasy üşın qinalǧan batyr» degen qolpaştauy Dılmūratqa türmedegı synaqtardan tık tūryp şyǧuyna sebep boluda. Osyǧan deiıngı sūhbatymda «harizmatikalyq lider» sindromy turaly aityp edım. Mıne, psevdosalafizm aǧymynyŋ ökılderı däl sondai talantty jäne basqaşa oilaityn adamdar. Bıraq ondai adamdardy maqtan tūtudyŋ eş qajetı joq. Öitkenı jat aǧymnyŋ liderlerı özderı ǧana emes, basqa da myŋdaǧan adamdy tüzı jolynan taidyryp, adastyruda. Dılmūrat būǧan qalai qol jetkızdı? Dılmūrat ta basqa da jat aǧym liderlerı sekıldı şetelge dıni bılım alyp, sol jaqta alǧan bılımın basqalarǧa da üiretıp, pıkır almasyp bastaidy. Ol kezde Saud Arabiiasyndaǧy negızgı dıni aǧym uahabbizm ekenın ekınıŋ bırı bıle bermeitın. Psevdosalafizm degen marka aiasynda öz uaǧyzdaryn adamdardyŋ sanasyna synalai engızgen dümşe dındarlar bırtındep jat aǧymnyŋ jetegıne erıp ketkenderın de baiqamaidy. «Bärın bıletın ūstaz» degen atqa ie bolǧan psevdosalafit bırte-bırte elımızdegı meşıt imamdarynyŋ uaǧyzdary men aitqandaryn joqqa şyǧaryp, közqarastary qarsy tarapqa şyqqan. Mıne, osylaişa osyndai közqarastaǧy azamattardy ainalasyna üiıre jinaǧan «bärın bıletın ūstazdar» keiın liderge ainalǧan. «Ūstazdar» özderın «şeihterge» ūqsatyp, solardyŋ jolyn ūstanyp, ainalasyna tek özderı bıletın dıni tüsınıktı üiretıp, oqytady. Keiınırek islamnyŋ atyn jamylyp zaŋǧa qaişy aksiialarǧa şyǧyp, zorlyq, zombylyq äreketterıne boi ūrǧan. Alaida jat aǧymnyŋ liderlerı özderı qūraǧan şeŋberden özderı şyǧa almai qalǧan. Mysaly, Dılmūrattyŋ boiynda türlı aǧymdar men sektalardy qalyptastyra alatyn lider harizmatik qasietı basym. Sondai-aq, Dılmūrattan öz ideiasyna degen narsissizm, täuelsızdık, täuekelşıl, ekspressivnost, ärtıstık, közsız tabynuşylyq siiaqty qasietterdı de anyq aŋǧaru qiyn emes.
— Dılmūrat köp jyl boiy qazaqstandyqtarǧa radikaldy islam ideialaryn taŋdai otyryp, internet arqyly sony uaǧyzdaumen boldy. Nege sonşa uaqyt Dılmūratqa toqtau salynbady?
— Öitkenı, basqa da jat aǧym liderlerı siiaqty Dılmūrat Mahamatov ta 20 jyldai Qazaqstandaömır sürmedı. Ol şynaiy qazaqstandyq qoǧamnan alysta boldy, bızdegı zaŋdardan habarsyz edı. Qazaqstandaǧy jaǧdai qandai ekenınen beihabar ekenıne qaramastan, Dılmūrat özınıŋ «tabynuşylaryna» naqty tapsyrmalar men nūsqaulyq berıp otyrǧan. Ärine, Dılmūrat būl uaqytta bızdegı dıni sauattylyqtyŋ äldeqaida alǧa qadam basqanyn bılmegen. Elımızdıŋ dıni baǧyttaǧy saiasi ūstanymy men Müftiiattaǧy qyzmetkerlerdıŋ dıni bılımı damyǧanyna qaramastan, sūhbat barysynda Dılmūrat memleketımızdıŋ zaiyrly memleket ekenın mülde moiyndamaityny baiqalady. Ol tıptı, qazaqtyŋ ruhani qūndylyqtary, qazaqstandyqtardyŋ toleranttylyǧy, ūltaralyq, dınaralyq kelısım men dostyq tüsınıkterı turaly müldem beihabar.
— Özınıŋ kesırınen jastar zardap şekkenın oilap Dılmūrat ökınış bıldıre me, qalai oilaisyz?
— Dılmūrat Mahamatov bylaişa aitqanda, özıne köp alyp qoidy. Öitkenı resmi bilık tarapynan da, Qazaqstannyŋ Dıni basqarmasynan da oǧan qazaqstandyqtarǧa dıni ılım üiret, uaǧyz ait dep ötınış jasaǧan joq. Dılmūrattyŋ moraldyq ta, zaŋdyq ta qūqyǧy bolǧan joq uaǧyz aityp, dın ılımın üiretuge. Öitkenı, bızdıŋ elde dıni bılımdı taratuǧa arnalǧan resmi aqparattyq arnalar bar. Soǧan qaramastan, psevdoislam liderlerı özderıne köp alyp qoiǧany sonşa, qazaqstandyqtardyŋ dıni sauatyn aşamyz dep öz ideologiialary özderıne taiaq bolyp tidı. Jat aǧym ılımderın tereŋ meŋgergen Dılmūrat ta özın köşbasşy sanap,soŋynan myŋdaǧan adamdy ertuge baryn saldy. Bızdıŋ eldegı azamattardyŋ sanasyna özınıŋ uaǧyzyn barynşa sıŋırıp, öz müddesı üşın soŋynan ergenderge barynşa psihologiialyq qysymmen yqpal etken. Dılmūrat öz jaqtastaryn jihadqa aşyq şaqyrǧan joq. Desek te, Siriiaǧa soǧysqa ketkender sol Dılmūrattyŋ leksiialary men uaǧyzdarynan keiın soǧysqa ketu şeşımın qabyldaǧan. Siriiaǧa ketkenderdıŋ paiymy boiynşa, Qazaqstan «käpır memleket», sondyqtan «şynaiy islam» üşın, «halifat» üşın Siriiaǧa attanu kerek. Sol jaqta «taza islam» üşın soǧysu basty maqsattary olardyŋ. Siriiaǧa ketkenderdıŋ qanşamasy soǧysta qaza tapsa, älı sol aimaqta qanşasy jürgenı beimälım. Eŋ ökınıştısı, osy «taza islam» üşın soǧysynda qanşama beikünä säbiler köz jūmdy. Al, elge qaitarylǧandary ekstremizm men terrorizmdı nasihattaǧany üşın qylmystyq jauapqa tartyldy. Elge qaitarylǧan sol adamdardan Siriiaǧa ne üşın ketkenın sūrasaq, Dılmūrattyŋ leksiialaryn alǧa tartady. Demek, olar Dılmūratty tyŋdamaǧanda, salafit bolmas edı, soǧysqa da ketpes edı. Būl endı, ärine. Būl endı apriori ǧoi. Mıne, Dılmūrattyŋ kınäsı osyndai azamattardyŋ bergen jauaptary arqyly anyqtalyp, däleldendı. Mümkın, Dılmūrat tıkelei emes, janama kınälı de şyǧar. Dılmūrattan öz kınäŋdı moiyndaisyŋ ba dep sūraǧanymda: « Men eşkımdı menı tyŋda dep mäjbürlemedım. Olar öz erkımen tyŋdady» dep jauap berdı.
Sonda ol ne üşın äleumettık jelıde belsendı jūmys ıstep, uaǧyzdaryn toqtatpai taratty?
Endı kelıp bar kınänı özınen ysyryp, tıptı tyŋdauşylarynan da bezıp otyr. Ekstremizmge baǧyttalǧan kez-kelgen äreket jazalanady, bızdıŋ memleketımızdıŋ ūstanymy osyndai. Äitse de, osyndai äŋgımelesulerden keiın Dılmūrat ekeumızdıŋ aramyzda jaǧymdy dinamika qalyptasa bastady. «Menıŋ kesırımnen köp adam türmege tüsken şyǧar mümkın. Mūny endı tüsıne bastadym. Mümkın, sol jıgıtterdıŋ şeşelerınıŋ qarǧysyn Qūdai estıp, sol sebeptı de men osynda şyǧarmyn. Analardyŋ qarǧysy maǧan tigen şyǧar», — dedı ol.
— Sözımızdıŋ tüiını retınde Dılmūratty jaqtauşylar men onyŋ künäsızdıgın, kınäsızdıgın alǧa tartyp, uaǧyzdaryn älı künge tyŋdap, är sözıne bas ūratyndarǧa ne aitar edıŋız?
— Qazaqstandyq salafizm aǧymy ökılderı özderınıŋ liderlerı qylmystyq jauapqa tartylǧan soŋ, endı dūrys şeşımge kelıp, öz ıs äreketterıne esep bere bastaityn şyǧar dep oilaimyn. «Jusan» operasiiasy boiynşa Siriiadan elge qaitarylǧan adamdardyŋ taǧdyrlary da ärbır salafitke oi saluǧa tiıs. Salafizm ideologiiasynan bas tartatyn uaqyt jettı. Özge de dıni senımdegı adamdar men qoǧammen tatulyqta ömır süruge bet būru qajet. Salafitterdıŋ bızdıŋ ūlttyq erekşelıgımızge qauıp töndıruge haqysy joq. Salafitter memleketpen ündesıp ömır süruge ūmtylyp, qazaqtyŋ ūlttyq qūndylyqtaryn, qazaqtyŋ salt dästürın qūrmetteuge mındettı. Dıntanuşylar men meşıt imamdary salafitterge ünemı kömek qolyn sozuǧa daiyn. Dästürlı dın ökılderı salafitterdıŋ osyǧan deiıngı äreketterın keşıruge de daiyn. Al äzırge bızge eŋ aldymen ūlttyq erekşelıgımızdı därıptep, ūlttyq qūndylyqtar turaly tüsınıktı sanaǧa sıŋıru qajet. Ekstremizm men terrorizmdı nasihattaǧan jıgıtter erte me keş pe türmeden şyǧary sözsız. Äitse de, olardyŋ bostandyqqa şyqqan soŋ, qoǧamdyq sanamen qanşalyqty tatu ömır süretını, būl endı dıntanuşylardyŋ iyǧyna artylatyn jük bolmaq.
— Sūhbatyŋyz üşın, raqmet, Gülnaz Maqsūtqyzy!
Sūhbattasqan Aigul Esenalieva
Audarǧan Meruert Husainova
