Qazaq qūndylyǧy adamzat örkenietımen būrynǧydan da betpe-bet kelıp otyr.
Osyǧan orai, ūlttyq qūndylyǧymyzdy tärk etpestei etıp, älemge taratu, ony älemge sıŋıru mındetı tūr. Sol sebeptı, bas taǧamdy «bişparmak» atau - baǧamyzdy paş etu emes, mazaq etudıŋ körınısıne ainalsa da äreketsız otyruymyz jaraspaidy. Tıptı keibır «ǧalymdar» IýNESKOnyŋ tızbesıne osy mazaq sözben engızudı ideia etıp jür. Al bır aituly tarihşymyz «... besbarmaq emes, besbaşpai dep atasa da, kelıp-keter ne bar? ... Solai da, solai bızdıŋ mädeniet sonysymen bıregei. Onda namystanatyn, arlanatyn eşteŋe joq… Kerısınşe, qazaqty daralaityn, aiǧaqtaityn odaǧai atau» dep qyrsyǧady.
«Beşparmak» sözı qazaqta joq, patşalyq resei ideologiiasyna oraiy kelgen jasandy söz tırkesı: biş+parmak. Būny patşa tılmaştary arqyly ideologtary ıske asyrdy, jariia ettı.
Ūly dalanyŋ bas taǧamyn «bişparmak» ataǧan reseilık, ebropalyq zertteuşıler būny ne qasaqana, ne män bermesten ainalymǧa engızgen.Resei imperiiasynyŋ memleket qairatkerı, senator, tarihşy, jazuşy ärı etnograf etnograf Aleksei İraklievich Levşin (Liovşin) [A. İ. Liovşin. Opisanie Kirgiz-Kazachih, ili Kirgiz-Kaisaskskih ord i stepei. Tom 3: Etnograficheskie issledovaniia. S.-Peterburg. 1832. Str. 39 ] öz jinaǧynda: «İzvestneişee kirgizskoe (kazahskoe) kuşane, nazyvaemoe bişbarmak, prigotovliaetsia iz miasa, melko iskroşennogo i smeşannogo s kusochkami sala. Biş – znachit piat, a barmak – pales. Nazvanie, ochen horoşo vyrajaiuşee predmet, ibo bişbarmak ne ediat inache, kak piatiu palsami» dep müldem basqa taǧam jaily jazyp otyr jäne jan-jaqty sipattau joq, jürdım-bardym ǧana. Qazaq eşqaşan ettı turap alyp pısırmeidı. Äuelı müşe-müşesımen pısırıp alyp, tabaqqa, astauǧa salynǧan ettı dastarqan basynda turaidy bolmasa turap äkeledı.
Al İvan Lepehin [Lepehin İ. İ. Prodoljenie dnevnyh zapisok puteşestviia akademika i medisiny doktora İvana po raznym provinsiiam Rossiiskogo gosudarstva v 1770 godu. — Spb., Ch.2., 1802, S.106-107.] bylai jazypty: «Biş Barmak, samaia luchşaia Başkirskaia pişa, proishodit ot slova „Biş“ — piat, i „Barmak“ — pales, i sostoit v mѣlkoizrublennyh kuskah loşadinago, koroviago ili ovechiago miasa, i Salmy. Salma dѣlaetsia iz krutago tѣsta pşenichnoi, iachmennoi ili polbennoi muki, kotoroe, razdѣliaia na kuski velichinoiu s mѣdnoi piatikopѣeşnik, variat v odnom kotlѣ s miasom tak, kak u nas kliuski». Būl endı müldem basqa taǧamnyŋ sipattamasy. Qazaq pen başqūrttyŋ bas taǧamyna eşbır qatysy joq. Demek, Levşin sekıldı «avtoritetter» talai etnografiialyq materialdy üstırt tızıp alǧan jäne bırınen bırı köşıre salǧan, sipattai salǧan.
Sıbırden bastap Ündı mūhityna deiıngı aralyqtaǧy barlyq halyqtar qoiu taǧamdy qolmen jeitını mälım. Qazaq sovet ädebietı(I.Jansügırov, S.Şaripov, S.Mūqanov şyǧarmalarynda) türlı keiıpkerlerdıŋ auyzyna salyp «bes barmaq» kalkasynyŋ basyn qyltitqanymen, sovet däuırınde qazaqtyŋ ziialy qauymy tyiym salyp, bas taǧamdy «qazaqy et» (miaso po kazahski) türınde moiyndatty. Bıraq būl sıŋımdı gastronim emes edı, bar bolǧany «qamyr-auqat», «et-tamaq» sekıldı söz tırkesı bolmasa «ıŋkäl» delınetın gruzin «hinkälınıŋ» kälkısı.
«As» sözı - qazaq halqynyŋ belgılı «as beru» dästürımen tyǧyz bailanystaǧy ejelgı däuırdıŋ ūlttyq joralǧysyna negız bolǧan ejelgı gastronim. As degenımız – qūrbandyqqa soiylyp, müşe-müşesımen tartylatyn et taǧamy. Bas taǧam osylaişa öŋdelmesten, turalmastan ettı müşe-süiegımen bırge tartu salty ornyqqan. Bertınde, otyryqşyl dästürdıŋ synalauymen özgere qalyptasyp, nansadaqa retınde sorpaǧa pısırıletın qamyrdy qosyp, oǧan dämdeuışter aralastyru arqyly jäne belgılı bır servirleu mädenietı kırıkkendıkten tarihi taǧam mülde basqa keiıpke tüsıp, özıne tän bıregei atauy qalyptaspai qalǧanyn eskeremız.
Astyŋ turalǧan, dämdeuışter qosylǧan «asamyqqa» ainalu däuırı HVIII ǧasyrda oryn aldy. Būl kezde köşpelı qazaq halqy otyryqşy patşaly Reseimen tūraqty bailanys ornai bastady jäne köşpeldı eldıŋ qūndylyqtaryna ebropalyqtardyŋ nazary tüstı. Osy kezde qazaq gastronimı Batys közqarasyna säikestene transformasiiaǧa tüse bastady. Mıne osy kezde «bişparmak» jasandy atauy oryn aldy. Törkterdıŋ bas taǧamy negızınen turama, torama, salma, etauqat sekıldı auyzekı türde atalǧanymen, olar gastronim (taǧam atauy) retınde qalyptaspaǧan. HVIII-HIH ǧasyrlarda tılmaştar tarapynan şeteldıkter men patşalyq Resei şendılerıne būl taǧam tılmaştardyŋ auyzymen «beşparmak» sözımen tartylǧan, taratylǧan. Alaida, būl köşpelı halyqty tömensıtu, «mädenietsızdıktı» betke basu sekıldı işara söz. Qazaq eşqaşan osynşalyqty qarabaiyr (primitiv) söz jasamaidy ärı bas taǧamyn onymen atamaidy.
Qazaqtyŋ bas taǧamynyŋ qalyptasu jolynda gastronim retınde tarihi leksikalyq qorda kezdesetın «as» sözı bar ekenın jäne «beşbarmak» sözınıŋ tıldık qordan tys, syrtqy ortanyŋ taŋuynan paida bolǧan jasandy söz ekenın eskere otyryp; jaŋa däuırde qalyptasyp, zamanaui tūrǧyda mazmūny men türı özgergen bas taǧamǧa laiyq ataudy neologizm türınde sıŋıru barynşa tiımdı degen qorytyndyǧa keldık.
Jan-jaqty taldai kele, bır top lingvister men tıltanuşylar, gumanitarlyq ǧylym salasynyŋ ökılderı bas taǧamǧa arnaiy türde neologizmoilastyrǧan abzal dep şeştı. Ol söz: asamyq. Tübırı – as sözı, odan keiıngı tuyndy tübır – asa, asam sözderı taǧamnyŋ sipatyn aşa tüsedı. «Myq»jaŋa söz tuyndatuşy jūrnaq: byla+myq, qara+myq, qyza+myq, jyly+myq sekıldı sözderden belgılı.«Myqty» sözınıŋ de tübırı. Būl sözdıŋ de, sözjasamnyŋ da avtory – qazaq halqy!
«As» sözı obasta Kökke baǧyştalǧan qūrbandyq mal etınıŋ atauy bolatyn. «As» tübırınen 30-ǧa juyq sözder tuyndaǧan. Solardyŋ keibırı mynau:
As: 1) märtebelı marqūmǧa berıletın keŋ auqymdy etnografiialyq toi-sadaqa; 2) dastarqandaǧy basty da maŋyzdy tamaq, qorek,auqat; 3) tamaq, et pısır. Asa: 1) eŋ; 2) asap je; Asau: tamaqty asap jeu; auyzdy toltyra jeu; Asaba – as beru şarasynda tamaq tartu jūmysynbasqaruşy kısı, käzırgıdei toi basqaruşy emes; Asadal – tamaq pen ydys-aiaq saqtalatyn kebeje; Asam et – alaqan toly et; Asatu – qazaq dästürımen märtebelı kısınıŋ alaqanǧa et toltyra jegızuı; Astabaq – et salynatyn arnaiy aǧaş tabaq; Astau – as taǧamy salynatyn sopaq aǧaş ydys; Asym et – 3-4 adamǧa arnalǧan et kölemı; As beru – qadyrly adam qaitqannan keiıngı bırneşe jyldan soŋ berıletın toi; As qaiyru – tamaqtan soŋ qol jaiyp berıletın bata, alǧys.Būl sözdık qordyŋ barlyǧy da joǧaryda aitylǧan qazaqtyŋ tanymy men bolmysyna tän as beru dästürınen tuyndaǧan ūǧymdardy aşatynleksikalyq qor ekenı körınıp tūr. Alaida, bügınde asamyq tek qana etten ǧana emes, sonymen bırge qūs etı men balyqtan da,tıptı kökönıs pen basqa tamaq aralasqan vegeterian nūsqasy da asylatyny qūpiia emes. Sol sebeptı «asamyq» sözı būǧan da laiyq,tıptı «beş» degen jargondy onyŋ tübırı bolyp tūrǧan «as» sözı de yǧystyrady.
Bas taǧamǧa neologizm qarastyruda tömendegı kriteriilerdı qanaǧattandyru şart boldy:
Qūrmettı aǧaiyn!
«Bişparmaktyŋ» orystıldı qauym arqyly tarala bastaǧanyna soŋǧy 20 jyl ǧana.«Asamyqty» qoldap dauys berudı, moiyndaudy sūraimyz. Būl - neologizm. Bıraq taǧamdy qorlaityn «bişparmakty» yǧystyruǧa jaraityn, tılımızdıŋ sözjasam qabyletıne baǧynǧan jaŋa söz. Tūtynuşy ärı qūndylyǧymyzdy därıpteuşı retınde osy sözdı alǧa tarta otyryp, kelesı satyda aspazdar men restoratorlardy moiyndatuymyz kerek. Odan ärı jalpyadamzattyq gastronim retınde özınen özı qalyptasady, moiyndalady.
Qūndylyqty qolda, dauysyŋdy qos, aǧaiyn!
