Būl posttyŋ jazyluyna Singapur basşysy Li Kuan Iý dıŋ eŋbekterınıŋ bır bölımı arqau boldy. Ol kısınıŋ öz halqyna qatysty "men ia būl halyqty ūşpaqqa şyǧaramyn, ia ölemın" degen ūstanymda bolǧan kısı ekendıgı belgılı, sol maqsatpen būl adam Aziia halyqtaryn tereŋ zerttegen eken. Onyŋ sol jazbalarynan japon halqy turaly derekterın men ainalyp öte almadym.
60 - 70 jyldary Japoniia kürt damu jolyna tüsıp, bärınen oq boiy ozyp şyǧyp damu körsetkışı boiynşa aldyǧa şyqqasyn, Singapur basşysy Li, öz elıne japonnan mamandar äkelıp, "ua halqym, myna japonnan käsıp, ǧylym - bılım üireneiık" dep ūran tastaidy. Japoniiadan elıne kompaniialar tartady. Halqyn japonmen qatar qoiyp jūmys ıstetedı. Sonda ol öz halqynyŋ eŋbek önımdılıgı, jalpy körsetkışterı japonnan otyz paiyzǧa tömen ekendıgın aŋǧaryp dal bolady. Būdan soŋ ol japon mamandaryn jaǧalap, "būnyŋ sebebı nede, bız nege senderden kembız, qaşan senderge sapamyz jetedı" dep sūraqtarmen töpelep soŋdarynan qalmapty. Oǧan japondyq injener basynda, "oǧan on - on bes jyl uaqyt bar" dep jūbatsa, oǧan Li senıŋkıremeptı. Sosyn japon injenerı aşyǧyna köşıp, "Li myrza, sızder eşqaşan bızdei bola almaisyzdar, onyŋ bır sebebı, äne qaraŋyz, bızdıŋ qatarlas jūmys ıstep tūrǧan ekı japon jūmyskerınıŋ bırı qazır kete qalsa, ekınşısı ony joqtatpai jūmysyn jalǧastyra beredı, iaǧni, bızdıŋ japon mamandary, jūmysty jän - tänımen berılıp ısteitın besaspap jan jaqty mamandar, būl bır. Ekınşıden, sızderde oqu orynyn bıtırıp kelgen diplom qūşaqtaǧan mamandar şetterınen bai - myrza, bastyq bop otyrady. Al bızde küllı japon ädette eŋbek jolyn qarajūmystan, tömennen bastaidy. Öitkenı būndai täjıribe onyŋ keiıngı ömırıne tym qajet. Sızderdıŋ äuel bastan jüielerıŋız dūrys emes" dep kesıp aitypty.
Japondardyŋ rasynda öz käsıbıne adal jūmysker halyq ekendıgıne onyŋ közı keiın jetedı. Ol Singapurdegı bır kompaniiada ısteitın japon injenerınıŋ jūmysynda aǧattyq jasap alyp, sol qatelıgıne qatty ökınıp asylyp ölgenın estıp, Li tıptı aŋ - taŋ bop taŋǧalady. Keiın japonnyŋ portty qalalarynyŋ bırınde bolǧan Li, onda bır japondyq kompaniianyŋ bıldei bır vise prezidentınıŋ portty aralau üşın ädeiılep baryp kästümın şeşıp, jūmysker kiımın kiıp, jūmys orynyn aralap, ondaǧy jūmyskerlermen özın tym qarapaiym ūstaǧanyna kuä bolady. Sondai - aq ol tap sondai deŋgeidegı batys kompaniia basşylarynyŋ qūddy baibatşalardai "rols rois" mınıp, ülken sän saltanatpen jüretının mysal retınde keltırıp ketedı. Japonnyŋ mädenietı, mınezı, tärbiesı būlardan oqşau, būlarda bır tektılık bar.
Jalpy japondar osy adaldyq degen qasiettı bärınen joǧary qoiady ol ras, ana bız körıp jürgen "Hatiko" filmınde de japon itı öz qojaiynyna degen adaldyǧymen küllı älemdı jylatty, keide men japondar osy qasiettı itıne şeiın üirete me dep oilaimyn.
Japon kompaniialarynyŋ özderıne jūmysqa kelgen jastaryna qatysty saiasaty - bızde aitylatyn "etı senıkı, süiegı menıkı" degen ūǧymmen saimasai eken. Iаǧni, olar kez kelgen jūmyskerdıŋ özderınde ömır boiy qyzmet etkenın qalaidy. Sosyn ol jūmyskerge būl kompaniia jaqsy jalaqy men keremet äleumettık jaǧdaimen qamtamasyz etudı öz moinyna alatyn körınedı. Japon kompaniialarynyŋ öz jūmyskerıne töleitın joǧary jalaqysy bır bölek, olar öz mamanyn oqytyp toqytuǧa, onyŋ käsıbi bılıktılıgın şyŋdauǧa milliardtaǧan qarajat aiamaidy eken. Demek, qarapaiym japon jūmyskerı degenımız - ol pälen käsıbi kurstardy, öz salasy boiynşa tügen täjıribe almasudy basynan ötkergen besaspap bılıktı jäne däulettı maman. Taǧy osy mamannyŋ qompaniialary, onyŋ janūiasyna şeiın ketetın şyǧyndardy (turistık joldama, medisina qyzmetı t.b) öz moiyndaryna alatyn körınedı. Iаǧni, būlarda adamdy eŋbekke yntalandyru jūmystary joǧarǧy deŋgeide atqarylady. (Būndai jūmys beruşı üşın jan qūrban deuşı edı bızde). Al sol jūmyskerler arasynan şyqqan önertapqyştar maiǧa bögıp keremet däuren süredı, "aqyldy mily bastarǧa" būlarda sūranys ülken, sen tek oilap tap ta jūmys ısteseŋ bopty. Ūzyn sözdıŋ qysqasy, japon ökımetı men jūmys beruşı kompaniialary, öz halqynyŋ käsıbi - intelektualdyq deŋgeiıne, iaǧni sapasyna sūmdyq qarjy şaşady eken. Būlar bärın adamǧa salady eken adamǧa, sebebı basty bailyq adamda. Būndai qamqorlyqtan keiın, adam tügel maimyldyŋ da bılıktı maman, eŋbekqor maimyl bop şyǧatyny anyq. "Japon fenomenınıŋ" bır qūpiiasy osynda bolsa kerek.
Ökınışke orai bızde, būqara halyq 100 myŋ teŋgege bailanyp otyrǧan elde būndaidyŋ bıreuı de joq. Bızde tek "qazaq jalqau, bılıksız, nadan jäne osy qalpymen ketedı, özgermeidı" degen berık ūstanymdaǧy milliondaǧan "mamandar" bar. Menıŋşe būl bızdıŋ basty sorymyz.
Jalpy japondar halyq retınde ūiaŋ, ibaly, ädeptı, ūiymşyl halyq (osy jerı bızge ūqsaidy) jäne būlar öte ūltşyl, memleketşıl,salt dästürıne tym berık bolady. Ony bärı aitady. Būl halyqty san märte tabiǧi apattar (sunami, jer sılkınu, taifun jiı bolady) şaiqap jatsa da, būlar apattan soŋ yŋ - şyŋsyz, sondai ölermendık tanytyp, taudai talabymen, asqan jıgerımen sol qalalaryn qaita tūrǧyzyp älek, sonda būlar qol qusyryp bır mūŋaiudy bılmeidı eken. 1992 jyly, Amerikada, Los Anjeleste su basyp apat bolǧanda qalada haos bastalyp, ūrlyq pen tonau örşıp ketse kerek. Al 1995 jyly japon Kobe qalasynda bolǧan apatqa japon halqy bır jūdyryq bop jūmylyp, halqyn qūtqaruǧa bır kısıdei at salysypty. Sonda bırde bır tonauşylyq - ūrlyq faktı tırkelmeptı, tek qana jan jaqtan järdem bergen. Tıptı japonnyŋ äigılı "Iаkudza" qylmystyq ūiymy da apatqa kömek qolyn sozypty. Tektılık pe, ärine tektı halyq.
Halyqaralyq psihologtardyŋ paiymdauynşa, qarapaiym japondardyŋ bılım deŋgeiı, iaǧni IQ qabıletı, amerikandyqtar men europalyqtardan da joǧary bolady mys. Sebebı japondar öz oqu oryndarynda matematika, himiia, fizika pänderıne basa män berıp osy pänderdı qatty oqytady eken. Al bız älı aqyndar men fizikterdıŋ qaisysyn taŋdaryn bılmei jürmız.
Sözımdı tüiındei kele aitarym, eger osy älemde qazaqtyŋ bır üirenbegı bar bolsa, ol önege osy aziia superhalyqtarynyŋ bıregeiı japandaǧy japonnan bolmaq.
60 - 70 jyldary Japoniia kürt damu jolyna tüsıp, bärınen oq boiy ozyp şyǧyp damu körsetkışı boiynşa aldyǧa şyqqasyn, Singapur basşysy Li, öz elıne japonnan mamandar äkelıp, "ua halqym, myna japonnan käsıp, ǧylym - bılım üireneiık" dep ūran tastaidy. Japoniiadan elıne kompaniialar tartady. Halqyn japonmen qatar qoiyp jūmys ıstetedı. Sonda ol öz halqynyŋ eŋbek önımdılıgı, jalpy körsetkışterı japonnan otyz paiyzǧa tömen ekendıgın aŋǧaryp dal bolady. Būdan soŋ ol japon mamandaryn jaǧalap, "būnyŋ sebebı nede, bız nege senderden kembız, qaşan senderge sapamyz jetedı" dep sūraqtarmen töpelep soŋdarynan qalmapty. Oǧan japondyq injener basynda, "oǧan on - on bes jyl uaqyt bar" dep jūbatsa, oǧan Li senıŋkıremeptı. Sosyn japon injenerı aşyǧyna köşıp, "Li myrza, sızder eşqaşan bızdei bola almaisyzdar, onyŋ bır sebebı, äne qaraŋyz, bızdıŋ qatarlas jūmys ıstep tūrǧan ekı japon jūmyskerınıŋ bırı qazır kete qalsa, ekınşısı ony joqtatpai jūmysyn jalǧastyra beredı, iaǧni, bızdıŋ japon mamandary, jūmysty jän - tänımen berılıp ısteitın besaspap jan jaqty mamandar, būl bır. Ekınşıden, sızderde oqu orynyn bıtırıp kelgen diplom qūşaqtaǧan mamandar şetterınen bai - myrza, bastyq bop otyrady. Al bızde küllı japon ädette eŋbek jolyn qarajūmystan, tömennen bastaidy. Öitkenı būndai täjıribe onyŋ keiıngı ömırıne tym qajet. Sızderdıŋ äuel bastan jüielerıŋız dūrys emes" dep kesıp aitypty.
Japondardyŋ rasynda öz käsıbıne adal jūmysker halyq ekendıgıne onyŋ közı keiın jetedı. Ol Singapurdegı bır kompaniiada ısteitın japon injenerınıŋ jūmysynda aǧattyq jasap alyp, sol qatelıgıne qatty ökınıp asylyp ölgenın estıp, Li tıptı aŋ - taŋ bop taŋǧalady. Keiın japonnyŋ portty qalalarynyŋ bırınde bolǧan Li, onda bır japondyq kompaniianyŋ bıldei bır vise prezidentınıŋ portty aralau üşın ädeiılep baryp kästümın şeşıp, jūmysker kiımın kiıp, jūmys orynyn aralap, ondaǧy jūmyskerlermen özın tym qarapaiym ūstaǧanyna kuä bolady. Sondai - aq ol tap sondai deŋgeidegı batys kompaniia basşylarynyŋ qūddy baibatşalardai "rols rois" mınıp, ülken sän saltanatpen jüretının mysal retınde keltırıp ketedı. Japonnyŋ mädenietı, mınezı, tärbiesı būlardan oqşau, būlarda bır tektılık bar.
Jalpy japondar osy adaldyq degen qasiettı bärınen joǧary qoiady ol ras, ana bız körıp jürgen "Hatiko" filmınde de japon itı öz qojaiynyna degen adaldyǧymen küllı älemdı jylatty, keide men japondar osy qasiettı itıne şeiın üirete me dep oilaimyn.
Japon kompaniialarynyŋ özderıne jūmysqa kelgen jastaryna qatysty saiasaty - bızde aitylatyn "etı senıkı, süiegı menıkı" degen ūǧymmen saimasai eken. Iаǧni, olar kez kelgen jūmyskerdıŋ özderınde ömır boiy qyzmet etkenın qalaidy. Sosyn ol jūmyskerge būl kompaniia jaqsy jalaqy men keremet äleumettık jaǧdaimen qamtamasyz etudı öz moinyna alatyn körınedı. Japon kompaniialarynyŋ öz jūmyskerıne töleitın joǧary jalaqysy bır bölek, olar öz mamanyn oqytyp toqytuǧa, onyŋ käsıbi bılıktılıgın şyŋdauǧa milliardtaǧan qarajat aiamaidy eken. Demek, qarapaiym japon jūmyskerı degenımız - ol pälen käsıbi kurstardy, öz salasy boiynşa tügen täjıribe almasudy basynan ötkergen besaspap bılıktı jäne däulettı maman. Taǧy osy mamannyŋ qompaniialary, onyŋ janūiasyna şeiın ketetın şyǧyndardy (turistık joldama, medisina qyzmetı t.b) öz moiyndaryna alatyn körınedı. Iаǧni, būlarda adamdy eŋbekke yntalandyru jūmystary joǧarǧy deŋgeide atqarylady. (Būndai jūmys beruşı üşın jan qūrban deuşı edı bızde). Al sol jūmyskerler arasynan şyqqan önertapqyştar maiǧa bögıp keremet däuren süredı, "aqyldy mily bastarǧa" būlarda sūranys ülken, sen tek oilap tap ta jūmys ısteseŋ bopty. Ūzyn sözdıŋ qysqasy, japon ökımetı men jūmys beruşı kompaniialary, öz halqynyŋ käsıbi - intelektualdyq deŋgeiıne, iaǧni sapasyna sūmdyq qarjy şaşady eken. Būlar bärın adamǧa salady eken adamǧa, sebebı basty bailyq adamda. Būndai qamqorlyqtan keiın, adam tügel maimyldyŋ da bılıktı maman, eŋbekqor maimyl bop şyǧatyny anyq. "Japon fenomenınıŋ" bır qūpiiasy osynda bolsa kerek.
Ökınışke orai bızde, būqara halyq 100 myŋ teŋgege bailanyp otyrǧan elde būndaidyŋ bıreuı de joq. Bızde tek "qazaq jalqau, bılıksız, nadan jäne osy qalpymen ketedı, özgermeidı" degen berık ūstanymdaǧy milliondaǧan "mamandar" bar. Menıŋşe būl bızdıŋ basty sorymyz.
Jalpy japondar halyq retınde ūiaŋ, ibaly, ädeptı, ūiymşyl halyq (osy jerı bızge ūqsaidy) jäne būlar öte ūltşyl, memleketşıl,salt dästürıne tym berık bolady. Ony bärı aitady. Būl halyqty san märte tabiǧi apattar (sunami, jer sılkınu, taifun jiı bolady) şaiqap jatsa da, būlar apattan soŋ yŋ - şyŋsyz, sondai ölermendık tanytyp, taudai talabymen, asqan jıgerımen sol qalalaryn qaita tūrǧyzyp älek, sonda būlar qol qusyryp bır mūŋaiudy bılmeidı eken. 1992 jyly, Amerikada, Los Anjeleste su basyp apat bolǧanda qalada haos bastalyp, ūrlyq pen tonau örşıp ketse kerek. Al 1995 jyly japon Kobe qalasynda bolǧan apatqa japon halqy bır jūdyryq bop jūmylyp, halqyn qūtqaruǧa bır kısıdei at salysypty. Sonda bırde bır tonauşylyq - ūrlyq faktı tırkelmeptı, tek qana jan jaqtan järdem bergen. Tıptı japonnyŋ äigılı "Iаkudza" qylmystyq ūiymy da apatqa kömek qolyn sozypty. Tektılık pe, ärine tektı halyq.
Halyqaralyq psihologtardyŋ paiymdauynşa, qarapaiym japondardyŋ bılım deŋgeiı, iaǧni IQ qabıletı, amerikandyqtar men europalyqtardan da joǧary bolady mys. Sebebı japondar öz oqu oryndarynda matematika, himiia, fizika pänderıne basa män berıp osy pänderdı qatty oqytady eken. Al bız älı aqyndar men fizikterdıŋ qaisysyn taŋdaryn bılmei jürmız.
Sözımdı tüiındei kele aitarym, eger osy älemde qazaqtyŋ bır üirenbegı bar bolsa, ol önege osy aziia superhalyqtarynyŋ bıregeiı japandaǧy japonnan bolmaq.
Oljas Äbıl
"Adyrna" ūlttyq portaly
