Erterekte Tuma qūm jaqta Amanǧali esımdı serı ötken... Erte deitın erte de emes... Jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ basyndaǧy «aq qaşty, qyzyl qudy» almaǧaiyp kezeŋde keŋes jendetterınıŋ qolynan qapyda qaza tapqan qairan er... «Qolymda bır qamşym bar sälıŋgırdei» dep bastalatyn Amanǧalidyŋ änın bızdıŋ eldıŋ keudesınde säulesı bar önerpazdary süiıp oryndaidy. «Bır tentek el ışınde jürmei me eken, Soŋyma nege tüstıŋ bärıŋ bırdei» dep nazalanǧan namysty serınıŋ artynda qalǧan alyp-qaşty äŋgıme köp. Köpşılıgı «Erdıŋ tübıne eregıs jetıptıge» saiady. Sol Amanǧalidyŋ ädebiettegı tragediialyq tūlǧasyn jasaǧan serımen taǧdyrlas ta mūŋdas Tabyl edı...
Halqynyŋ säbi sanasy ölıara kezeŋde şalyqtap tūrǧanda şarasyzdyq uyn ışken en dalanyŋ erkesı Amanǧali men örkeniet qaqpasy aldynda tūrǧan qoǧamda ömır sürgen eren talant Tabyldyŋ arasynda jürektıŋ qylyndai bır näzık bailanys bar sekıldı körınedı de tūrady. Ol erkındıktıŋ aŋsary edı... Menıŋşe solai... Tūlǧanyŋ baqytty boluy ol ömır sürıp otyrǧan zamannyŋ äleuetı men mädenietıne bailanysty emes. Onyŋ baqyty ışkı jan düniesınıŋ qanaǧattanuynda... Ruhani qajetın öteuınde... Qalǧany dalbasa! Jyltyraq kiım de, jüiıtkıgen kölık te tükke tūrmaidy onyŋ qasynda... Jannyŋ mäŋgı bostandyǧynyŋ janynda...
Men esımdı bılgelı Tabyl elde edı... Aru Almatydan «tuǧan jer degen türmege» köşıp kelgen jyldary bolsa kerek. Keiınırek oŋ men solymdy aiyra bastaǧan, öleŋnıŋ dertıne şaldyqqan uaqyttarymda men oǧan anyqtap qarai bastadym. Aitpaqşy, mülde kışkentai kezımde teledidardan (ol jaryqtyq sol kezde aq-qara tüstı edı-au) student Tabyldyŋ ädemı qyzben qosylyp gitaramen än şyrqaǧanyn äke-şeşemmen otyryp körgenım bar. Ol Tabyl men tanyǧan Tabyldan mülde basqaşa bolatyn. Ol Tabyl qazırgı jalǧyz tūiaǧy Abyl sekıldı albyrt ta alaŋsyz sekıldı körıngen. Soŋǧy Tabyldyŋ jüzınde özgeşe taŋba bar edı. Bırtürlı būl dünielık emes qasırettıŋ taby sezıletın. Ol ainalasyna bırtürlı mūŋly asqaqtyqpen qaraityn. Bärın bılıp, bärın körıp jerıgen jannyŋ nemqūrailylyǧymen erıne köz tastaityn... Denderdıŋ tar köşelerınde maŋǧaz basyp kele jatyp ne oilaityny bır qūdaidyŋ özıne aian. Qoldaryn bırınıŋ üstıne bırın qoiyp maŋqiyp otyrǧan sätterınıŋ özınde jannyŋ tynyştyǧy sezılmeitın.
İä, iä, däl solai... Keide sol qyrsyq qalpyna bır türlı eregıspen qaraityn edım. Öitkenı, men alaŋsyz aqymaq edım. Onyŋ janarynda Şäkärımnıŋ teoremasy jatuşy edı... «Maqtap jürgen ömırıŋ osy bolsa, Üş-aq auyz öleŋmen boldy tamam»... Qazır osy joldardy jazyp otyrǧanda Tabyldai alyppen bır topyraqty basyp jürıp köbırek syrlasa almaǧanyma ökındım... Sosyn köpten jylamaǧanymdy tüsındım. Şynynda, Tabyldyŋ sol mūŋly täkapparlyǧyn körgende jüregım qatty syǧymdalatyn. Qatty riza bolyp ketkende «Adaidyŋ jienı ǧoi!» dep maqtanyp, maŋdaiymnan süietın. Keide maǧan «Eii, baiǧūs bala, köreşegıŋ aldyŋda ǧoi...» deitındei bırtürlı aiauşylyqpen qaraityn. Men ony qazır tüsınıp jürmın...
Sonau seksenınşı jyldary aru Almatydan aŋyz-dastany bastalyp, küllı qazaqty selt etkızgen ruhty poeziia men muzykanyŋ ǧajaiyp sinhronyn jasaǧan Tabyl fenomenı künı bügınge deiın basynan bırneşe kezeŋdı ötkızdı. Soldat saǧynyşy, asau bozbalanyŋ albyrt mahabbaty, «Men qazaqpyn» dep şiryqqan şymyr tolǧaularynan balyqşy köpes Gurii Nazarovqa arnaǧan äigılı naizaǧai jyrlaryna deiın ol şyǧarmaşylyq şabyttyŋ naǧyz läzzatty şaqtaryn basynan ötkızdı. Ol Tabyldyŋ aidarynan jel esken armansyz kezderı şyǧar, bälkım... Onyŋ taǧdyr-talaiy soqtyqpaly-soqpaqsyz joldarda öttı. Qairan talanttyŋ qamyqqan da maǧynasyzdyqtan jalyqqan sätterı köbırek boldy ma deimın...
Söitıp jürıp tuǧan eldıŋ joǧyn tügendedı. «Azaldan bızdıŋ babalar şırkın, Bolǧan-au, sırä, qyrkezbe» dep Denderdıŋ oi-jotasyn, jūmbaq syryn tügendedı. Sonau Mahambet, Malaisarydan bastap, Balamaisan küişısı bar, eskerusız-eleusız aqyn-jyrşysy bar, tuǧan jerdıŋ talanttaryn jaryqqa şyǧaruǧa esepsız eŋbek ettı. Ol qart Denderdıŋ erıktı tūtqyny edı... Bärıbır jüregınıŋ tükpırınde belıgısız ıŋkär saǧynyş jatatyn. «Bıreu kelse eken» deitın jalǧyzdyqtyŋ, köp ışındegı jalǧyzdyqtyŋ dertı jeŋıp kete beretın. Äsırese ömırınıŋ soŋǧy jyldarynda osy şeksız aŋsar tüpsız üreige ūlasqandai bop körınedı maǧan. Äitpese, myna joldardy jazar ma edı?...
Alyp ket menı auyldan, aǧa,
Senı aŋsap bıraz şet jürdık.
Men ömır sürgen qauymǧa qara,
Ainalysqany boq tırlık.
Janymdy salma zarlatyp otqa,
Bolmysym senı küttı är kün.
Alyp ket menı Almaty jaqqa,
Azaptan süitıp qūtqarǧyn.
Räsuasy bolyp essız ǧalamnyŋ,
Denderım-tuǧan jerımde.
Mahambet qūsap bassyz qalarmyn,
Qaroidyŋ qara körınde.
Aqynnyŋ alyp jüregı qyryq bes jasynda toqtady. Janqiiar dostan jalpy jūrtşylyqqa deiın aza tūtty. Tıptı Tabyldyŋ myna jaryq jalǧanda bar ekenınen beihabar, bıraq änıne ǧaşyq qanşa qazaq köz jasyn töktı. Jūldyzy sonau kökke jaiǧasty da, tänı Denderdıŋ jalpaq jotasynda mäŋgı tynys tapty. «Men ölemın, myltyq pen dombyramdy, Qūm töbenıŋ basyna qadap ketem» dep aiar tırşılıkke aibat şegıp kettı. Dünienıŋ tūraqsyzdyǧyn, alapat darynǧa jer üstınıŋ tarlyǧyn taǧy bır märte däleldep kettı. Tabyldy mäŋgılık saparyna şyǧaryp salǧan azaly jiynda tabytty kötere jönelgen sätte «Jalǧan düniesı» zarlap qoia berdı. Qaraly jūrttyŋ esın alyp qara nöser tökken edı-au... Odan berı de segız jyl jyljyǧan eken.
Myna säikestıktı qaraŋyzşy... Marǧasqa Mahambettıŋ aqtyq demı jiyrmasynşy qazanda üzılgen eken. Tabyl bolsa on toǧyzynşy qazanda köz jūmdy. Ekeuı de tuǧan jerdıŋ tynymsyz qyzǧyşy edı... «Alaştan asqan alpauyt bıreu bolmasa, Jolymdy menıŋ kespeuı kerek endı eşkım. Men kettım!» dep Amanǧalidyŋ auzyna salǧany Tabyldyŋ özınıŋ de taǧdyryna ainaldy.
Bızdıŋ eldıŋ abadan ūldary ajalyn da qasqiyp qarsy alyp, aspanǧa qarap külıp qalǧan sekıldı körınetını nesı eken?.. Solai şyǧar... Öitkenı, olardyŋ ölmeitın ǧūmyry endı bastaldy ǧoi...
Äliia DÄULETBAEVA
"Adyrna" ūlttyq portaly
