Vera Pavlovnanyŋ Baukeŋe jazǧan haty
Būl hat jastarǧa, jastarǧa ǧana emes kez kelgen janǧa oi salatyn, ötken ǧasyrdaǧy adamdardyŋ asyl sezımderın, adamgerşılık qasietterın ülgı etetın tarihi mänı bar hat. Äuelı oqyrmandy Vera Pavlovnanyŋ ömırbaianymen tanystyraiyn. Vera Pavlovna 1903 jyly Ukrainanyŋ Rihter qalasynda, sarai keŋesşısınıŋ otbasynda düniege kelgen. N.V.Lysenko atyndaǧy Kiev dramalyq teatr institutyn bıtırıp, aktrisa, rejisser bolǧan. Soǧys jyldary Almatyda tūryp, qazaq halqynyŋ ömırınen «Dala batyrlary» degen filmdı tüsıruge qatysqan, Qazaq SSR-ınıŋ eŋbek sıŋırgen öner qairatkerı, RSFSR halyq artisı, RSFSR-dıŋ eŋbek sıŋırgen öner qairatkerı atanyp, «Halyqtar dostyǧy», «Qūrmet belgısı» ordenderımen marapattalǧan. «Boris Godunov», «Bız, orys halqymyz», taǧy basqa onşaqty filmderdegı basty rölderdı somdaǧan. Men 1984 jyly Moskvada bolǧanymda Vera Pavlovnanyŋ telefon nömerın ızdep tauyp, habarlasqan edım. Ol kısı: – Kelıŋız. Telefon soqqanyŋyzǧa öte quanyştymyn. Bärın aityp berem, – dedı. Ökınışke qarai, köldeneŋ şarua kilıgıp, Vera Pavlovnaǧa jolyǧa almadym. Ataqty kinorejisser Grigorii Lvovich Roşaldai küieuı bar äieldıŋ syryn jūrtqa jariia etkenım yŋǧaisyz bolar degen oimen ündemei kelgen edım. Jaqynda 82 jastaǧy Aral teŋızınıŋ tumasy, auyl şaruaşylyq qyzmetkerı Jasaral Iliiasov aǧamen oi bölıskenımde: – Yŋǧaisyz degen de söz bola ma? Keşegı Puşkin, Lermontov, Turgenev, Baluan Şolaq, Mūhtar Äuezov, Iliias Jansügırov, t.b. küieuı bar äielderdı qūlai süigenı şyndyq qoi. Süie bılu üşın de talant kerek, – degen soŋ, Baukeŋ öz qolymen tabys etken Vera Pavlovnanyŋ hatyn oqyrman nazaryna ūsynǧandy jön kördım.«MOSKVADAN SÄLEM»
Jüregımdı selt etkızıp, janarymdy jalt qaratqan, asyl ardaǧym, Bauyrjanym! Senen jasyryn menıŋ syrym bar ma? Soǧys örtın ūmytuǧa bolar, mahabbat örtın ūmytu mümkın be? Ūmytatyndar onyŋ jalynynda janbaǧandar. Qymbattym Bauyrjan, alystasyŋ, amalym qanşa? Köŋılım senı künde ızdeidı. Sen dese, menıŋ janym şybyn-şırkei. Bügınde dauysyŋdy estu, qasyŋda qatar jüru – maǧan arman. Jüregımnıŋ qylyn qozǧap, jan syrymdy tügel şertkızgen özıŋ edıŋ, asylym. Saǧan künı-tünı tıleitınım tek amandyq. Men myna jalǧannan özıŋ dep ötem. Kei künderı sen jastanǧan jastyqty, sen otyrǧan oryndyqty qūşaqtap süiıp, qolyŋnan kıtap, qalam tüspei oiǧa şomǧan sätterıŋdı köz aldyma elestetıp, saǧynyş-mauqymdy basam. Senı süimeu mümkın emes edı, tüsınesıŋ be, janym... Alǧaş körgende köp pendenıŋ bırı dep şekemnen qaraǧanym da, jan dünieŋdı tanyǧannan keiın pendeŋe ainalǧanym da ras. Sen menıŋ mäŋgı ıŋkärımsıŋ. Sendei erge bır men ǧana emes, bükıl adam balasy ıŋkär. Elıŋdı oilap, kürsıngen sätterıŋdegı sūlu da asqaq jan-dünieŋdı sezıngende et jüregım eljırep, senı būrynǧydan da süie tüskenım özıme aian. Qymbattym, senıŋ «süiu de jaqsy, süiıktı bolu odan jaqsy» degen sözıŋdı eske alyp, süiıktı bola aldym ba, bola almadym ba dep te oiǧa batam. Ekeuımızdıŋ qolūstasyp qatar jüruımızge kedergı köp. Ökıngenmen amal qanşa? Äitpese men senen bır elı de ajyramas edım. Bärıbır sen menıŋ jüregımnıŋ jüregısıŋ. Körıspegelı köp uaqyt öttı. Ekı közım tört bolyp, jolyŋa qarailaumen jürem. Keide moinyŋa asylyp, erkelegen kezderım tüsıme enedı. Oiana salysymen, erkın dünie erkesı, saǧan qarai qūs bolyp ūşqym keledı... Senı oilasam, taŋym atyp, künım şyǧyp, aq nūrdan şaşu şaşqandai şeksız quanyşqa kenelem. Saǧan jolyqtyrǧan taǧdyryma myŋ-million märte rizamyn. Elıgım dep erkelettıŋ, aqquym dep armansyz aialadyŋ. Ömır kelte bolǧanmen, menıŋ saǧan mahabbatym mäŋgılık. Tynysymsyŋ, jūtar taŋǧy jūpar auamsyŋ. Moskvam da sensıŋ. Mūny men san qaitalap aita bergım, aita bergım keledı, qymbattym Bauyrjan. Öitkenı maǧan köktemdı sen syiladyŋ. Qasyŋda jürgende özımdı sūlu älem törınde jürgendei sezınetınmın. Sol üşın aldyŋda sämbı taldai iılem. Tūla boiyŋnan mın tappai, qiial kögınde qalyqtaǧan künderım qanşama? Qinalǧan sätterımde sezım gülın syilap, jūbatqan da özıŋsıŋ. Taular da alasarady, Bauyrjanym menıŋ, sen alasarmaşy. Sen jalǧyz emessıŋ, elıŋ bar, men bar, jaudan, daudan qorǧaityn perışteŋ bar. Myŋ şükır, kısılık-peiılıŋ dalaŋdai keŋ. Menı tabyndyratyn da, saǧyndyratyn da osy ūly qasietıŋ. Senı oilasam, köŋılım tau-tau būlttan arylǧan kök aspandai külım qaǧady. Sen ömırımnıŋ künısıŋ. Ätteŋ şırkın, qanatym bolsa, Almaty men Moskva arasyn jalǧap ūşudan jalyqpas edım. Saǧan bır men emes, bükıl el ǧaşyq. «Menı arbaǧan senıŋ sūlu ajar-ärıŋ emes, menı arbaǧan är kez aq söilegen arman-aryŋ», – degenıŋ de esımde. Menıŋ general-maior ūşqyş aǧam senımen Qyrymda bırge demalypty. Senı taŋǧajaiyp adam dep tılı jetkenşe maqtap keldı. Şynynda, Bauyrjan, sen taŋǧajaiyp adamsyŋ. Sen söileseŋ, Şostokovichtıŋ jetınşı simfoniiasyn tyŋdaǧandai köŋılım ösıp, şattanǧannan ändetkım keledı. Asylym menıŋ, saǧan degen alǧysym eşqaşan tausylmaq emes. Kün kürkırındei dausyŋdy estısem dep ylǧi elegzimın. Özımdı jetektegı botaŋdai sezınem. Maŋdaiyŋ jarqyrap, kündei külıp, ūltyŋa, ūrpaǧyŋa ūran bop, alşaŋ basyp aman jürşı. Sen dese, men tebırenbei, tolǧanbai tūra almaimyn. Özıŋe kez bolǧanym qandai baqyt, sen dep ömır süru maǧan ǧajap küş-qairat syilaidy.. Qymbatty Bauyrjanym, keide senıŋ aldyŋda qalai öbektegınımdı de sezbei, soŋynan sezıp, şat-şadyman küige enetınım de bar. Menıŋ jan-düniemdı sūlu etken özıŋsıŋ... Syilasym da, syrlasym da özıŋsıŋ. Senı oilasam, sybyzǧy-jüregım saǧynyş änın syzyltyp, armanym – aqşa būlt köŋıl kögımde qalyqtap, saǧan sapar şekkendei, şaǧala – şattyǧym senen menı «kele jatyr» dep süiınşı sūraǧandai, samal jel sabyrly bol dep jūbatqandai bolady. Senı oilasam, ūiqym şaidai aşylady. Äldeqaşan qoş aitysqan köktemım qaita oralǧandai küi keşıp, bölmeme syimai, Moskva köşelerın betaldy kezıp ketkım keledı. Bala kezımde bükıl adamzat balasyn asyrauşy qūdırettı küş – eŋbek ekenın erte tüsınıp, erte eseigen edım. Suretteuge tıl jetpes ekınşı qūdırettı küş – mahabbat ekenın maǧan sen tüsındırdıŋ, janymnyŋ jarasyn sen jazdyŋ. Mūndai baqyt ärkımge būiyra bermeitının bılem. Sen bolmaǧanda ömır sürdım dep aituym neǧaibyl edı. Sen maǧan mäŋgı öşpes nūr syiladyŋ. Sol üşın täube deimın. Almatyda ötken künderım de esımde. Aspanǧa boi sozǧan asqaq Alataudy bır körgennen ūnatqam. Ondaǧy tabiǧat ta taza, halqyŋnyŋ jany da taza edı. Elıŋnıŋ ūlylyǧyn, qasıretın senen ūqtym. Elıŋ turaly süiıspenşılıkke toly lebızıŋdı estıgende, tuǧan anaŋdai senı besıkke bölep, äsem änmen terbetkım keldı. Mūndai sätterde sen men üşın beikünä säbisıŋ. Sendei er tuǧyzyp, qadırıŋdı bılgen, ūlym dep süigen tuǧan halqyŋnyŋ aldynda tızerlep basymdy iem. Alataudai biıgım, Alataudai alybym, bügın menen alystasyŋ. Endıgı quanyşym – dauysyŋdy estu, hatyŋdy asyǧa kütu, amandyǧyŋdy tıleu. Süiıktım, keide senı opasyz, bätuasyz bıreuler qapyda qarmaǧyna tüsıre me dep qauıptenem. Ondai jan senıŋ ūltaraǧyŋnan sadaǧa ketsın. Abai bolşy. Qūdaiym senı keudesı yza-kekke, qyzǧanyşqa toly zalymnan saqtaǧai. Menıŋ tüngı, taŋǧy, kündızgı tılegım, barlyq uaqytta ızgı sezım serıgıŋ bolsyn, ainalaŋdy tek qana tärbielı, aq niettı jandar qorşap jürsın. Jer men köktı küŋırentıp, qara būltty qaq aiyrǧan naizaǧaidai jarq etıp, jauymyzdy jairatqan Bauyrjanym, qataldyq pen qamqorlyqtyŋ, qatygezdıktıŋ syryn da senen ūqtym. Özıŋdı jan-tänımmen süietınımdı sen qalai näzık sezıngensıŋ. Köŋılıne qaiau tüsırmesın, uaiymdamasyn dep tıptı keide auyryp jürgenıŋdı de menen jasyrypsyŋ. Sony oilasam, qatty tolqyp, tebırenem, eljırep erıp ketem. Ne degen tözımdı, ūstamdy edıŋ?! Jūrt arasynda menıŋ jüzım jarqyn, ar-abyroiym asqaq bolǧanyn qaladyŋ, qalap qoimai, soǧan jaǧdai jasadyŋ. Iаlta, Esentuki, Latviia kurorttaryna alyp baryp, demaldyrǧanyŋ esten keter me? Menı ärdaiym jas baladai jairaŋdap, külımdep qarsy aluşy edıŋ. Saparǧa şyǧarda qimai qoştasatynsyŋ. Maǧan alyp-ūşyp jetetınsıŋ. Menı eşkım özıŋdei saǧyndyra alǧan emes. Men saǧynyş sezımın bastan keşkenım üşın baqyttymyn. Ǧaşyqtyq – saǧynu, saǧyndyra bılu ekenın maǧan sen sezdırdıŋ. Men senıŋ şamdy ainala ūşqan köbelegıŋmın. Sen menıŋ kökke samǧar qanatymsyŋ. Esıŋde me, Bauyrjan, sen jazu jazyp otyrǧanyŋda bölmede jalaŋaiaq jüretın edım ǧoi. Jalaŋaiaq jüretınım – senıŋ oiyŋ bölınbese eken degenım... Men senı süiu arqyly halqyŋdy şeksız süidım. Jaqynda Mūstafa Şoqaidyŋ asyl jary Marina Iаkovlevna Gorinanyŋ jazbasyn oqydym. Ol Mūstafanyŋ 1941 jyly jau qolynan qaza tapqandaǧy qaiǧysyn, 1945 jyly nemıs faşisterınıŋ jeŋılgendegı quanyşyn jaza kelıp, Berlin köşesın aralap kele jatyp, qazaqtardyŋ dabyrlap söilesken dauysyn qūlaǧy şalyp, qiraǧan üidıŋ qalqasynda jeŋıs toiyn toilap otyrǧan olardyŋ jandaryna jetıp baryp, bärın jeŋıs quanyşymen qūttyqtap, özınıŋ Mūstafanyŋ jary ekenın aitqanyn, älgılerdıŋ bırınıŋ: «Ol – satqyn, bızdı satyp, şet elge qaşyp ketken», – degen sözın estıp, üstınen bıreu mūzdai sudy qūiyp jıbergendei şoşyna jirkenıp, ol jerden tez qarasyn batyrǧanyn jazypty. Onyŋ Mūstafaǧa degen saǧynyşy menı qatty quantty. Ana qiraǧan üidıŋ qalqasynda jeŋıs toiyn toilaǧan qazaqtarǧa ol Mūstafany saǧynǧannan bardy ǧoi. Qandai qasiettı jan?! Ekınşı menı şekten tys quantqan Iаkov Sevostianovtyŋ qyzy, Älihan Bökeihanovtyŋ jary Olganyŋ: «Bız tek jarqyn künderde ǧana emes, jauyndy, dauyldy künderde de bırgemız», – dep ne bır quǧyn-sürgınge tözgenı. Men ondai quǧyn-sürgındı bastan keşken joqpyn. Janym, asyl jarym, Bauyrjanym, özıŋmen ötken jyldarym eŋ bır jarqyn quanyşqa toly jyldar boldy. Esıme tüsse, köŋılım kündei külıp, ömır süre bersem deimın. Jaz ailarynda otbasymyzben qala maŋyndaǧy saiajaiymyzǧa köşemız. Sen qalasaŋ, Moskvadaǧy päterımızde ekı-üş ai tūryp, jazuyŋdy alaŋsyz jazuyŋa, alaŋsyz oi tolǧauyŋa bolady. Eşkım kedergı keltırmeidı. Būl qaitsem senıŋ tvorchestvoŋa säl de bolsa, kömegım tise degen nietım. «Ūşqan ūia», «Moskva üşın şaiqas» romandaryŋnyŋ qoljazbasymen alǧaş tanysqanymda bırsypyra pıkır aityp, oi salǧanyma quanyştymyn. Būl tuyndylar tamaşa, eşuaqytta qaitalanbas, şyndyqty şynaiy surettegen ozyq tuyndylar. Ädebietımızde oidan qosuşylyq bar. Ol oqyrmandy özınen alystatady. Qaisybır qalamger «Men körkem şyǧarma» jazdym dep aqtalǧansidy. Ol köbık söz. Avtor mümkın bolǧanşa şyndyqqa jaqyndauy kerek. Al şyndyq tereŋ, şyndyq bai, san qyrly. Ony sättı surettei alsaŋ, şyǧarmaŋ oqyrmannyŋ ystyq yqylasyna bölenedı. Senıŋ «Ūşqan ūiaŋ», «Moskva üşın şaiqasyŋ» oqyrmannyŋ ystyq yqylasyna bölengen şyǧarmalar. Süiıktım Bauyrjanym, aŋdausyzda renjıtsem, keşır. Şamalauymşa, köŋılıŋe köleŋke tüsırgen kezım joq siiaqty. Är künı el aldynda, jora-joldastaryŋ arasynda syily bolsa eken dep, qolymnan kelgennıŋ bärın jasap baqqanym özıŋe aian. Qaitalap aitam, sen menı alaqanyŋa sap aialadyŋ, älpeştedıŋ. Kışıgırım tüsınıse almai qalǧan sätterımızdı esepke almaǧanda köŋılımdı bır ret te qaldyrǧan emessıŋ. Saǧan myŋ-million alǧys. Alda adamzat armanynyŋ aq taŋy, bärımızdıŋ baqytymyz – jetınşı qaraşa ūly mereke künımen qūttyqtaimyn. Özıŋnıŋ Veraŋ. 1.H1.1957 j.* * *
Aqsaqal Jasaral Iliiasovtıŋ alǧan äserı:
– Vera Pavlovnanyŋ hatyn janarym jasaurap oqydym. Sözderınıŋ bärı keremet. Äsırese «Bauyrjan jazu jazyp otyrǧanda oiyn bölmeu üşın bölmede dybysymdy şyǧarmai jalaŋaiaq jüretın edım» degen sözımen-aq özınıŋ Baukeŋe degen süiıspenşılık sezımın näzık jetkızgen. Äi, Bauyrjan-ai, äi, Bauyrjan-ai! Asylyŋnan alystaǧanyŋ qalai senıŋ? Janynda bola bermedıŋ be? Men senı bılmesem, basymdy şaiqap renjımes edım. Sen qazaqtyŋ mülde, mülde sirek kezdesetın HH ǧasyrdyŋ naǧyz azamatysyŋ. Boiyŋdaǧy qasiet qai qazaqta baryn tüstep, bölıp aitarymdy bıle almai qinalyp otyrmyn. Sen eşkımge ūqsamaityn erekşe jansyŋ. Sen qazaq halqynyŋ kezdese bermeitın ūly tūlǧalarynyŋ bırısıŋ, bıregeiısıŋ. Senı qazaqtyŋ qyzynyŋ, qazaqtyŋ äielınıŋ bıreuı Vera Pavlovnadai tüsınıp, tebırene aldy ma? Onyŋ tebırenıp jazǧan hatyn gazetke jariialasaŋ, qazaqtyŋ jas qyzdary, jas jıgıtterı oilanyp, mahabbattyŋ ne ekenın tüsınıp, dūrys jıgıt, dūrys qyz tabulary mümkın ǧoi. Būl – hattyŋ bırınşı maŋyzdylyǧy. Ekınşı tarihi maŋyzdylyǧy – jastar Vera Pavlovnanyŋ Bauyrjan Momyşūlyn qalai tüsınıp, qalai baǧalaǧanyn bılıp, boiyn, oiyn tüzer edı... * * * Bauyrjan Momyşūlynyŋ ūstazy «halyq jauy» retınde ūstalyp, habar-oşarsyz ketken, aqyn Täŋırbergen Otarbaiūlynyŋ qyzy, 81 jastaǧy Ūljan Täŋırbergenqyzynyŋ äserı: – Oipyrma-ai, özge ūlttyŋ äielı qazaqtyŋ jıgıtterın qalai qūlai süigen, qalai şeksız berılgen! Būl keremet eken. Būdan ülken kino tüsıruge de bolady. Basqa ūlttyŋ qyzdary qazaqtyŋ jıgıtterın özderınen joǧary qoiǧandaryna laiyqty söz taba almai otyrmyn. Ol hatty qaita-qaita tyŋdaǧym kele beredı. Qaita oqyşy, ainalaiyn. Köŋılım tolqyp, oiymdy bır jüiege keltıre almai otyrmyn. Naǧyz bılgenım, būl Vera Pavlovnanyŋ mahabbaty Bauyrjan Momyşūly aǧanyŋ kım ekenın körsetetın ülken, küştı mahabbat. Hattaǧy sözderdı tyŋdaǧan saiyn ömırge degen ıŋkärlıgıŋ arta tüsedı eken. Mynandai adamdardyŋ taza jan-düniesınen jıger alady ekensıŋ. Şırkın-ai, közım körmeidı, äitpese özım oqyp raqattanar edım. Uaqyt tauyp taǧy bır oqyp berşı, köketaiym, janym. Būl hatta bır qūdıret – naǧyz tazalyq, tausylmas quanyş bar.Mamytbek Qaldybai, bauyrjantanuşy
"Adyrna" ūlttyq portaly
