Erjūman Öteşūly Smaiyl 1948 jyldyŋ 5 qaŋtarynda Almaty oblysy, Talǧar audanyna qarasty qazırgı Tuǧanbai auylynda düniege kelgen. El gazetı Egemen Qazaqstanǧa 25 jyldyq maŋdai terı sıŋgen bedeldı jurnalist, Būqaralyq aqparat qūraldary salasyndaǧy Prezident syilyǧynyŋ tūŋǧyş laureaty, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, Baubek Būlqyşev atyndaǧy syilyqtyŋ tūŋǧyş iegerı.
Erjūman Smaiyl elde eŋ bırınşı kolhozdar qūryla bastaǧanda solarǧa qorqa qaraǧan, bıraq ükımettıŋ degenıne könıp ömır sürgen dıni kısılerdıŋ ūrpaǧynan. Auylyna syily azamattyŋ otbasynda dünie esıgın aşqan. Balalyq şaǧy soǧystan keiıngı qiyn-qystau kezeŋge tap kelgen Erjūman Öteşūly el qiyndyqtan eŋse köterıp ülgermegen kezderde er jettı. Äkesı men şeşesı qarapaiym adamdar boldy, qolda bardyŋ qadırın bılıp ǧūmyr keştı. Äkesınıŋ esımı – Smaiyl, Esık jaǧasyndaǧy ärtürlı şöpterden qainatpalar daiyndap, emşılıkpen ainalysty. Soǧys kezeŋınde eŋbek armiiasyna alynǧan jäne Reseidıŋ Novosibirsk qalasynda zauyt saluşylardyŋ qatarynda eŋbek etken. Äkesınıŋ eskışe sauaty bolǧan, bıraq orysşa jetık bılmegendıkten bolar, maidanǧa alynbaǧan. Būl qūrylysşylardyŋ qatarynda äkesınıŋ auyldastary da bolǧan. Äkesı Smaiyl kolhozdaǧy qara jūmyspen qatar, emşılıkten de habardar bolǧan. Būl qabıletı eŋbek armiiasynda bolǧanda da kömegın tigızgen. Bastyqtarynan rūqsat alyp, ormandardan emdık qasietı bar şöpterdı jinap, auru adamdardy emdegen. Emdık şöpterdıŋ qūpiiasyn bılgen Smaiyldyŋ tuǧan ınısınıŋ de emşılık qasietı bolǧan. Anasy Küläş Rysbaiqyzy sauatyn dıni türde aşqan qatardaǧy şarua adamy. Erjūmannyŋ äkesı zauyt saluşylardyŋ qatarynan bolsa, anasy sol jyldardaǧy Harkov traktor zauytynyŋ bırınşı jürgızuşılernen boldy. Er-aǧa – qiyn-qystauda 3 ūl ösırgen qarapaiym otbasynyŋ kenje ūly.
1953 jyly 5 jasynda äkesınen aiyrylǧan Erjūman anasy men 12 jasar aǧasynyŋ qolǧanaty boldy. Ekı ülken aǧasy jas kezderınen kolhozdyŋ jūmysynda jürse, ol üi şaruasyna aralasa bastaidy. Äkesı men anasy siiaqty tektı adamdardyŋ tärbiesın körgendıkten bolar, 3 aǧaiyndy Özıbek, Baijūman jäne Erjūman bala kezderınen tatu bop östı. Publisist bala künınde bıreudıŋ ala jıbın attaǧan būzyq bala bolmaǧanyn aitady. Anasyna järdemşı bolyp öskendıkten, jūmsaq mınezdı, üidıŋ balasy bolyp östı. Köbınese apasynyŋ jeŋgesı Ūltaidyŋ qarauynda er jettı. Anasy Küläş jan baǧystyŋ küibeŋ tırşılıgımen jürgende, bala Erjūman auyl qariialarynyŋ tälımın alady. Dana atalary men apalarynyŋ janynda jürıp solardyŋ naqyşyn salyp aitqan äuenderın estıp, aitqan äŋgımelerıne qūlaq salyp östı [1].
Bala kezdegı dostaryna, jan-jaǧyndaǧy joldastaryna degen adaldyǧy, dūrys qarym-qatynasy keiınnen jasaǧan ısınıŋ, aitqan sözderınıŋ qaitarymyn oilauǧa tärbieledı.
Oquǧa asa yqylasy bolmaǧanyna qaramastan, aǧasynyŋ tekseruınıŋ arqasynda mūǧalımnıŋ tapsyrmalaryn uaqytyly oryndap, üzdık oquşylardyŋ qatarynda boldy. Aǧasy älıppenı ejıktep oquyna da rūqsat bermei, esepterdegı qatelerın tüzetıp otyrǧan. Jastaiynan önegelı bır ortada er jettı, ekı aǧasynyŋ arqasynda qiyndyq körmei, baqytty balalyq şaqtyŋ da dämın tatty. Jastaiynan zerek bolǧan Erjūman Öteşūly 8 synypqa deiın üzdık oquşy bolyp, 1965 jyly tuǧan auylyndaǧy Säken Seifullin atyndaǧy №2 orta mekteptı tämamdap, sol ölkede klub meŋgeruşısı bolyp jūmysqa tūrady.
Bala kezde orysşany jetık bılmegen ol 1967 jyly Keŋes äskerı qataryna şaqyrylyp, 3 jyl äskeri-teŋız flotynda atomdyq qaiyqta äskeri boryşyn öteidı. Orysşa bılmegen jas jıgıt üşın būl äsker orys ūlty ökılderınıŋ arasynda tıl bılu qabıletın jetıldırudıŋ tiımdı joly bolǧan. Balalyq şaǧynan temır-tersek jinauǧa äuestenıp, ärtürlı zattar qūruǧa maşyqtanǧan Erjūmandy auyldastary bolaşaq injener retınde körgen. Bıraq oǧan qaramastan, Erjūman Öteşūly 1971 jyly Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ jurnalistika fakultetıne oquǧa tüsedı.
Mamandyq taŋdau sebebın publisistıŋ özı auyldan şyǧuymen bailanystyrady. Auyldyŋ balalary sezımtal, qiialǧa ergış bolatynyn, däl osy qasietterdıŋ ömırın jurnalistikamen bailanystyruyna sebepşı bolǧanyn atap ötedı [1]. Mektep kezınen kıtaphana esıgın tozdyratyn Erjūman Almaty bergen mümkındıktı qalt jıbermedı. Universitet pen kıtaphana arasynda jürıp kıtaphanaşylardyŋ süiıktı oqyrmanyna ainalady. Jaŋa aqparatqa degen süiıspenşılıgı oqu ornyn qyzyl diplommen aiaqtauyna, Lenindık stipendiia iegerı atanuyna, tūlǧa retınde ösuıne sebep boldy.
Universitet qabyrǧasynda T.Qojakeev, M.Barmanqūlov, H.Bekhojin, Ä.Ydyrysov, A.Marhabaev, Z.Tūrarbekov, T.Düisebaeva, P.Qūsaiynov siiaqty ardaqty ūstazdardan därıs aldy. Osy ūstazdarynan jazudyŋ maqsatyn ǧana emes, jaqsy jazudyŋ joldaryn da üirendı. Jurfak-ta oqyǧan bes jylynda kuratory bolǧan Tauman Amandosovtyŋ kündelıktı kündelıkke bolsa da jüz jol jazu turaly keŋesın sol kezderden bastap ädetke ainaldyrdy.
Alǧaşqy maqalalary gazet betterıne joǧarǧy oqu orynynyŋ qabyrǧasynda jürgende jariialana bastaidy. 1972 jyly Talǧar audandyq «Alatau jūldyzy» gazetınde özınıŋ tuǧan öŋırı Frunze sovhozynyŋ tynys-tırşılıgın baian etken maqalasy jaryq köredı. 1973 jyly ol kezdegı «Leninşıl jas», qazırgı «Jas alaşta» «Jetıgende bır jıgıt bar», 1974 jyly «Alatau jūldyzy» gazetınde «Suşylar», «Kömekşı Şopan», 1975 jyly «Jetısu» gazetınde «Brigadir joly» «Lidiianyŋ ekı bes jyldyǧy», «Aldabergennıŋ asuy», «Ūiym jetekşısı» syndy maqalalary jariialanady.
Erjūman Smaiyl – keiıngı buyn jurnalisterınıŋ ǧana emes, öz zamandastarynyŋ arasynda da aiqyn körınetın bır tūlǧa. Qazaq memlekettık universitetınde bırge oqyǧan qūrdastary publisisttı asa qadırlep, ömırınıŋ soŋyna deiın «Sız» dep ötken. Aldynda ädep saqtap, bırge oqityn kurstastary emes, oqytuşyny tyŋdaǧandai tyŋdaǧan. Is-şaralarda törlerınen oryn berıp, qūrdas bolǧandaryna qaramastan, ülkenderındei syilaǧan. Bıraq Erjūman Öteşūly būl qūrmettı dästürden bas tartyp, bärımen bırge otyrudy jön körgen. Ataq pen abyroiǧa laiyqty adam degende öz atyn eş atamaityn qarapaiymdylyǧyna qaramastan, syrttan körgen adamdar onyŋ qanşalyqty alyp tūlǧa bolǧanyn bılgen. Joǧary oqu orynynda da öz qatarynyŋ aldy bolyp, közge tüstı. Bırge oqyǧan kurstastary üşın Er-aǧanyŋ därıs jazǧan qalyŋ däpterı qūddy bır resmi oqulyq retınde tanylǧan. Fakultettegı emtihandardyŋ bärıne daiyndalǧan kezde būl qalyŋ däpterden Kez kelgen sūraqtyŋ jauaby tabylatyn. Osydan-aq Erjūman Öteşūlynyŋ jas kezden qanşalyqty tiianaqty, ūqypty, bılımge adal bolǧanyn köre alamyz. Retı kelgen jerde qoǧamdyq jūmystardan da tys qalǧan joq. Belsendılıgı, oqudaǧy ozattyǧy üşın Lenindık stipendiiany da jeŋıp aldy.
Student kezınde gazet qabyrǧasynda täjıribeden ötedı. Redaksiiaǧa universitetten kelıp-ketuşı talapker köp boǧlanymen, olardyŋ bırazy redaksiianyŋ tapsyrmasyna jürdım-bardym qarap, jaǧymdy mınezdeme alu üşın ǧana jūmys ısteitın. Er-aǧa bolsa tapjylmai otyryp jūmys ıstedı, qazylyp hat qorytty. Täjıribesı eŋ auyr ärı jauapty nasihat bölımınde öttı. Teoriialyq materialdar, kürdelı maqalalar köbıne orysşa tüsıp otyrdy. Solardyŋ barlyǧyn saryla otyryp qazaqşaǧa audardy. Bara-bara şaǧyn materialdardy jazyp otyrmai, maşinkaǧa aityp otyryp audaruǧa jattyqty. Sol kezdegı redaksiia basşylar audarmalaryn özın qatystyra otyryp qarap, mūrtyn basatyn. Gazet jūmysynda audarmany aityp otyryp audaru auadai qajet bolatyn, keiın osy täsıl onyŋ daǧdysyna ainaldy.
Studenttık şaqta oqumen, jazumen qatar şaŋyraq ta köterıp ülgeredı. Jalyndy publisist ömırlık jary Jaqan Süleimanqyzymen bır synypta oqyp, keiınnen otau köterdı. Erte jasta üilengenıne jäne jūbaiymen jaldamaly päterde tūrǧanyna qaramastan, synaqtardan būryn jataqhanany jaǧalap, bükıl dostaryn emtihanǧa daiyndaityn. Bır qyzy jäne bır ūly (Aijan men Erjan), olardan örbıgen 6 nemeresı bar.
1976 jyly universitettı qyzyl diplommen tämamdap, alǧyrlyǧymen jäne ūqyptylyǧymen közge tüsken, ömırlık täjıribesı bar, bılım-bılıgı tolysqan, är ıske jauapkerşılıkpen qaraityn, tyndyrymdy Erjūmandy atalǧan oqu oryny keiınnen assistent retınde jūmysqa alady. Jurnalistika fakultetınde bır jylǧa juyq uaqyt qana qyzmet etse de, studentterıne ömır boiyna jetetın taǧylym körsettı. Sol kezdegı studentterınıŋ arasynda Jūmabek Kenjalin, Qaiymmūna Täbeev, Şarhan Qazyǧūl, Meirambek Tölepbergen, Qainar Oljai, Ämır Oralbai tärızdı keiınnen ortasynan ozyq şyqqan azamattar boldy.
Bıraq būl jerde ūzaq kıdırmeidı. Äskeri boryşyn teŋız flotynda atqaryp, qarbalas jūmysqa üirenıp qalǧan eŋbekqor jas ūstazdyqtyŋ jaibasarlyǧynan jalyǧyp, alty aidan soŋ gazetke keledı. Oqu orynyn bıtırgennen keiıngı ömırın qazaqtyŋ baspasözımen bailanystyrady. Ǧalym bolyp ǧylym quuǧa mümkındıgı de, qarym-qabıletı de bola tūra, tılşılıkke bet būrady.
1978 jyly köktemde täjıribe barysynda özınıŋ alǧyrlyǧymen, jazuǧa degen qabıletımen közge tüsken Erjūmanǧa köp student tılşı boludy armandaǧan «Sosialistık Qazaqstannyŋ» (bügıngı «Egemen Qazaqstan») esıgı aşylady. El gazetınde jürıp 1977 jyly «Oktiabrmen oianǧan ölke», 1978 jyly «Tūǧyrdaǧy traktor», «Qaşqyn», 1979 jyly «Balqaş baspaldaqtary», «Marinov marjandary», «Qolda – qaila, arqasynda – avtomat» t.b. taqyryptarda maqala jazady.
Ol gazetke kelgen jyly bas redaktor Sapar Baijanov, onyŋ orynbasary Balǧabek Qydyrbekūly boldy. Qyzmetın bastaǧan ekınşı künde orynbasar Qydyrbekūly kabinetıne şaqyryp söilesedı jäne tuǧan auyly turaly gazetke maqala jazbaudy tapsyrady. «Sosialistık Qazaqstan» gazetı qabyrǧasynda jürgen uaqytta Äbdıbek Nūrmaǧambetov, Qabi Myŋjanov tärızdı buyn qatarynyŋ keiıngı ökılderınıŋ, alyp jazuşylarymyzdyŋ köptegen kıtaptaryn maşina arqyly basuda qyzmet atqarǧan Halima Üsıpova, Bibış Batyrbekova, Sänım Myrzabekova siiaqty apailardyŋ közın kördı. Keiınırek tılşılık qyzmet barysynda Haidar Baimūhambetov, Sydyq Aldabergenov, Uahap Qydyrhanov, Täjıbai Bitaev, Maǧzūm Köşekov, Bekdılda Abdullin, Hamidolla Rahmatullin, Pernebek Beisenov, Myŋbai Ilesov, Täjıbai Bitaev, Sovet Şimbaevtarmen, baspanyŋ talai jylǧy täjıribesı bar jurnalisterımen qyzmettes boldy. Sonymen qatar, bedelı joǧary hatşylardan kem tüspeitın meşıktı tılşıler: şymkenttık A.Joldasbekovpen, öskemendık M.Äbuǧalievpen, kökşetaulyq B.Nūrpeiısovpen, almatylyq S.Kärıbaevpen, jezqazǧandyq Ş.Süleimınovpen, oraldyq B.Yrzabaevpen, taldyqorǧandyq S.Mūhametşimen de tanys boldy. Osy syily jurnalisterdıŋ bärınen gazetke degen ülken qūrmet pen «gazet tärtıbı» qaǧidalaryn üirendı.
Būl baspaǧa qyzmetke kelgen tılşını jūmys barysynda bırınşı hat bölımşesı synap köretın. Atalǧan «gazet tärtıbıne» baǧynǧandardyŋ qatarynda sol kezdegı maşinistkalar, korrektorlar, hat tırkeuşıler, qabyldau bölımındegı adamdar da boldy. Osy qaǧidamen ysylǧan, tärbielengen jas tılşıler keiın elge tanymal aqyndar men jazuşylarǧa, ǧalymdar men belgılı jurnalisterge ainaldy.
Öıznen jasy ülken aǧalary onyŋ alǧyrlyǧyna, jauapkerşılıgıne täntı bolyp, senım artqandary sonşa, jazǧan maqalalaryna, jariialaudy josparlaǧan dünielerıne qol ūştaryn tigızbei, tıkelei baspahanaǧa jıberetın. Iskerlıgınıŋ, ısmerlıgınıŋ küşımen ol ziialylardyŋ arasynan erte oryn aldy. Talaby pen talǧamy aitarlyqtai kelısken, özgeler senıp tapsyrǧan ısten qaşpai, boiyndaǧy bar küşımen atqaruy, ala jıptı attamai, baryn baǧalai aluy Er-aǧaǧa köp abyroi äkeldı. Qandai jūmys bolsa da, belın bekem buyp, daiyn tūrdy. Gazettıŋ qara jūmysyn da, özınıŋ şyǧarmaşylyq jeke jūmysyn da tyŋǧylyqty oryndady. Osylaişa, öz salasyndaǧy qazaqtyŋ qabyrǧaly qalamgerlerıne jaqsy tanyldy.
Dina LİTPİN
