Mūhtar Maǧauinnıŋ "Altyn Orda" romany "Jūldyz" jurnalynda tolyqtai jariialanyp boldy. Qaŋtar, aqpan aiyndaǧy sandarynan keiın taiauda jurnaldyŋ nauryz aiyndaǧy sanynda romannyŋ soŋǧy şiregı jaryq kördı. Romannyŋ alǧaşqy bölımderı būdan aldyn "Jūldyz" jurnalyna cılteme jasalyp, "Adyrna" saitynda jariialanǧan. Bügın "Altyn Ordanyŋ" kezektı jalǧasyn nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
BATU – SAIYN HAN
Batys joryǧynan soŋ
Öketai qaǧannyŋ köldeneŋ ölımınen keiın arada jarym jyl ötpei, Şyŋǧys hannyŋ ekınşı ūly Şaǧatai da dünieden köşıptı. Endı Batu bütkıl Altyn Ūryqtaǧy hanzadalar arasynda, jasy ülkenı bolmasa da, joly eŋ ülken, bırden-bır ǧūzyrly tūlǧaǧa ainalady. Resmi türde Aǧa. Onyŋ üstıne, Batys joryǧymen bırge kelgen abyroi, bedel bar. Jäne jerı baitaq, äskerı alymdy, ülken ūlystyŋ ämırı. Al Tüpkı jūrtta kelesı qaǧan mäselesı mülde şeşılmegen. Astana Qaraqorymdaǧy ortalyq bilık Töregene-qatynnyŋ ǧūzyryna ötedı. Būl zamanda tötenşe räsım. Şyŋǧys hannan soŋ, uaqytşa bolsa da bar ökım Börte-qatynǧa auysqan joq qoi. Alaida, Altyn Ūryq ökılderı, olarǧa jalǧas alpauyttar tobynda eşkım de söleket körmese kerek. Ras, Töregene Öketai qaǧannyŋ bas bäibışesı emes, bıraq zaŋdy mūrager sanaluǧa tiıs ülken ūldar men nemereler anasy.
Baiaǧyda Şyŋǧys han talassyz, resmi mūrager Joşynyŋ tūtqiyl qazasynan keiın endıgı taq iesın atap aityp, qalǧan ümıtker ataulydan senımhat alǧan. Al Öketai qaǧannyŋ bolaşaq ızbasar turaly bailamy solqyldaq şyǧypty. Äuelde, Töregeneden tuǧan üşınşı ūl Küşu, onyŋ mezgılsız ölımınen soŋ – nemerelerdıŋ aldy Şiramūn. Älı de jetısıp pıspegen bozbala. Şiramūn bolar, tuǧan ūldardyŋ bırı bolar, Töregenenıŋ tötenşe bilıgı assa bırer jyldyq, uaqytşa jaǧdai sanalǧan.
Al Töregene-qatyn bırden-aq qatqyl ökım jürgıze bastaidy. Jäne bırjola, berık ornyqqandai. Eke Ūlys taǧynyŋ eŋ yqtimal mūragerı, ülken ūl Küiıktıŋ özı, bilık qaida, astana baitaqtan şettelıp, Emıl boiyndaǧy enşılı qonysyna baryp jatypty. Al Öketai qaǧan tūsyndaǧy bedeldı tūlǧalardyŋ barlyǧy derlık el tūtqasynan ysyrylyp, keibırı ärqily jazaǧa tartylady, ömırıne qauıp töngen airyqşa zorlary är tarapqa qaşyp, bas sauǧalaidy. Al Töregene būrnada astana bazarynda deldal bolǧan, aqyry qisynsyz jaǧdaida qaǧan saraiyna kırıs tauyp, özınıŋ airyqşa senımıne jetken Fatima deitın sart äieldı teteles ökımge jetkızedı. Älbette, būryn-soŋdy bolmaǧan zaŋsyzdyq örıstep, ūlystyŋ barlyq şaruasy bylyǧyp jatyr. Äiteuır, qaruly küşter qaz-qalpynda. Qūramdas aimaqtar öz ornynda.
Batu Qaraqorymdaǧy qiǧylyq jaǧdaiǧa äuelde onşama alaŋdamaǧan siiaqty. Kerek deseŋız, mūndai būlaǧai ahual Joşy ūlysyn ūtysqa jetkızetın. Qajettı, derbes ökım, jaŋa qūrylym, ışkı şarualar tūrǧysynan alǧanda. Bary bauyrynda, bilıgıne syrttai tejeu joq. Tolyq erkındık. Äkımşılık basqaru jüiesı ǧana emes, bütkıl äsker qūramy özınıŋ ǧūzyrynda. Bartoldtyŋ aitqany bar, Joşy qazaǧa ūşyraǧannan soŋ Batudy eŋ aldymen Däştı-Qypşaq şegındegı äsker moiyndady jäne märtebesın köterdı, degen. Sol äsker qazır molyǧa tüsken, häm Orys, Qypşaq maidany, būlarǧa jalǧas Ortalyq Europa joryǧynan soŋ bırjola küşeigen, jäne Batudy ūlystaǧy bas qolbasy sanaidy. Qaruly küşter tızgınıne jalǧas saiasi, äleumettık ökım de nyǧaia, berki tüsken.
Atasy Şyŋǧys hannyŋ jol-jobasy, äkesı Joşynyŋ ülgı, önegesıne jalǧasa, tiesılı tızgın alǧan Batudyŋ Eke Ūlysqa tän basqaru jüiesı, Jasaq zaŋynyŋ negızınde qandai şarualar atqarǧanyn oişa şamalauǧa mümkın. Qalypty jaǧdai. Jaŋa ūlysynyŋ ırgesın bekıtu, äsker ısımen qatar, ışkı mäselelerdı retteu, onyŋ üstıne, türık tektı, tüp negızı ǧana emes, bar bolmysy ortaq, endı erıksız aralasyp jatqan qypşaq häm tatar qauymynyŋ bırlıgın jarastyryp, yntymaǧyn qalyptastyratyn qanşama ūtymdy şarua atqarylǧany kümänsız. Keiıngı bır arab tarihşysy äl-Omari dolbarlap aitqandai, tatar atalatyn kelgınşı jūrtty jergılıktı qypşaq qauymynyŋ bırjola jūtyp qoiuy emes. Assimiliasiiadan tysqary jaǧdai. Tılı bır, tür-tūlǧasy ortaq, dästür-saltynda aiyrym az, bar jaǧynan üiles, qandas, özara tuys rular tobynyŋ qaitadan ūiysuy ǧana. Äitkenmen de, Türık qaǧanatynan soŋǧy zamanda, ertelı-keş aralary ajyraǧan aǧaiynnyŋ beibıt jaǧdaida jaŋadan toǧysuy üşın aqyldy, eptı saiasat kerek edı. Jaulau, baǧynyşqa tüsıru deŋız, qaiyra bırıgu deŋız, äuelgı, tūtqiyl şapqyn kezeŋınen soŋǧy däuırde qypşaq-türık pen tatar-türıktıŋ arasynda aitarlyqtai alauyzdyq, özara jaulyq tügılı, pälendei jatsynu ūşyraspaǧany bar tarihtan belgılı. Baǧzydaǧy Jebe-noian men Sübıtai-bahadūrdyŋ äigılı joryǧy kezeŋınde, ūrys-soǧystarmen qatar, alǧaşqy yntymaq ta aiqyn aŋdalǧan. Būdan soŋǧy Qypşaq joryǧynda da jappai, jankeştı qarsylyq körınbeidı. Aqyry, bütkıl Däştı-Qypşaq Eke Ūlys qūramyna qosylǧannan keiın, Batu hannyŋ Batys joryǧyna arǧy, bergı qypşaq tügeldei, qadarynşa at salysady. Al Batu qaityp oralǧan kezde, Ertısten bastap, Edılden asyp, Qarpatqa deiıngı bütkıl Däştı-Qypşaq – bırtūtas el, Joşy Ūlysy. Bıregei, türık tektı qauym tūrypty, türı de, tılı de böten qanşama halyq, onyŋ ışınde ormandaǧy qalyŋ orystyŋ özı iılıp tūr. Basqaşa qisyny joq edı.
Öz jūrtynda ökımı şekteusız han tanylǧan Batu Batys joryǧynan soŋ, 1243 jyly jazǧytūrym Ūlys şegıne jetken kezde Orys elınıŋ negızgı bır basşysy ūly kınäz Iаroslav Ordaǧa kelıp, bodandyq niet bıldıredı. Künı keşe Vladimir-Suzdal kınäzdıgın bilegen, Kolomna tübınde bar äskerınen airylyp, aqyry Sit ūrysynda qazaǧa ūşyraǧan Iýrii Vsevolodovich kınäzdıŋ tuǧan ınısı. Ūly kınäz degen aty ǧana, ökımı jalpy jūrtqa jürmeidı. Batu Iаroslavty jaqsy qabyldap, oǧan «velikii kniaz», «starei vsem kniazem v russkom iazyse» – orys tektı kınäz ataulynyŋ ülkenı, ūly kınäz degen märtebe berıptı. Tarihşylardyŋ aituynşa, baiaǧy Kiev Rusınıŋ zamanynan soŋǧy däuırde şartty ǧana ataq eken, endı Batudan soŋ şynymen-aq ǧūzyrly, tolyq maǧynasyndaǧy ūly kınäz bolyp şyǧypty jäne tūqym-jūraǧatymen odan ärı jalǧastyq tabady. Esebı, eŋ joǧarǧy märtebelı ūly knäzı bastap, bütkıl Orys elı Joşy Ūlysynyŋ tolyq bodandyǧyn qabyldady degen söz. Amalsyz desek te, beibıt türde, öz erkımen. Ärine, künı keşe jarym jūrty şapqynǧa ūşyraǧan Orys eşqaida kete almaityn, tızgının terıske būrsa, äuelgıden ärmen qatal qyrǧyn tappaq, sol sebeptı, artyq qaişylyqsyz noqtaǧa könu – aqyl ısı bolatyn. Söitıp, ūly kınäz Iаroslav arqyly Orys elı jappai baǧynyşqa keldı. Tek Daniil Galiskii kınäzdıŋ ǧūzyryndaǧy Tüstık-batys Rus jaǧdaiy ǧana özgeşerek qalyptasqan – keide bodan, keide ūzyn arqan, tıptı, özınşe bırşama derbes. Äsılı, Däştı-Qypşaqpen ırgeles körşı Orys qana emes, Qapqazdaǧy Gürjı patşalyǧy, Kışı Aziiadaǧy Seljük sūltanaty, Qyrymdaǧy şaǧyn Feodoro kınäzdıgı jäne Dunaidyŋ arǧy etegındegı Bolgar memleketı de Joşy ūlysyna kırıptar sanalatyn.
Sonymen, Batudyŋ äuelgı Būlǧar, Orys, oǧan jalǧas Ortalyq Europa maidanynan soŋ, airyqşa talaily jaŋa qūrylym – Joşy ūlysynyŋ özındık şekarasy anyq aiqyndalady. Bodan jäne jartylai bodan elderdı eseptemesek, Ertısten bastalyp, Edılden ozyp, būdan ärı Taŋ, Üze dariialarynan ötıp, Qarpat taularyna deiın sozylatyn, al tüstıkte Balqaş kölı, Şudyŋ tömengı aǧysy men Syr boiy, Aral teŋızın etektep, ejelgı Horezmdı qamtyǧan, Qapqaz jotasy – Temır-qaqpadan ötıp, Qoban, Qyrymnan soŋ Qara teŋız jaǧalauy, Dunaidyŋ atyrauyna deiın jaiylyp jatqan keŋ-baitaq ölke – jarym Euraziia, bütkıl Däştı-Qypşaq – Joşy Ūlysy Altyn Ordanyŋ qūtty mekenı bolyp bekıgen eken. Jerı jaisaŋ, berekelı, halqy keudelı, qisapsyz jäne eldıgı men erlıgıne bügıngı bızdıŋ aqylymyz, qiialymyz jetpes aibyndy jūrt, alyp memleket.
Şyrǧalaŋ
Öketai qaǧannyŋ ölımı jäne keşıgıp, köp keiın ötkerılgen Ūly Qūryltaiǧa deiıngı tūtas bes jyl, iaǧni, Töregene-qatyn bilegen ölara zamanda Batudyŋ Däştı-Qypşaqtaǧy ökımı ǧana emes, bütkıl Eke Ūlys şegındegı ataq-bedelı de küşeie tüsuı anyq. Sonymen qatar, būlǧaq şyqpasa da berekesız zamanǧa toqtau salu, zaŋdy qūryltai mäselesın köteru de äzırşe Batudyŋ nazarynan tys qalǧanyn köremız. Qaitkende, el ornynda, azamat küşınde, däp osy mezgılde öz jūrtynyŋ qam-qareketınen maŋyzdy eşteŋe joq. Bar esep tüzu edı. Alaida, bütkıl Eke-Moǧūl Ūlysynyŋ şegınde oryn alyp, kün ozǧan saiyn jaiylyp bara jatqan keleŋsız jaǧdai būdan ärı jalǧasa bermeuge tiıs. El bırlıgı äupırımmen tūrǧan. Iştei bojyrau men bassyzdyq, Jasaq zaŋynyŋ aiaqasty qaluy – qaterlı sypat alǧan. Aqyry, oŋdy, soldy, ärqily saiasi küşterdıŋ, eŋ bastysy – tört äulettıŋ ortaq mämlesınen soŋ, Ūly Qūryltai künı belgılenedı. Endı mūndai zaŋdy jiyndy Töregene-qatynnyŋ özı toqtata almaityn edı. Qolynan bilık susyp bara jatqanyn anyq aŋdasa da, amalsyz maqūldapty.
Qūryltai qarsaŋynda astana baitaqqa eŋ aldymen Şyŋǧys hannyŋ erkın, ärı parasatty kenje kelını, Tölenıŋ bas bäibışesı Sūrǧaqtan-bike kelıp jettı deidı. Airyqşa sän-saltanatymen, tört ūlynyŋ, taŋdama äsker, qanşama märtebelı ūlyqtyŋ qostauymen. Būdan soŋ Şyǧys taraptan seksen (seksen!) ūlymen Temuge Otşygen-noian kelıp tüsedı. Būlarǧa jalǧas, ılgerındı-keiındı Şaǧatai jäne Öketai äuletterınıŋ basty tūlǧalary. Ärine, bar taraptan – ūlystyŋ ūstyny sanalatyn bahadūrlar men noiandar, äkımşılık salasyndaǧy yqpaldy ämır, alpauyttar. Būlarǧa jalǧas – bodan, jartylai bodan ökımdı tūlǧalar men bek, ämırler, oǧan qosa, syrtqary, bıraq niettes, nemese beibıt qatynastaǧy patşalyqtar jıbergen arnaiy ökılder men elşıler. Bır sözben aitqanda, jarym älemnıŋ betke şyǧar ırılerı tügel. Tek... Däştı-Qypşaq egesı Batu ǧana tartynyp qalypty. Tobanaiaq syrqaty jolǧa şyǧuǧa mümkındık bermegen. Älde şyny, älde syltau. Bıraq Ūly Qūryltaiǧa qarsylyǧy joq, qandai şeşım şyqsa da maqūl eken. Oŋ nietın kuälandyru üşın qatarynan alty bauyryn – Joşy Ūlysyn ūstap otyrǧan Orda, Berke, Şäiban, Berkeşar, Taŋǧūt pen Toqai-Temır esımdı ınılerın jıberıptı. Tolymdy ǧana emes, ǧūzyrly ökılder.
Ūly Qūryltai milädi 1246 jyly tamyz aiynda ötkerıledı. Būl kezde kemelıne kelıp tūrǧan Eke Moǧūl Ūlysynyŋ küş-quaty men saltanatynyŋ aiqyn körınısı eseptı bolypty. Qūryltaidyŋ aşyluy, barysy men şeşımderı turaly Şyǧys derekterımen qatar, däp osy kezde Qaraqorymǧa kelıp, bar tamaşany öz közımen körgen Karpinidıŋ jazba kuälıgı bar. Negızınen aidyny men syrtqy sypaty. Al jabyq mäjılıster jönı mūsylman derekterınen maǧlūm. Qūryltai aitarlyqtai tartysty bolmasa da, keibır kıdı mäselelerdı özınşe tarqatypty. Eŋ aldymen, Öketai qaǧannyŋ dümbılez şeşımı terıske şyǧarylady. Äkelerı tırı tūrǧanda, balalary bas bilıkke qol sozuy orynsyz degen qisynmen, nemere Şiramūnnyŋ qūqūǧy şekteledı. Iаǧni, alǧy qatarda – tuǧan ūldardyŋ bırı tūruǧa tiıs. Būl rette talas joq. Ūly qaǧannyŋ taǧyna laiyqty ūl – Küiık degen şeşımge toqtasady. Iаǧni, Eke Moǧūl ūlysynyŋ Şyŋǧys han men Öketaidan soŋǧy üşınşı qaǧany. Bız «Şyŋǧys han» epopeiasynyŋ Ekınşı kıtabynda (2012 j.) sypattaǧan, odan köp būryn «Qazaq tarihynyŋ älıppesı» kıtabynda (1993 j.) däiektep jazǧan ejelgı türık räsımı boiynşa, Küiık sän-saltanatpen taqqa otyrǧyzylady.
Küiıktıŋ qaǧandyq ökımı – milädi 1246 jyldyŋ qyrküiek aiynan 1248 jyldyŋ kökek aiyna deiıngı aralyqqa säikesedı. Jinaqtap kelgende, bır jyl, jetı aiǧa tolar-tolmas azǧana uaqyt. Bıraq keiıngı tarihşylardyŋ baǧamy boiynşa, osy bır jarym jyl – Eke Moǧūl ūlysyna zor apat äkele jazdapty. Küiık pen Batudyŋ arasy äuelden qyrbai ekenı maǧlūm. Endı Küiık bastap, oǧan qolma-qol qarsy attanǧan Batu, iaǧni Tüpkı jūrt pen Joşy ūlysy arasynda ǧalamat maidan aşyluǧa tiıs eken. Bütkıl Eke Moǧūl imperiiasyn saiasi daǧdarys qana emes, tıkelei azamat soǧysy jaǧdaiyna tüsıretın özgeşe apat. Būl josyqqa kemeŋger tarihşy Bartoldtyŋ özı yŋǧai bergen. Şyndyǧynda, bırşama keiıngı zaman – Küiıkten soŋǧy ūly qaǧan Möŋke men Saiyn han Batu arasyndaǧy tyǧyz bırlık nätijesı, ekı tarapty būdan ärmen jaqyndastyra tüsu üşın, qaǧan töŋıregı oidan şyǧarǧan, qisynsyz ahual. Batu taqqa otyrǧyzsa, odan būryn bız de airyqşa qyzmet jasaǧanbyz demek üşın. Mıne, qaraŋyz. Küiık qaǧan Qaraqorymnan attanǧan kezde onyŋ şyn nietın aŋdaǧan Sūrǧaqtan-bikenıŋ Batuǧa şapqynşy jıberuı, qolma-qol qarsy jürgen Batudyŋ Alatau etegıne jetıp ülgeruı, basqasyn bylai qoiǧanda, eşbır mezgıldık esepke syimaidy. Būl kıdı mäselenı Şyŋǧys han epopeiasynyŋ Törtınşı kıtabynda taratyp aityp, naqty däiektegen edık. Şyndyǧynda, Küiık Batuǧa qarsy attanǧan joq, densaulyq jaǧdaiyna bailanysty, özınıŋ Emıl boiyndaǧy jaily, atadan enşılı qonysyna qarai jürdı jäne arada qyryq kün öter-ötpeste, jolai ajalǧa ūşyrady. Al Batu, qisynyna qaraǧanda, qiyr-qiǧaş Samarqand emes, tiesılı jol ūştyǧy – Alatau etegı Alaqamaqqa Küiıktıŋ ölımı turaly habardan köp keiın kelıp tüstı. Ainalasy bırer ai ışınde, suyt jürıstıŋ özınde üş jarym ailyq joly bar Edılge Küiıktıŋ qaterlı joryǧy turaly habar jetıp, erteŋıne de emes, däp sol künı Batudyŋ qalyŋ qolmen qarsy attanyp, Alataudyŋ etegınen şyǧuy üşın, kem degende jetı ai, şyndyǧynda, eŋ şūǧyl degende segız-toǧyz ai uaqyt kerek bolar edı. Bızdıŋ basqalar jazǧan üstırt tarihymyzda osyndai şalaǧai bailamdar ūşyrasa beredı. Qaitalap aitaiyq, Küiık pen Batu qanşama qyrbai bolsa da, ūly imperiiany azamat soǧysyna ūşyratar qisyn joq edı. Batu Küiıktıŋ qaǧan köterıluın ıştei maqūldamasa da, qalypty jaǧdai nätijesımen sanasqan, äuel bastan atauly qarsylyq tanytpaidy, sondai-aq, qaǧan köterılgen Küiık te Batuǧa, Joşy Ūlysyna qatysty eşqandai köldeneŋ äreket jasamaǧan, atauly jarlyǧy tūrypty, taǧy bır nemere ını Börı siiaqty, artyq-auys lepesı joq. Küiık qaǧan būrnadan belgılı naşar densaulyǧyn oŋdau üşın, aua raiy qolaily, özıne üirenşıktı Emıl–Ala-köl alqabyna tynysqa şyqty. Al Batu Küiıktıŋ aq-adal ajalynan soŋ, Ūlys ömırındegı şeşuşı kezeŋ qamymen Alatau etegıne kelıp jettı, endı osy, Tüpkı jūrtqa taqau aimaqta otyryp, Eke Ūlystyŋ kelesı qaǧanyn sailau qamyna kırısken.
Al Eke Moǧūl ūlysynyŋ tarihyndaǧy üşınşı qaǧan Küiıkke taǧdyr qajettı mūrsat bermegen eken. Bastaǧan igılıktı ısterın jerıne jetkıze almady. Bız būdan būryn atap jazǧan edık: tüptep kelgende, Küiıktıŋ kelte qiylǧan qaǧandyq qyzmetı oŋymen baǧalanuǧa tiıs – bojyraǧan ūlystyŋ bas-aiaǧyn qaiyra jinaqtady, ūzaq bes jyl boiy oryn alǧan jolsyzdyqty tyiyp, ejelgı Jasaq zaŋyn qaitadan küşıne engızdı, Ūlystyŋ basqaru jüiesın būrnaǧy arnasyna tüsırdı, dep. Özınıŋ alyp imperiia, asqaraly halqynyŋ aldyndaǧy boryşty qyzmetın hal-qadarynşa, mümkındık şegınde, adal atqaryp kettı, dep. Erekşe tumysynan emes, Şyŋǧys han qūrap, qalyptastyrǧan memlekettık jüienı odan ärı jalǧastyrǧan sebeptı.
Altyn Ūryqtyŋ Aǧasy
Qaitkende Şyŋǧys hannyŋ Jasaq zaŋyn berık ūstanǧan, ūly babanyŋ ösietın qasterlep, ūlystyq-memlekettık räsımdı berık saqtaǧan, özı ūnatpaityn Küiıktı zaŋdy qaǧan dep moiyndap, köpe-körneu alauyzdyq, basbūzar ärekege barmaǧan Batu endı tolyq erkındık aldy. Äulet Aǧasy ǧana emes, bütkıl Eke Ūlys şegındegı eŋ basty tūlǧa. Bastauşy jäne baǧyttauşy alapat küş.
Būl kezde qūdırettı Şyŋǧys han imperiiasynda osymen ekınşı märte qatyn-bilık ornaǧan. Küiık qaǧannyŋ bas bäibışesı Oǧūl-Qaimyş. Būrnaǧy Töregene-qatynnyn öktem ǧūzyry joq, esesıne paryqsyz topastyǧy jetıp artylady. Qaitkende bilıkten taidyru tym qiyn sanalmaǧan. Batu qozǧau salyp, bütkıl Eke Ūlys şegınde, jaŋa qaǧandy köteruge tiıs ülken qūryltaiǧa aşyq daiyndyq jäne astyrtyn qam-qareket bastalady.
Altyn Ūryq äuletınıŋ ışındegı ärqily kelıssözder aǧymynda bır jyl öte şyǧypty. Aitarlyqtai nätije joq. Kerısınşe, dünie terıs ainalyp barady. Jaŋa qaǧan sailau tūrǧysynan ǧana emes. Bütkıl Eke ūlys, atap aitqanda, Qaraqorymdaǧy basqaru jüiesı boiynşa. Aqylsyz Oǧūl-Qaimyş töŋıregıne baqsy-balger jinap alyp, bei-bereket kün ötkerıp jatyr. Al Küiık qaǧannyŋ bel balalary Naqu men Qoja ärqaisy özınşe ämır siiaqty. Qaǧan mındetın atqaruşy şeşelerımen kelıspei-aq, ekı tarapta memlekettık ekı keŋse aşady. Ärqaisy derbes ökım qūryp, keide özara qarama-qaişy, ärtürlı jarlyq şyǧaryp, şar tarapqa joldap jatady. Söitıp, bıregei memleket ışınde bilıktı üş ortalyq paida bolypty. Bas uäzır, danagöi Şyŋqai qaisyn qabyldaryn, qaiterın bılmei basy qatyp otyrady eken. Ärine, bar şarua bylyǧyp, ūlystyŋ äkımşılık qyzmet jüiesı daǧdarysqa ūşyraǧan.
Aqyry, Batu bar ıstıŋ tızgının jeke özınıŋ qolyna jinaqtai bastapty. Irgelı el baǧzy bır kezdegıdei iesız qalmauy kerek jäne qiyr Şyǧystan köz jetkısız Batysqa deiın sozylyp jatqan alyp memlekettı basqaru – bala-şaǧanyŋ küş-quaty men aqyl-parasaty jetetın op-oŋai şarua emes, dep aşyq aitypty. Iаǧni, Öketai qaǧan ūldary ülken bilıkke jaramsyz. Al Şaǧatai äuletı turaly söz boluy da mümkın emes. Şyŋǧys hannyŋ ekınşı ūly äuel bastan-aq ortalyq bilıkten tysqary qalǧan. Söitıp, Batudyŋ taŋdauy Tölenıŋ ülken ūly Möŋkege tüsedı.
Batu men Möŋkenıŋ qaşan, qalai jaqyndasyp, ortaq tıl tapqany belgısız. Būrnaǧy bılıstık öz aldyna, Batys joryǧynda bırge boldy jäne Möŋke Batudy aşyq jaqtamaǧan künnıŋ özınde, Küiık pen Börınıŋ qarsy janjalynan syrt qalǧan. Keiıngı tarihşylar aitqandai, ekeuınıŋ jahattas dostyǧy da syrtqary dolbar. Sondai-aq ülken ūl Joşy men kenje ūl Tölenıŋ ūrpaqtary ortanşy ekeu – Öketai men Şaǧatai äuletın bilıkten taidyru üşın odaqtasuy da berıden qairylǧan ūşqary pıkır. Şyndyǧynda, kemeŋger atadan soŋǧy ekınşı, üşınşı qaǧandar Öketai men Küiık äuletı ülken ökım, memleket taǧdyryn şeşetın, el- jūrtty bolaşaqqa bastaityn airyqşa qabıletten tysqary bolyp şyqty. Iаǧni, Batudyŋ bar ısı – bilık jolyndaǧy küres emes, ūlystyŋ bolaşaǧy turaly tereŋınen oilanǧan qam-qareket nätijesı. Belgılı bır äulet emes, bütkıl halyqtyŋ müddesı, memlekettık közqaras bırınşı orynǧa şyqty degen söz. Eger bar kıltipan bilık tūtqasynda tūrsa, däp osy kezde Batudyŋ özınıŋ qaǧan sailanuy op-oŋai edı. Şynynda da.
Söz aiaǧy sozylyp bara jatqan soŋ Batu şeşımtal qimylǧa kırısedı. Tört tarap, mändı, mänsız, nätijelı, nätijesız kelıssözderden keiın, şamasy 1249 jyldyŋ jazǧytūry Kışı qūryltai şaqyrypty. Tärızı, öz ielıgı, Däştı-Qypşaq dalasynyŋ şyǧys şegınde. Būl Kışı qūryltaiǧa Şyŋǧys hannyŋ ülken jäne kenje ūldarynyŋ ǧūzyrly ūrpaǧy tügelge juyq, al ortanşy ekı ūldyŋ äuletınen sanamaly ǧana kısı qatynasady.
Mäjılıs bastalar-bastalmastan-aq äuelgı toptaǧy Altyn Ūryq ökılderı, äskerbasylar men şonjarlar Batudyŋ özıne qolqa salypty. Şyŋǧys hannyŋ altyn taǧyna bırden-bır laiyqty tūlǧa senıŋ özıŋsıŋ, qaǧan köteremız, dep. Batu bırden-aq bas tartady. Jäne ūly babanyŋ kenje ūly Tölenıŋ erekşe talaiyn alǧa salyp, endıgı taŋdau Möŋkege tiesılı ekenın aiǧaqtaidy. Talassyz aqiqat. Endı Öketai nemerelerı – Küiık ūldary Qoja men Naqu qūryltaidyŋ aiaǧyn kütpei, eşkımmen qoştaspai, öz ordalaryna qaityp ketıptı.
Onsyz da şeşılıp qoiǧan mäsele – Batu Möŋkenıŋ airyqşa qūqūǧyn bırjola däiekteidı. Jäne köpşılık qauym da osy şeşımge toqtaidy. Aqyry, Möŋkenıŋ räsımdı, sypaiy qarsylyǧyna qaramastan, tolyq kelısımın alypty. Būdan soŋ Batu bastaǧan barlyq jūrt baskiımderın şeşıp, kıselı kämär belbeulerın moinyna salyp, qūldyq ūrady jäne jaŋa qaǧandy mūndaǧy taq eseptı biıkteu bır tūrǧyǧa aparyp otyrǧyzady. Qaiyrylmas şeşım qabyldandy. Bıraq būl – alǧaşqy qadam ǧana bolatyn. Bar räsım zaŋdy türde tolyq atqarylu üşın, qaǧan sailau Tüpkı jūrtta, Altyn Ūryq ökılderınıŋ sözsız maqūly, äskerbasy jäne el ūstaǧan alpauyt ämırlerdıŋ qostauy arqyly ǧana jüzege asuǧa tiıs.
Batu Ūly Qūryltai mäselesın saiasaty mol, daryndy ını Berkege tapsyrady. Qasyna Toqai-Temırdı qosyp, otyz myŋ äsker şyǧarypty. Tiesılı sauyn aitylady. Alaida, Öketai men Küiık äuletı tügeldei, Şaǧatai ūldary tügelge juyq mūndai qūryltaidy maqūl körmeidı. Batudyŋ taŋdauy dūrys emes, barmaimyz, jäne bızdıŋ qatys, rizalyǧymyzdan tys qandai da qūryltai ötkerıluge tiıs emes, dep jariialapty. Is alǧa jyljymai qoiady. Aqyry, qūrǧaq ügıtten qajyǧan, şarasyz Berke Batudyŋ özıne habar salypty. Mıne, ekı jyl öttı, bız Möŋke qaǧandy zaŋdy taǧyna otyrǧyzudyŋ jolyn tappadyq, Öketai qaǧan men Küiık qaǧan balalary kelgen joq jäne Şaǧatai ūly Esu-Möŋke de şyrai bermei otyr... dep. Batudyŋ jauaby naqty, ärı qatqyl bolypty: Sen Möŋkenı taqqa otyrǧyz, kım bolsa da qūryltaiǧa kelmegen kısı Jasaq zaŋy boiynşa basynan airylady – dep.
Sonymen, köp ūzamai-aq qajettı Ūly Qūryltai ötkerıledı. Tölenıŋ ülken ūly Möŋke – qaǧan köterıldı. Räşid-äd-Dinnıŋ däiekteuınşe, hijranyŋ 648-sanaty, doŋyz jyly, zülqada aiynda – milädi 1251, fevral.
Saiyn han
Batu – qaǧan märtebesınen bas tartty. Saiasat qana emes, qajettılık. Jarym dünienı alyp jatqan Joşy ūlysynyŋ baǧy basynda, halqy mol, bailyǧy keneusız. Mazasyz Qytai şekarasynan aulaq. Äigılı keruen joldarynyŋ ūzyna boiynda. Jerı şüigın, aua raiy ūtyrly. Onyŋ üstıne, Batudyŋ ökımı men därejesı, syrttaiǧy ataq demesek, ūly qaǧanmen teŋdei märtebede. Tıptı, köp rette Batudyŋ daŋqy ǧana emes, pysy da artyp jatady. Būl jaǧdaiǧa jihankez, ärı ǧūzyrly elşı, äigılı Gilom Rubruk arnaiy nazar audarǧan eken. Özara ökıl almasqanda, Möŋkenıŋ tıkelei ielıgındegı jūrtta Batudyŋ kısılerınıŋ qadyr-qūrmetı artyǧyraq körınedı, deptı. Al Möŋkenıŋ özınıŋ osy Rubrukqa aitatyny bar: «Künnıŋ säulesı bar älemdı jaryq qylyp tūrǧan siiaqty, Batu ekeuımızdıŋ bilıgımız de jer-dünienı tūtasymen qamtyp tūr», – deidı. Tepe-teŋdık turaly taǧy bır sözı: «Bır basta ekı köz bar, ekeu bolsa da köruı, tanymy ortaq», – degen. Batys padişahy Liudovik IH-ǧa joldaǧan märtebelı hatyn tapsyryp tūryp, osy memlekettık mänı bar qatynas qaǧazyn jolai Batuǧa körsetu qajetı jäne onyŋ tüzetu, maqūlynan soŋ ǧana tolyq küşıne enetının eskertken.
Ärine, şartty türde Möŋkenıŋ därejesı joǧary. Batu būl rette eşqandai menmen, tasyrlyqqa jol bermeidı. Batys jūrtynyŋ tılımen aitqanda, «Tatar patşalaryn öz qolymen sailap otyrǧan» Batu Joşy Ūlysyna qai taraptan da arnap kelgen elşılerdı mındettı türde Qaraqorymǧa, Möŋke qaǧannyŋ aldyna baǧyttaidy. Söitıp, Batu zaŋdy ökımge tiesılı qūrmet körsetse, resmi qaǧan da Batudyŋ maqsat-müddesımen ünemı sanasyp otyrǧan. Keibır Batys zertteuşılerı būl kezde Eke Moǧūl imperiiasy şyn mänısınde ekıge bölındı dep jazatyny bar. Qūqūǧy teŋdes ekı serek şyqqandyqtan. Anyǧy – ekı bölek emes, teŋ därejelı ekı patşa bilegen bırtūtas memleket. Şyŋǧys hannyŋ joly men ösietın berık tūtqan, özara aqyldas, mūrattas bauyrlar. Bıraq taǧy qanşama qandas bar. Şyn mänısınde tuystyq – ekınşı qatarda. Eŋ bastysy – ūlystyŋ ainymas müddesı, memlekettık tūrǧy, endıgı zamanda bärı de syrtqy jūrttar tarabynan keide tatar, keide qypşaq atanǧan, näsıl, tegı ortaq türık qauymynyŋ merei-märtebesı, bolaşaq ūrpaqtar qamy.
Alys astanada otyrǧan, joly ülken sanalǧan Möŋke qaǧan qandai jaǧdaida da Däştı-Qypşaqtyŋ ışkı ısterıne aralaspaidy. Atauly nūsqau, arnaiy jarlyqtar joq. Osyǧan kerısınşe, tiesılı tarabynda Batu tolyq erkındık alypty. Öz ūlysymen qatar, imperiia ǧūzyryndaǧy bodan aimaqtarda jaltaqsyz, jeke ökımın jürgızedı. Bütkıl basqaru jüiesı, ärqily kermar jaǧdailar şeşımı, barys-kelıs, ışkı, syrtqy qatynastar jönı – Batudyŋ tıkelei jarlyqtary negızınde rettelıp otyrmaq. Sol zaman tarihşylary kuälandyrǧan kıltipan – bodan jūrttaǧy ämırşıler, nemese ırgeles aimaqtar arasyndaǧy dau-damai qaşanda Batudyŋ jekelei şeşımı arqyly rettelgen. Sondai-aq, Joşy Ūlysynyŋ öz ışındegı hanzadalardyŋ atauly ielıkterı, auys-küiısı, märtebesı men küş-quaty da Batudyŋ ǧūzyrynda. Tek Batudyŋ ǧana yrqyndaǧy äsker küşı öz aldyna.
Jeke bilıgın emes, ülken ūlys müddesın bärınen joǧary qoiǧan Batudyŋ arqasynda osy bır almaǧaiyp kezeŋde älemdık Eke Moǧūl imperiiasy bırtūtas, quatty jäne alyp memleket retınde saltanat qūryp tūrǧan edı. Şyŋǧys han nemeresı, Joşy ūly Batudyŋ soŋǧy saǧatyna deiın. Sondyqtan da Batu közınıŋ tırısınde Saiyn han degen märtebe aldy. Tıptı, negızgı nyspysy eseptı. Saiyn han – iaǧni, meiırban, keŋ, ızgı, jomart, aqylman, ǧadıl, jarqyn han. Saiyn han! Altyn Orda tarihynda, basqa tarihtarda qaitalanbaǧan, syndarly, eresen esım.
Saiyn han – tek bauyrlas töreler, ūlys tūtqasy ämırler men äskerbasy bahadūr, noiandar, bütkıl qaraşy qauym qabyldaǧan häm jalpylai üirenşıktı, ǧūzyrly esım ǧana emes, bodan jäne jartylai bodan jūrttarmen qatar, ırgeles patşalyqtar elşılerı men tarihşylary jappai tanyǧan biık märtebe. Saiyn han ataǧy keide Batu han esımımen qatarlas qana emes, arab, parsy, armian derekterınde tolyq nyspy retınde, jeke-dara qoldanysqa da tüsedı. Erekşe ataqqa negız bolǧan syn-sypatymen. Kötermeden, järeukeden tys, şynaiy, aqiqat mınezdeme.
Batudyŋ şet jūrttardaǧy bedelı sonşama, bütkıl äuletke qatysty, jalpyǧa belgılı, üirenşıktı «Şyŋǧys han üiı» deitın ūǧym endı «Batudyŋ üiı» dep te aityla beredı. «Būl Batu Tatar jūrtyndaǧy eŋ ūly, eŋ alpauyt patşa», – dep jazady arab tarihşysy İbn Uäsıl. «Batudyŋ ūly qaǧan taǧyn ielenuge haqysy basqa aǧaiyndardyŋ bärınen de joǧary boldy», – dep aiǧaqtaidy, jalǧas zamanda ǧūmyr keşken, Joşy ūlysyna qatysty köptegen qūndy maǧlūmat qaldyrǧan arab tarihşysy, Mysyr sūltanynyŋ hatşysy äl-Omari. «Batu öte-möte ǧadıl patşa boldy», – dep jazǧan äigılı parsy tarihşysy Jüzjani. «Batudy Saiyn han dep atady. Ol küş-qūdırettı, airyqşa yqpaldy boldy jäne Joşy hannan soŋ ūlysty basqardy», – dep jazǧan mäşhür Räşid-äd-Din.
Joşy ūlysyna bodandyq jaǧdaiyndaǧy, iaǧni, kommunistık, sovettık ūǧym tūrǧysynan qaraǧanda ezıluşı, japa şeguşı gürjı, armian tarihşylary da Batu-Saiyn turaly köptegen ūnasymdy lepes, naqty derekter qaldyrǧan. Naqty, ūnasymdy ǧana emes, bar jaǧynan joǧary baǧalaǧan, qūndy aiǧaqtar.
Gruziianyŋ ortaǧasyrlyq «Kartlis shovreba» – Kartli, iaǧni «Gruziia tarihy» şejıresınde: «Şyŋǧys hannyŋ tūŋǧyş ūly Joşynyŋ (Tuşi) ūly Bato – Ovsetiia, Ūly Kivchakiia, Hazariia jäne Rus jerın bilep otyrǧan, qatarynan ozyq, asqan ūly ämırşı» dep atap aitady. Taǧy bır tūsta Batudy: «Kivchakiia men Ovsetiiany, Rus, Bolgariiany, Daruvand pen Hataeti şegıne deiıngı [qanşama jūrtty] bilegen ūly kaen» dep sypattaǧan. Osy gürjınıŋ «Hronograf» atalatyn qatarlas jäne bır tarihy «Batu kaennıŋ» jarym älemde ökım qūryp otyrǧan qūdırettı han ekendıgın neşe märte qaitalap aitady.
Sol tūstaǧy armian tūma-közderı bır josyn.
Ataqty Kirakos Gandzakesi taŋbalaǧan «Armeniia tarihy» Şyŋǧys han däuırıne qatysty qanşama qūndy derek, tyŋ maǧlūmattarmen qatar, Batu han tūrǧysynda da bırşama aqpar beredı. Kirakostyŋ keiıpteuınde Batu han – öz zamanynda alapaty asyp, airyqşa eŋselenıp tūrǧan ǧajaiyp tūlǧa. «Soltüstık alqapta, Edıl atalatyn tüpsız tereŋ, ūly dariianyŋ jaǧasynda, sansyz äskerımen jailasqan ūly qolbasy Batudyŋ «han äkesı» deitın märtebesı bar...» Türki lūǧatty erkın meŋgermegen tarihşy barlyq derektegı, Batuǧa tiesılı aka – «aǧa» sözın äke maǧnasynda ūqqan siiaqty. Bıraq būdan ıs mänısı özgermese kerek. Būl Batudyŋ ökım-qūdıretı sonşalyq, «onyŋ qalauynsyz eşkım de han taǧyna otyra almas edı...», – deptı. Keiıngı kezeŋ emes, Küiık qaǧannyŋ tūsy. Būdan ärı Batudyŋ gürjı Rusudan patşaiymdy beibıt jaǧdaida bodandyqqa keltıruı, onyŋ tuǧan ūly Davidke beiıl beruı turaly aitylady. Kelesı lepes – Küiık qaǧannan soŋǧy zaman. Äuelgı bır anyqtamasyn qaitalap, tereŋdetıp jazǧan. «Ūly äskerbasy Batu Soltüstık atyrapta, Kaspii teŋızı men älemde teŋdesı joq ūly dariia Edıl boiynda ökım qūrady... Batu sonşama qūdıret-küşke jetıp, jūrttan ozdy, jer jüzın baǧynyşqa tüsırdı, qanşama eldı kırıptar qyldy. Tuystary ony özderınıŋ bärınen joǧary sanady, öitkenı, osy ortadan patşalyq taǧyna han taŋdau – Batudyŋ tıkelei jarlyǧy arqyly ǧana jüzege asar edı...» Būdan ärı Batudyŋ jappai ötınışke qaramai, qaǧan märtebesınen bas tartyp, Möŋkenı öz qolymen taqqa qalai jetkızgenı baiandalady. Kirakos Gandzakesi Batudyŋ eresen bedeldı, qūdırettı ökımımen qatar, aqyl-parasaty men ǧadıl bilıgın de atap körsetedı. Qanşama jūrt japyrlap aldyna baratyn, deidı. «Tiesılı ielıgınen airylǧan, nemese ǧūzyry kemıgen, ärqily japa şekken patşalar men patşazadalar, kınäzder men köpester şaǧym aityp kelse, Batu bar ıstı baiyppen şeşıp, ǧadıl ökımımen tiesılı esesın qaitaryp bergızetın, jäne Batudyŋ osy rettegı jarlyq qaǧazdaryn oryndamauǧa eşkımnıŋ de batyly jetpes edı», – dep atap körsetken.
Tek Kirakos qana emes, basqa da armian tarihşylary Batu turaly tek qana jaǧymdy, oŋdy lepesten ainymaidy. «Batu airyqşa meiırban edı, sondyqtan halyq ony Saiyn han dep atady», – degen Grigor Aknersi. Al Sebastasi Batudy «Soltüstıktıŋ ūly ämırı, ūly han» dep ataidy. Öz tarabynda Stepanos episkop «Soltüstık hany» dep körsetse, David Bagişesi «ataqty Batu han» dep jazǧan. Sondai-aq Vardan Aravelsi Batudy «Soltüstıktıŋ ūly ämırşısı» dep aiǧaqtaidy. Magakiia Abega «Batu öte meiırban edı, sondyqtan halyq ony Saiyn han, iaǧni qaiyrymdy, jaqsy han dep atady», – degen. Jäne bırqily kötermelep, «Saiyn han būl kezde Şyŋǧys hannyŋ taǧynda otyrǧan edı», – dep jazatyny bar. Ärine, Şyŋǧys han taǧy emes, bıraq Batudyŋ ökımı şeksız, küş-quaty keneusız degen maǧnada ūqsaq kerek.
Batu Batys Europa derekterınde jäne qūrmetpen atalady.
Keiınırek jasaǧan Marko Polo Saiyn handy asa äluettı ämırşı retınde sypattaǧan. «Batys Tatardyŋ alǧaşqy patşasy – Saiyn boldy, – deptı. – Būl, küş-quaty zor, qūdırettı Saiyn patşa Rosiia, Komaniia, Alaniia, Lak, Mengiar, Zi, Guchiia jäne Hazariia jūrttaryn baǧynyşqa keltırdı; odan būryn būl elderdıŋ barlyǧy komandarǧa tiesılı bolatyn», – deidı. (Mūndaǧy koman – qūman, iaǧni qypşaq, mengiar – majar, zich – cherkes, guch – qyrymdyq got; aralyqtaǧy alan, lak, hazar jönı tüsınıktı bolsa kerek.)
Al zamandas eseptı Karpini men Rubruk jaqyn ortada syrttai estıgen naqty maǧlūmattarmen qatar, Batudy öz közderımen körgen, alǧaş kelgen betınde, keiın Qaraqorymnan qaitar jolda, altyndy Ordada bırneşe märte qabyl räsımınde bolyp, tılmaş arqyly tıkelei tıldesken.
«Tossuk-kan ūly Batu imperatordan keiıngı eŋ däulettı, eŋ abadan tūlǧa», – dep atap körsetedı Plano Karpini. Taǧy bır tūsta: «Būl Batu – özı baǧynuǧa mındettı imperatordy aitpasaq, Tatar ämırşılerınıŋ bärınen joǧary jäne quatty», – deidı. Al Möŋke qaǧan turaly söz bolǧanda, onyŋ qūdıret-küşı «Batudan basqa barlyq jūrttan artyq» ekenın, iaǧni būl rette de Batudyŋ tepe-teŋdes jaǧdaiyn däiektegen. «Batu özınıŋ qaraşy jūrtyna meilınşe meiırban, söite tūra köpe-körneu aibyndy; soǧys ataulyda köregen, tıptı, ailaker, al ūrysta airyqşa qahar», – dep sypattaidy.
Bırşama maşaqat sapardyŋ aqyrynda Ordaǧa kelıp jettık, endı azǧana bögelısten soŋ Batudyŋ därgeiıne qabyldandyq, deidı. Bız märtebelı Papanyŋ arnaiy hatyn özımızge tırkelgen tılmaştar arqyly orys, sarasin (iaǧni mūsylman, būl rette parsy) jäne tatar tılderıne audartyp, jazyp, alǧan edık, deidı. Batu tatar tılındegı qaǧazdy mūqiiat oqyp şyǧyp, yqylas bıldıredı. Sonymen, elşıler öz tūraǧyna qaitady. Al ekınşı märte, keŋ kölemdı qabyl bırşama täptıştelıp baiandalǧan.
«Būl Batu Tatar imperatory ıspettı, sän-saltanat jaǧdaiynda ǧūmyr keşıp jatyr», – deidı Karpini. Būdan ärı eŋselı, ärı sändı şatyrda qalai qabyldaǧanyn baiandapty. Taq siiaqty biık törde, äielderınıŋ bırın qasyna alyp otyrdy, ınılerı men ūldary ortada, tömenırek, ūzyn säkılerde jaiǧasqan, qalǧan jūrt būlardyŋ artynda, jerde – erlerı oŋ jaqta, äielderı sol jaqta otyrdy, deidı. Qaq ortaǧa jozy qoiypty, üstı toly susyn qūiylǧan, altyndy, kümıstı ydystar. Batu da, basqa töreler de tek än aitylyp, küi tartylǧanda ǧana ışedı eken, deptı. Bız äuelde elşılerge tiesılı räsım boiynşa, sol jaq qaptalda jaiǧastyq, al [Qaraqorymnan] qaitqan joly ünemı oŋ jaqta otyrdyq, deidı.
Osy oraida Gilom Rubruktyŋ Batu jäne onyŋ Ordasyna qatysty jazbalary bırşama tiianaqty körınedı.
Batu tūtastai altyn şaptyrǧan, keŋıs, ūzynşaq taqta otyrdy, degen. Qasyna hanymdarynyŋ bırın alypty. Qalǧan [märtebelı jūrt] oŋ men solǧa, ılgerındı-keiın ornalasqan... Şatyrǧa kıre berıske taqau oryndyqta saba toly qymyz jäne asyl tastarmen bezendırılgen altyn, kümıs aiaqtar tūr... [Nökerler] bızdı şatyrdyŋ orta şenıne jetektep äkelıp, dūǧanyŋ bır qaiyrymyndai uaqyt türegep, daǧdaryp tūrǧan soŋ, qūrmettı taǧzym jasaudy sūrady. Äuelı bır tızemdı büktım, sodan soŋ Batudyŋ özınıŋ nūsqauy boiynşa, ekınşı tızemdı büktım, deidı. Endı Batu bızge qadaǧalai köz saldy, bız de Batudy bajailap kördık. Batudyŋ boi-tūlǧasy, jany jannatta bolǧyr Jan de Bomon qarailas siiaqty...» (Būl de Bomon – Fransiia korolı Liudovik IH-nyŋ därgeiınde jetınşı krest joryǧyna qatysqan äigılı admiral eken: tärızı, bıtımı zor, eŋsegei boily kısı.) «Batudyŋ bet-auzy qyzyl taŋdaqty körındı», – deidı. Äldebır ışkı syrqat belgısı. «Men datymdy baiandap bolǧan soŋ, türegeluge būiyrdy. Bızdıŋ aty-jönımızdı sūrady jäne bar lepesımızdı jazyp aluǧa tapsyrdy. Bırneşe aiqyndauşy sūraqtan keiın qaitadan otyruǧa rūqsat ettı jäne qymyz keltıruge şeştı. Öz üiınde qymyz ūsynu būl jūrtta ülken qūrmet sanalady eken... Būdan soŋ... men tömenşıktep otyr edım, tıke qarauǧa būiyrdy, – älde menıŋ türımdı anyǧyraq körgısı keluı, älde jerge qarau jaman yrym, terıs ädet sanaǧannan...» – deidı.
Märtebelı elşılerdı Möŋke qaǧanǧa baǧyttaǧanda, qajettı barlyq jaǧdaiyn jasaidy, al Rubruktyŋ özıne mol, jyly ton bergızıptı, Batu syilaǧan osy tonnyŋ arqasynda qaqaǧan qysta jan saqtadym, degenı bar. Kelesı bır oraida ūly qaǧan Möŋkenıŋ özı Batudyŋ qalauymen sailandy dep atap aitady.
Qaraqorymnan qaitqannan keiın Rubruk Batudyŋ Orda jūrtynda bır ai şamasynda bögelıp, ırgelese köşıp jüredı. Bütkıl jazbasynda Batudyŋ hanǧa, ämırşıge tän artyqşa täkappar, astam keipı, äldenendei ūnamsyz mınezı turaly söz joq. Ärine, köpe-körneu maqtamaidy, bıraq atauly sözderınen rizaşylyǧy men qadır-qūrmetı aiqyn tanylyp tūrar edı.
Rubruk Batudyŋ jiyrma alty äielı bar, degen. Tabiǧi jaǧdai. Ärine, köpşılıgı qūma. Räşid-äd-Din boiynşa, qatyn märtebesındegı bäibışelerden tört ūl tuady: Sartaq, Toqan, Äbuken, Ūlaqşy.
Batudyŋ dıni nanymy turaly ekıdai pıkır bar. Jüzjani «Batu airyqşa ǧadıl jäne mūsylmanǧa dos boldy, – degen. – Mūsylman qauymy onyŋ qamqorlyǧynda, erkın, qauıpsız, baraqat ǧūmyr keştı, – deidı. – Senımdı kısılerdıŋ aituyna qaraǧanda, qūpiia türde mūsylman dının qabyldaǧan...» Bıraq būl sözge qūlai nanbaǧany baiqalady. «Eger haq dındı bolsa, Allanyŋ rahmatyna bölensın, gäuır bolyp ötse de, sol Allanyŋ keşuıne jetkızsın», – dep tüiındegen. Al Uassaf Batu «hristian dının ūstandy», – dep atap körsetedı. Bıraq būra tartqan joq, eşbır dınge artyqşylyq bermedı, deidı.
Öz tarabymyzdan däiektesek, Jüzjanidıŋ de, Uassaftyŋ da tolǧamynda syrttai qisyn bar. Jasaq zaŋy boiynşa, qandai da dınnıŋ qatarynan artyq sypaty joq, özara teŋdes, bärı de qūdırettı tanudyŋ özındık jön-jobasy. Iаǧni Batu mūsylmanǧa yqylasty, hristianǧa da terıskei emes. Aldyna kelgen qandai da kısı özınıŋ dınıne degen syi-qūrmettı anyq aŋdaǧan. Osy oraida tüiındı söz Juväinige tiesılı dep bılu qajet. «Batu belgılı bır dındı ūstanbaǧan patşa boldy, ol ärqily aǧym, tariqat ataulynyŋ barlyǧyn jaratqanǧa qūldyqtyŋ är tarap joly dep qana sanady», – deidı. Ūly qaǧan Şyŋǧystyŋ ainymas qaǧidasy. Sonymen qatar Batu da ata-baba räsımı – Täŋırı dının berık tūtqan. Jüzjani Batu hannyŋ eskılıktı moǧūl, iaǧni qadymi türık salty boiynşa jerlengenın atap aitady.
Negızgı bır mūraǧattar kuälıgı boiynşa, Batu milädi 1255–1256 jyldar japsarynda dünieden ozǧan. Qaşanda däiektı armian tarihşylary naqty körsetıptı. «Soltüstık ämırı, ūly qolbasy Batu armian jyl sanauy boiynşa, 705 jyldyŋ bastauynda qaitys boldy», – dep jazady Kirakos Gandzakesi. Būl derektı Vardan Aravelsi naqpa-naq qaitalaidy: «Soltüstıktıŋ ūly padişahy Batu 705 jyly öldı». Būl «705 jyldyŋ bastauy» – 16 ianvar, milädi sanat boiynşa, 1256 jyldyŋ alǧaşqy ailarynyŋ bırı, tärızı, ianvar men fevral toǧysy. Köpşılık jäne qisyndy derekterde qyryq segız jasynda ūşa barǧan. Äkesı Joşydan soŋ tura jiyrma toǧyz jyl ökım qūrǧan eken. Onyŋ soŋǧy tört jylynda tejeusız bilıkke jettı.
Şyŋǧys hannyŋ süiıktı ūly Joşy qazırgı Qazaq jūrtynyŋ şegınde Qypşaq ūlysynyŋ äuelgı mejesı men özındık qūrylymyn aiǧaqtap ülgerse, ūly qaǧannyŋ ozǧyn nemeresı Batu bolaşaq Altyn Ordanyŋ ırgesın bekıtıp qana qoimai, Ertıs dariiasynan Qarpat taularyna deiın sozylǧan, jarym Euraziiany qamtyp jatqan alyp imperiianyŋ bar tūǧyryn bekıtıp, onyŋ küş-quatyn şaryqtau şegıne jetkerıp ketken eken.
(jalǧasy bar)
Ūqsas jaŋalyqtar
