Sūlulyqta oianu
Osy, öleŋ degen ne? Talǧam degen ne? Jaŋa örnek, jaŋalyq degen ne?
Kvanttyq fizikanyŋ paiǧambarlary S.Vainberg, S.Hoking, «Ǧylym aqyr-soŋynda jaratylystyŋ barlyq syryn tüsındırıp bere alatyn bırtūtas, bır ǧana teoriiaǧa keledı» degen pıkır aitady. «Osydan keiın adam şyn mänısınde bolmystyŋ ämırşısıne ainalady. Osydan keiın bızdıŋ örkeniettı eşqandai apat küirete almaidy». Är sözıne jauap beretın ūly ǧalymdardyŋ pıkırı osylai.
Men de armandadym. Önerdegı türlı aǧymdardy, türlı tüsınıkterdı tatulastyryp, basyn qosyp, aqyrynda eşkım kümän keltıre almaityn, mädeniettıŋ, önerdıŋ barlyq qūbylystaryn tüsındırıp bere alatyn bır ǧana teoriia jasalsa dep armandadym.
Köp oqydym. Ūqqanym, är ǧasyrdyŋ, är qoǧamnyŋ, är qabilanyŋ öner, mädeniet jaiyndaǧy özıne ǧana tän tüsınıkterı bolady eken. Jyljyp uaqyt öttı. Eseidım. Osy kezde alǧaşqy ūqqanymnyŋ barlyǧy syrt körınıs ekenın tüsındım. Älem mädenietındegı qisapsyz aǧymdar, tüsınıkter, ideal-aŋsarlar, jüzdegen «izmder» tüptep kelgende bır ǧana mädeniettıŋ, bır ǧana ūly ruhtyŋ türlı qalpy, qyry, ärqandai körınısı ekenıne közım jettı.
Söz qūrǧaq bolmas üşın bır-ekı mysal keltıreiın. Qytai mädenietınde «in» men «ian» degen ekı türlı energiianyŋ tepe-teŋdıgı jaiynda aitylady. Orystyŋ ǧalymdary osy ekı energiianyŋ bırı – kömırqyşqyl gazy, bırı – ottegı ekenın anyqtaǧan. Osy ekı materiianyŋ jarasymy adamnyŋ aǧzasyn, sanasyn, köŋıl-küiın tepe-teŋdıkte ūstaidy. Al adamnyŋ ışkı jarasymy syrtqy düniege äser etedı. Osylaişa qoǧam jarasym tabady. Tızbek – ǧaryştyq jarasymǧa deiın jalǧasady.
Japondarda «sabi» dep atalatyn estetikalyq mektep bar. Qysqaşa aitqanda, qatygez körınısterdı tamaşalau daǧdysy. Teŋızdegı kemenıŋ örtenıp suǧa batyp bara jatqany da sūlulyq. Al bızdıŋ eposta (men būl jerde batyrlar jyry iaki basqa jekelegen qūbylysty aityp otyrǧam joq) būndai estetikadan aiaq alyp jürgısız.
Demek, mädenietterdıŋ arasyndaǧy qaişylyq, tüsınıspeuşılık, köp jaǧdaida, bar bolǧany ärıpke ǧana talasudyŋ, terminologiialyq tüsınıspeuşılıktıŋ ǧana körınısı eken. Demek, aqyr soŋynda adamzat balasyn tatulyqqa äkeletın bırtūtas teoriia mümkın eken…
Būl teoriia önerdegı, jalpy mädeniettegı türlı ūlttyq mektepterdı jaqyndastyryp qana qoimaidy, būl teoriia, tüptep kelgende adam atty qabilanyŋ barlyǧyn bır-bırımen tuystastyrady. Ärine, asyryŋqyrap aitqan, alaida asqaq romantikalyq pafosyn alyp tastasaŋyz, atalmyş teoriianyŋ şyndyqtan asa alşaq ketpeitının baiqaisyz.
Jaulyq joq – tek qana türlı rakurs bar. Adamdar bır-bırıne dūşpan emes – şyndyqty, aqiqatty paiymdaudaǧy türlı tūǧyr, pozisiia ǧana bar. Senıŋız, senbeŋız – soŋǧy öner teoriialary osylai deidı.
Mıne, osy teoriialarǧa süiene otyryp aitarymyz: öner degenımız (būl jerde poeziia, suret, nemese muzyka dep, türlı janrlardyŋ arasyn bölmei-aq qoiaiyq) – sūlulyqta oianu.
Batystyŋ bır ūly oişylynyŋ aitqany bar, «Egerde eldıŋ barlyǧy bırdei oilasa, onda eşkım eşteŋenı oilap jürgen joq, eşkımnıŋ basynda eşqandai oi joq degen söz» («Esli vse dumaiut odinakovo, znachit nikto ne dumaet») dep. Keŋes zamanynda toqtausyz repressiianyŋ küşımen oidyŋ barlyq därejesı bır ǧana deŋgeige keltırıldı. Nätijesınde, bükıl qoǧam bır-aq adam bolyp şyqty. Oiynda eşqandai alalyq, kümän, tüitkıl joq jalǧyz adam. Al şyndyǧynda, būl basynda eşqandai oi joq jalǧyz adam edı. Tiısınşe, eldıŋ barlyǧy bırdei oilaǧandyqtan – bırdei jazdy. Būny ädebiette «monostil» deidı. Al jazu – oidyŋ tıkelei körınısı bolǧandyqtan, tüptep kelgende eşkım eşteŋe jazǧan joq dese de bolǧandai. Ärine, tonnalaǧan qaǧaz, kespek-kespek siia jūmsaldy. Alaida, qoǧamda eşqandai oi qozǧalysy bolmaǧannan keiın būndai jazudyŋ bary da, joǧy da – bır esep.
Sonymen, bükıl qoǧam oiau jürıp ūiqyda. Mıne, osyndai kezde, tylsym ūiqyda jatqan adamzattan bır adam oianady. Ol adam qoǧamdaǧy erkındık degennıŋ, şyndyǧynda kısen ekenın, adamnyŋ ezgıde otyrǧanyn, aspannyŋ kök emes – sūr ekenın, qysqasy, düniedegı bar şyndyqty kıreukesız, boiamasyz köredı. Mıne, osy adamdy aqyn deŋız.
Öner degen, «sūlulyqta oianu bolsa», azap pen kısen, sūr aspanda ne sūlulyq bar dersız. Būǧan aitarymyz, azaptaǧy adamnyŋ qaiǧysyna iılu – önerdıŋ bır mınezı, sūlulyqtyŋ bır parasy bolyp tabylady.
Qoǧamdy basyp jatqan ūiqydan oianu – jaŋa tılde, jaŋa tıldık şyndyqta oianu degen söz. Ūmytpasam, İosif Brodskiidıŋ «prosnutsia v iazyke», iaǧni «tılde oianu» degen terminı bar. Mıne, osy künı keibır jas qalamgerlerdıŋ jasap jürgen tıldık eksperimentterınıŋ män-maǧynasy, qysqaşalap aitqanda – osy.
Alaida, būl jerde de arnaiy tüsındırudı qajet etetın bır jait bar. Būl grafomaniiaǧa qatysty tüsındırme. Terminnıŋ semantikasy: «grafo» nemese «grafika» – «jazu», «maniia» – «auyru». Iаǧni, «jazudyŋ auruy» «jazbasa otyra almaityn syrqat». «Grafoman – ädebietke eŋ adal adam» degen aforizm bar. Grafoman eşqaşan jazǧan dünielerıne qalamaqy sūramaidy. Aqysyz-pūlsyz jazady. Ädebiettıŋ örkendeuı toqtap qalsa da grafomannyŋ jazuy toqtamaidy.
Ädebiette, bır jazu ädısınen basqa bır ädıske auysatyn, «izm»-nen, «izm»-ge köşetın kezeŋge tän daǧdarys, toqyrau grafomaniiaǧa jat. Grafoman küizelıstıŋ ne ekenın bılmeidı jäne eŋ keremetı – grafomaniiada da ösu, jetılu bar. «Şeberlıktıŋ» şyŋdaluy bar. Bıraq, joǧaryda aitylǧan aforizm – jetıp aitqan söz emes. Sebebı, grafoman, ädebietke emes – jazuǧa ǧana adal. Al jazu men ädebiet bır-bırıne teŋ kele bermeidı.
Ol üşın jazu prosesınıŋ özı ǧana, qalamnyŋ astynan qiqy-jiqy ärıpterdıŋ paida boluy ǧana qyzyq, qymbat. Ol üşın ärıptıŋ paida boluy – jaratylystyŋ bastaluymen bırdei qūbylys. Ärine, grafomaniia adam tabiǧatynan tys tūrǧan kezdeisoq närse emes. Siomatika ǧylymynyŋ tüsındıruınşe, adam öz ömırınde adamzattyŋ jaratyluy men odan keiıngı ösıp-örkendeu tarihyn qaitalaidy.
Iаǧni, adamzattyŋ jüzdegen myŋ, nemese milliondaǧan jyldyq tarihyn jeke adam, bır ömır, bır taǧdyr barysynda «jyldam» qaitalap, «jyldam» keşıp şyǧady. Közıŋızge elestetıŋız. Jahilietten ary, tas däuırınen de ary öte köne zaman. Osy yqylymda jatqan zamannyŋ bır jabaiy adamy qolyna taiaq alyp sazdauytqa bır syzyq nemese özınıŋ deŋgeiıne sai bır taŋba saldy. Saldy da qolynan şyqqan suretke qairan qalyp, tūryp qaldy. Osy taŋdanys, gennen genge ötıp bügıngı bır adamnyŋ boiynan tepsınıp şyqty deiık. Sol adamdy grafoman deŋız.
1984 – 1987 jyldar aralyǧynda «Jazuşy» baspasynda qyzmet ettım. Osyndai grafomandardyŋ, jazudyŋ aiyqpas dertıne ūşyraǧandardyŋ talaiy aldymyzdan öttı. Köbı qariialar. Eseimegen küiı qartaiǧan, balalyqta qalyp qoiǧan osy qariialardyŋ talaiynyŋ «kıtabyn» şyǧardyq. Kıtap öndırıske keterdıŋ aldynda redaksiialyq keŋes bolady. Osy keŋesterde saliqaly redaktordyŋ pozasynda otyryp, atalǧan şatpyraqtardy saliqaly «taldaǧan» qandai qiyn deseŋızşı. Amal joq, söileisıŋ, «pıkır» aitasyŋ, ögızdıŋ terısımen qaptap «kıtabyn» şyǧaryp beresıŋ. Ötken «ädebiet tarihynyŋ» bır körınısı. Ūmytylmaidy eken.
Ädebiettıŋ emes, ärıptıŋ dertın aitamyz dep säl qiys ketken ekenbız. Endı aldyŋǧy taqyrypqa qaityp keleiık.
Sonymen, sūlulyqta, sol sūlulyqty taŋbalap jetkızetın jaŋa grammatika, jaŋa sintaksis, jaŋa tıldık şyndyqta oianu dedık. Būl jerde taǧy da bır aita ketetın närse – şyn suretkerlık pen grafomaniianyŋ arasynda qylyşpen şapqandai şekara joq. Men būny önerden maǧlūmaty bar adam retınde, kerek deseŋız, qolymdy Qūranǧa qoiyp aita alam. Şyn suretkerlık pen grafomaniianyŋ arasynda ondaǧan demeiın, jüzdegen talant därejelerı bar. Sol sebeptı sanaly adamnyŋ barlyǧy jazuǧa qūqyqty. Öitkenı, sanaly, aqyldy adam özınıŋ talant därejesınıŋ jazuǧa jetkılıktı, ia jetkılıksız ekenın şamalai alady. Önerdıŋ ekologiiasy bar ekenın moiyndasaq, onda ol topyraqty alyp aǧaştar men būtalar ǧana emes, jerdı qaptai japqan şöptesınnıŋ bar ekenın de moiyndauymyz kerek. Kelısseŋız de, kelıspeseŋız de, mädeniettıŋ ömır süruınıŋ jalǧyz ǧana şarty – osy. Jaman, jaqsynyŋ jaqsy ekenın paryqtap bılu üşın bolsa da kerek.
Asqar Süleimenovtıŋ aitqan sözı bar, «Osy jürgenderdıŋ barlyǧy aqyn, barlyǧy muzykant. Tek sony özderı ūmytyp ketken» dep. Ūly ūstazymnyŋ sözın «ärtürlı därejedegı aqyn nemese muzykant» dep tolyqtyraiyn.
Janyŋda bır adam jüredı. Qarapaiym, tıptı, qarabaiyr deiık. Onyŋ qarabaiyr ekenıne közıŋ äbden üirengen, odan endı eşteŋe şyqpaitynyna nyq sengensıŋ. Künderdıŋ künınde nadan dep ükımın şyǧaryp qoiǧan sol adam sen bılmeitın müldem jaŋa qyrynan aşylady. Sol, sen üşın beitanys qyrynda, ol – naǧyz aqyn ekenıne közıŋ jetedı. Būl senıŋ adamdyǧyŋa syn mysal. Egerde adam bolsaŋ, janyŋda jürgen sol pendege degen közqarasyŋ özgeredı, ony bauyryŋa tartasyŋ, qūrmetteisıŋ. Al jasöspırım kezıŋdegı ömırlık sertıŋde qalǧan, jüregıŋ qara tastai qatqan bıreu bolsaŋ, onda, «ömırde ne bolmaidy» dep būrylyp jüre beresıŋ.
Osy ekeuınen, men, aldyŋǧysyn, özgere bıletın, qoǧamǧa laiyqtala bıletın aldyŋǧy adamdy qūrmetteimın.
Batysta ötken ǧasyrdyŋ ekınşı şiregı şamasynda örıstegen postmodernizm degen mädeni qūbylys bolǧan. Anyǧyn aitsaq, būl, suretkerlıkten görı qabyldauşylyqqa, tūtynuşylyqqa taman jaqyn tūrǧan, oqudyŋ, tyŋdaudyŋ, tamaşalaudyŋ kıltipandaryn köbırek tüsındıretın ılım. Qysqaşa qylyp aitsaq, tömendegıdei bolady. Jer betınde, bolmysta, aiaqtalǧan şyǧarma joq. Qandai da bolmasyn şyǧarma (säulet, muzyka, ädebiet, t.t.t. ülgısaı bolsyn, aiyrmasy joq) qabyldauşynyŋ sanasynda ǧana özınıŋ aqyrǧy formasyna enedı, aqyrǧy mazmūnǧa jetedı, sol jerde aiaqtalady. Iаǧni, oqyrmansyz, tyŋdauşysyz, tamaşalauşysyz, jinaqtap aitsaq, qabyldauşysyz körkem şyǧarma joq. Qanşa oqyrman bar, sonşa Abai bar («Ärkımnıŋ öz Abaiy bar» deptı ǧoi bıreu). Iаǧni, būl jerde ädebiettı ǧana söz etsek, jazuşymen şyǧarmaşylyq bırlestıkte bolǧandyqtan, şyǧarmany, körkem formasyn kürmep, soŋǧy, aqyrǧy qalypqa keltıretındıkten oqyrman endı özı de avtordyŋ deŋgeiıne köterıledı. Demek, oqyrman joq – sansyz avtorlar ǧana bar. Demek, eldıŋ barlyǧy – avtor.
Qandai da bolmasyn şyǧarma, egerde ol jaŋaşyl bolsa – qaşanda intellektualdyq provokasiia. Şyǧarmadaǧy jaŋa tüisık, jaŋa oidyŋ äserınen qoǧamda intellektualdyq dauyl bastalady. Osylaişa, qoǧam tülep, jaŋaryp, jasaryp otyrady. Osy tūrǧydan kelgende suretkerdıŋ mındetı auyr. Sebebı, qandai da bolmasyn körkem oi äleumet sanasyn sansyz ret şarlap ötıp, quatyn tauysqannan keiın onyŋ ǧūmyry aiaqtalady. Osydan keiın äleumette, osy, eskırgen oiǧa qarsy immunitet paida bolady. Künde aitylǧan, özgermei künde qaitalanyp otyrǧan oiǧa adamnyŋ etı üirenıp ketedı, selt etpeitın bolady. Oi-sana eskı, zaman eskı.
Qandai da bolmasyn oi, üş kezeŋnen ötedı. Alǧaşynda ot şaşyp alaulap tūrǧan kezınde ol oi küpır bolyp sanalady (küpırlık kezeŋ). Sodan soŋ jaŋa oi qoǧamdyq sanamen jarasym tabady. Būl onyŋ qoǧam tarapynan moiyndalǧan daŋqty kezeŋı (ūly ideialyq kezeŋ). Eŋ soŋynda eskırıp, artynan jetken kelesı lek jaŋa oidyŋ jolyna kes-kestep tūryp, qoǧam ömırıne, mädeniettıŋ örkendeuıne kedergı keltıre bastaǧan kez (ölgen, kertartpalyq kezeŋ).
Öner tılınıŋ eskırgendıgı ötken ǧasyrdyŋ 70-şı jyldarynyŋ ortasyna taman paiymdala bastady. 1979 jyldyŋ köktemınde QazPİ-ŋ jaratylystanu-geografiia fakultetınde qazaq jazuşylarymen bolǧan äigılı kezdesude bır student Asqar Süleimenovke, – Aǧa, sız, önerdıŋ, ädebiettıŋ tılı eskırdı degendı qandai maǧynada aityp otyrsyz, osyny tüsındırıŋızşı, – dep saual tastaǧan.
Sonda Asekeŋ, ädetınşe basyn säl kegjitıŋkırep az-maz oilanyp bylai degen edı: – Mysaly, men, nemese Äbış Kekılbaev, nemese basqa bır jazuşy köne türkı tılınde jazsaq, qalai bolar edı? «Men, Täŋrıtek, Täŋırıde olmyş Bılge, Täŋrı alqap qaǧan olūrtym» desem, tüsıner me edıŋız?
Otyrǧan jūrt külgen.
– Ärine, tüsınbeisız, – dedı Asekeŋ, – Älbette, professor Tomanov tüsıner edı. Alaida, būl onyŋ mamandyǧy. Al sız tüsınbeisız. Sebebı, köne türkı tılı baiaǧyda türlı türkı tılderıne ainalǧan. Ǧalymdar ǧana bıletın, oqi alatyn jädıger. Alşaq bolsa da, osy mysal menıŋ aldyŋǧy oiyma dälel bola alady. Qazır qoǧamdyq oi qozǧalyssyz tūr, sebebı, tıl eskırgen. Men būl jerde qazaqtyŋ baiyrǧy tılı eskırdı dep tūrǧam joq. Men beineleudıŋ tılı eskırdı dep tūrmyn. Sebebı beineleudıŋ enşısıne ainalǧanda qandai da bolmasyn söz özınıŋ sözdıktegı maǧynasynan ketedı.
Keşke qarai Tölegen aǧanyŋ üiınde syrtqa söz şyǧarmaityn şaǧyn ortada otyrǧanymyzda Asqar aǧa aldyŋǧy oiyn tiianaqtaǧan. – Köp adam tüsınbeuı mümkın, bıraq, qazırgı beineleudıŋ tılı – ol keŋsenıŋ, bızdıŋ keŋestık keŋsenıŋ tılınen tamyr tartqan tıl, – degen sigaretın būrqyratyp otyryp. Kei sözdı orysşa üstep aitatyn ädetı bar edı.
– Naş izobrazitelnyi iazyk – eto proizvodnaia ot kanseliarskogo iazyka, – degen nyǧarlap (iaǧni, «bızdıŋ beineleu tılımız keŋsenıŋ tılınen bölınıp şyqqan tıl» degen söz).
Asqar aǧanyŋ töl şäkırtı bolmasa da, ruhani şäkırtı Didar Amantai 90-şy jyldardyŋ ortasynda osy oidy baspasöz betınde aityp qalǧan. Asqar aǧa azuly adam edı. Äldekımnıŋ ol kısımen älı jetıp söz talastyrǧanyn körmeppız. Al jas jazuşy Didarǧa, ūrynuǧa qara tappai otyrǧandar lap qoiǧan. Ol 90-şy jyldar edı. Al qazır 21-şı ǧasyrdyŋ bırınşı şiregı. Atalǧan ideia qoǧamda baiaǧyda ornyqqan. Beineleu tılınıŋ eskırgendıgın eldıŋ barlyǧy moiyndap bolǧan.
Oianudyŋ özı pälenbai türlı. Keide baiaǧyda jer betınen köşken bır adam jaŋa sapada qaita oianuy mümkın. Abaidyŋ öleŋ örnegın baiyptai zerdelegen adam Būqar jyraudyŋ qaita tırılgenın bırden ajyratady. Qol jetken jerdegı Batys pen Şyǧystyŋ mädenietın mümkın bolǧanşa tolyq meŋgergen Būqar.
Naǧyz aqyn şyn oianady. Bıraq, osy oianǧandardyŋ ışınde de neşetürdı däreje boluy mümkın. Bıreu ǧūmyrynyŋ soŋynda ǧana oiana bastaidy. Jazǧan dünielerın oqyp otyryp, şırkın,osynyŋ bärın jas kezınde bılse ǧoi dep küizelesıŋ. Bıreu şala-şarpy oianady. Osy ūiqyly-oiau küiınde şyǧarmaşylyǧyn aiaqtap ömırden ötedı. Endı bıreu bolady. Ötırık oianady. Oianǧandardyŋ janynda jürıp üirengenı. Ondai adam oianǧansyp, jorta ūiyqtamaǧansyp otyrady. Şyndyǧynda ol – qalyŋ ūiqyda. Aitqandarynyŋ barlyǧy – ūiqysyrap jatyp aitqan närseler.
Mıne, qūrmettı oqyrman, oianu, jäne ūiqyda jatqan basqalardy oiatu, osyndai, adam aitqysyz qiyn ıs. Eskı sözge, kertartpa oiǧa qūrylǧan kıtap – ūiqyŋdy ūzarta tüsetın mylqau kıtap. Al jaŋa sözge qūrylǧan jaŋa kıtap, ol, bes uaqyt mūnaradan azan şaqyryp aiqailap, mūsylman äuletınıŋ imanyna ūiqy bermeitın müäzın siiaqty. Ūiatyŋdy örtep, düniede būdan sanaly adami ömırdıŋ bar ekenın aityp maza bermeitın kıtap. «Beineleudıŋ tılı eskırdı» degende, menıŋ ūly ūstazym Asqar Süleimenov osyny aitqysy kelgen.
Bügıngı kıtap saudasy
Kezınde mümkın bolǧanynşa älem ädebietın qadaǧalap otyruşy edık. Būl jerde eskerte ketetın bır jait bar. Men, zamanynda şet tılderdı meŋgere almaǧan qazaq jazuşylarynyŋ äuletınenmın. Batystyŋ, Şyǧystyŋ klassikasyn tüpnūsqadan oqi almadyq, tıl bılmegendıkten. Alaida, kem-ketıgımızdı orysşa oqyp toltyrdyq, sebebı, orys mädenietı älemdegı üirenuge, igeruge tatitynnyŋ barlyǧyn qadaǧalap, üirenıp, igerıp otyratyn sergek mädeniet. Sol sebeptı bız älem mädenietınıŋ basty qūbylystaryn orysşa oqyp tanydyq.
Ūly mädeniet qandai da bolmasyn äleumettık formasiiany özınıŋ paidasyna asyrady. Orys mädenietı, ädebietı sosializm kezınde de aldyŋǧy qatarly mädeniet boldy, ädebiet boldy, eleulı kemşılıkterıne qaramastan. Al sosialistık jüie küirep jaŋa äleumettık qūrylymǧa köşkennen keiın, taǧy da biıkke şyqty. Bız būl jerde Reseidegı kıtap öndırısın ǧana aityp otyrmyz. Reseidıŋ kıtap saudasy jüiesınen artylyp qalǧan, bızge, Qazaqstanǧa äkelınıp, satylyp jatqan qiqym-siqymynyŋ özı ūşan-teŋız ädebiet. Bügıngı Reseidıŋ audarma mektebı – älemdegı eŋ ırı mektep. Estuımızşe älemdegı bır de bır el orystardai audarmaidy eken. Osynşama köp audarmaidy eken. Ärine, osynşama uaqyt «temır perdenıŋ» ber jaǧynda, älemdık ädebi, mädeni prosesten qalys qalyp kelgen eldıŋ susynyn qandyru üşın köp audaru kerek. Mıne, orys audarmasynyŋ qaitadan beleŋ aluynyŋ sebebı osy. Alaida, būl jerde endı bır problema boi köteredı. Orys audarma mektebı şeteldıŋ klassikasymen qatar janrlyq ädebiettı de köp tärjımalai bastady. Nätijesınde, jaqsysy bar, jamany bar – şeteldıŋ ädebietı Reseige teŋız bolyp aqtaryldy. Būryndary «oŋai» edı, sebebı Mäskeude otyrǧan ädebiet ielerı keŋes adamy nenı oqu kerek, nenı oqymau kerek – barlyǧyn solar şeşetın. Sol sebeptı bükıl älem ädebietı «Vsemirnaia literatura» («Älem ädebietı») dep atalatyn 300 tomdyq seriiaǧa syiyp kettı. Ärine, seriianyŋ negızın qalaǧan Maksim Gorkii älemdık ädebiettıŋ jarşysy, öte bılımdı, oqymysty adam bolǧan. Atalmyş seriia şynynda da älemdegı eŋ eleulı ädebi qūbylystardy boiyna sıŋırgen toptama edı. Alaida, ūlaŋǧaiyr älemdık ädebiet 300 tomdyq seriiaǧa syimaityndyǧy aqiqat. Būnyŋ syrtynda bızdıŋ ideologiiamyzǧa jaqqan şeteldıŋ «baqytty» aqyn-jazuşylary boldy. Olardy tom-tom qylyp şyǧaratyn. Al jaqpaǧandary syrt qalatyn. Mysaly, bız, japonnyŋ klassik jazuşysy Iýkio Misimany keşe ǧana bıldık. Belgılı qalamger Äbdıjämıl Nūrpeiısovtıŋ qyzy Şūǧa, közı aşyq, oqymysty, bılımdı adam. Qazaq intellektualdaryn Mäskeudıŋ tradisionalisterımen (dästürşılderımen) tanys qylǧan osy Şūǧa edı. Iýkio Misimanyŋ «Altyn sarai» («Zolotoi hram») romanyn 90-şy jyldardyŋ basynda Almatyǧa alǧaş alyp kelgen de osy Şūǧa bolatyn (būl kezde Almatyda jaŋa tūrpattaǧy kıtap saudasy endı ǧana qalyptasyp jatqan, sol sebeptı atalǧan japon klassigınıŋ Almatyda aty da, zaty da joq bolatyn, ol kezde jaqsy kıtapty joly tüsıp Mäskeuge barǧan adamdar arqyly aldyratynbyz). Iаǧni, qarapaiymdap aitatyn bolsaq, keŋes zamanyndaǧy bızdıŋ bılımdılıgımızdıŋ, erudisiiamyzdyŋ jarymynan astamy – ideologiialyq bılımdılık, ideologiialyq erudisiia edı.
Endı sistemanyŋ küireuımen bırge jaŋa qūbylys örıstep otyr. Orys audarmaşylary, köbı qazırgı alpauyt baspalarmen şartqa otyrǧandar, endı «tez oqylatyn», «tez sıŋırıletın» tobyrlyq ädebiettı de köptep audara bastady. Nätijesınde qazırgı täjıribesız oqyrman osy nöpır ädebi önımnıŋ ortasynda, baǧyt-baǧdardan airylyp qalqiyp tūr. Būrynǧy senzor, ideologiianyŋ qyzmetşısı bolsa da talǧamy bar bılımdı adam bolyp keluşı edı. Ol senzor endı joq. Endı ädebi aǧymda kım jön-joba körsetpek? Osy jerde, ädebiettegı jön-jobany bıletın adam – synşy emes pe, bızdıŋ synşylarymyz qaida, degen saual boi köteredı. Älbette, keŋes zamanyndaǧy syn taqyryby – öte kürdelı taqyryp. Keŋestık ädebi synnyŋ jaiyn arnaiy, keşendı ülken zertteuler arqyly ǧana tüsındıruge bolady. Bolaşaqta bızdıŋ jas oqymystylarymyz būl kem-ketıgımızdı toltyrar dep oilaimyz. Bız būl jerde keŋestık ädebi synnyŋ jalpy sūlbasy, bıtımı, tabiǧaty jaiynda üstırt qana maǧlūmat berudı jön kördık.
Būrynǧy syn
Egerde qazan töŋkerısıne deiıngı patşalyq Reseidegı ädebi ahual men töŋkerısten keiıngı Keŋes odaǧyndaǧy ädebiet jaiyn salystyrsaŋyz, patşalyq Reseide bostandyqtyŋ äldeqaida köbırek bolǧanyn baiqar edıŋız. Patşalyq Reseide M.Lermontov «Qoş bol betı juylmaǧan qojalaq Rossiia, qūldar men qojaiyndardyŋ elı» («Proşai nemytaia Rossiia, strana rabov, strana gospod») dep jazǧan. «Patşalardyŋ täjı domalap jerge tüsetın sol qaraly jyl keledı älı» («Pridet tot god, Rossii chernyi god, Kogda sarei korona upadet») dep jazǧan. Synşyl realistık baǧyttaǧy demokratiiaşyl ädebiet Resei imperiiasynyŋ barlyq merezderın aiausyz aşyp körsetıp otyrǧan. Sol kezdegı orys qoǧamyn Gogoldei mazaq qylǧan jazuşy joq şyǧar. «Ölı jandardaǧy» karikaturalyq beineler orys qoǧamynda älı de aktualdı. Dostoevskii men Chehov, bıreuı grotesktık, bıreuı biiazy mänerde orys mınezınıŋ eŋ tūŋǧiyq, tünek syrlaryn aşyp, aqtaryp berdı. Būndai synşyldyq, būndai ädebiet, sovet qoǧamynda mümkın be edı? Ärine, mümkın emes.
Keibır zertteuşılerdıŋ pıkırıne qaraǧanda Keŋes qoǧamynda o basta-aq äleumettık pıkır eskerılmegen eken. Fevral revoliusiiasy bastalyp, Lenin Reseige qaitaiyn dep tūrǧanda Germaniianyŋ äskeri ükımetınen Batys maidandy küiretu, orys imperiiasyn qūlatu jönınde egjei-tegjeilı nūsqau alady. Sol jerde proletariat kösemı özınıŋ nemıs qojaiyndaryna «Bara sala eŋ aldymen äleumettık pıkırdı joiamyn. Reseide ondai närse atymen bolmaidy» dep uäde beredı.
Lenin aitqanyn oryndap uädesınde tūrdy. Sonyŋ nätijesınde bızdıŋ qoǧam, bızdıŋ özımız osyndai bolyp qalyptastyq.
Keibır mädeniettanuşylardyŋ pıkırınşe saiasi rejimnıŋ qataldyǧy ädebiet, teatr men kinonyŋ örkendeuınıŋ basty sebebı bolyp tabylady. Bırde Asqar aǧamyzǧa bır jas ädebietşı osy taqylettes sūraq qoiǧan. Sonda Asekeŋ az-maz oilanyp baryp, «Olai bolsa – ne problema bar? Ezgını küşeitse boldy, öner öz-özınen jetıle beredı. Alaida, menıŋ oiymşa, tıptı solai bolǧan künnıŋ özınde sol sistemamen, sol saiasi rejimmenen tıresetın talantty adamdar bolu kerek. Qatal saiasat mehanikalyq türde önerdı tudyra almaidy» degenı bar edı. Vladimir Voinovichke bır sūhbat kezınde osyndai sūraq qoiylady. Sonda äigılı dissident bylai dep jauap beredı: «Qataldyq, bolǧannyŋ özınde aqylǧa syimaityndai bolmau kerek. Belgılı därejede bostandyqqa jol berıluı kerek. Nikolai I-şı patşanyŋ kezındegı qatal degen saiasi ahualdyŋ özınde Puşkin, Lermontov, Gogol, Dostoevskii, Chehov siiaqty jazuşylar halyqqa özınıŋ negızgı oiyn jetkıze aldy. Iаǧni, patşa ükımetı özınıŋ saiasi jaularyn, terroristerdı aiausyz jazalaǧanymen, önerge kelgende tolerantty boldy. Stalindık bilıktıŋ önerge degen qataldyǧy şamadan tys, aiausyz edı. Sol sebeptı tirannyŋ (Stalinnıŋ) ölımınıŋ qarsaŋynda bızde ädebiet te, teatr da, kino da joq edı. Öner, Stalinnen keiıngı «jylymyq» kezınde baryp özınıŋ tünek ūiqysynan oiandy. Bıraq, ökınışke orai, būl, şala-şarpy «oianu» edı. Nege būlai bolǧanyn, men qazır tüsındırıp aityp bere almaimyn. Menıŋ oiymşa, qandai da bolmasyn jazuşy, egerde ol az da bolsa şyndyqty aituǧa niettengen adam bolsa, öz zamanynyŋ tırşılıgınen köptegen kemşılık, mın tabady. Al būl, ömır şyndyǧyn qaǧaz betınde emes, qalaǧanynşa qoldan jasap otyrǧan ämırşılerge ūnamaidy».
Osy joǧaryda aitylǧan jylymyqqa deiıngı ädebi syndy, jalpy artkritikany (öner synyn) syn dep aitudyŋ özı qiyn edı. Keŋestık totalitarlyq rejim üş kezeŋnen ötkenı belgılı. Alǧaşqy kezeŋ Azamat soǧysy aiaqtalǧan 1920 jyl men Stalin ölgen 1953 jyl aralyǧyn qamtidy. 33 jyldyq būl kezeŋ – jaman tüstei eŋ qorqynyşty kezeŋ. Būl kezde şyndyqtyŋ ünı öşken, jalpy oi atauly semgen. Tek qana toqtausyz repressiia. Maǧjan aqynnyŋ sözımen aitsaq, «Tün. Tolqyǧan qan». Būl kezde körkem syn turaly aitudyŋ özı äbestık. Barlyq körkem oidyŋ ornyn Leninnıŋ «Partiialyq ädebiet» maqalasy almastyrǧan. Ädebiet qana emes, jalpy öner äuletınıŋ jalǧyz imanşarty – osy «kemeŋger» nūsqau. Partiiaǧa, kommunizm idealdaryna adaldyq, körkemdıktıŋ ornyna jüredı. Körkem syn menen senzuranyŋ arasynda eşqandai aiyrmaşylyq joq. Ädette senzuradan, odan keiın baspadan (ol baspanyŋ özınıŋ ideologiialyq küzetşılerı bar) ötıp jaryq körgen kıtaptan eşqandai mın taba almaisyz. Sebebı ol kıtap Leninnıŋ ösietıne, kommunizm idealdaryna adaldyǧyn däleldedı – boldy. Onyŋ körkemdıgı de, mūraty da, batasy da, nesıbesı de – osy. Būndai şyǧarma turaly būdan artyq eşteŋe aitu mümkın emes. Būdan keiın «jylymyq» kezeŋ keldı. Totalitarlyq jüie säl bosaŋsydy. Būl kezeŋde syni oidyŋ alǧaşqy ülgılerı paida bola bastady. Älbette, būnda da köşbasşy – ortalyqtaǧy ädebi ūiym, Reseidıŋ jazuşylary edı. Sosialistık qoradan qanşa jer ūzap şyǧuǧa bolady – būny basqalardan qūqyǧy az da bolsa artyqtau orys ädebietşılerı belgıleitın.
Alaida, «biulletennıŋ özın dūrys oqi bılu kerek» degendei, būl jerde de baiqau kerek bolatyn. «Iýpiterge rūqsat etılgen närse – būqaǧa rūqsat etılmeidı» («Chto pozvoleno Iýpiteru, to ne pozvoleno byku») degen maqal bar. Orysqa ǧana aituǧa bolatyn närseler bar, basqa halyqtyŋ öner adamdary būl qaterlı aimaqtan alysyraq jüruge tyrysatyn. Bıraq qalai bolǧanda da osy kezeŋde jarqyn oidyŋ azynaulaq ülgılerı jaryq kördı. Sodan keiın 1986 jyldyŋ jeltoqsanynan bastalǧan äleumettık būlǧaq kezeŋı. Resei jeltoqsan oqiǧasynyŋ tarihi mänın älı künge deiın moiyndaǧysy kelmeidı. Alaida, şyndyqtyŋ aty şyndyq, Keŋes odaǧynyŋ küireuıne sebep bolǧan erekşe oqiǧalar tızbegı, osy, Almatydaǧy jeltoqsannan tamyr tartady.
Keŋes odaǧynan ärkım ärtürlı enşımen şyqty. Egemendı el bolǧanymyzǧa şirek ǧasyrdai uaqyt, alaida qazaqtyŋ körkem syny älı künge deiın airyqta, älı künge deiın toǧyz joldyŋ torabynda tūr. Bızdıŋ, egemendık turaly tüsınıgımız tüsınıksız. Paiymymyzşa 1992 jyly egemendı el bola salyppyz. İä, bola saldyq. Halyqaralyq qūqyq tūrǧysynan. Bıraq sanamyz älı egemendı emes. Egemendık (bız būl jerde ruhani egemendıktı aityp otyrmyz), bıreudıŋ bıreuge bere salatyn närsesı emes. Qyryq qūlaş zyndannyŋ tübınde otyryp ta erkın, egemen boluǧa bolady. Bärı de adamnyŋ ışkı bostandyǧyna bailanysty. Bızdıŋ körkem synymyz bızdıŋ osy ışkı bostandyǧymyzdan, ruhani egemendıgımızden bölek tūrǧan närse emes. Dälırek aitqanda ışkı düniemızdıŋ ädebi syndaǧy körınısı. Demokratiialyq mädenietımızdıŋ deŋgeiı, kölemı qanşa bolsa – sonşa ǧana demokratiiamyz bar. Osy oraida basymnan ötken mynadai bır oqiǧa esıme tüsıp otyr. Seksenınşı jyldardyŋ ışınde şamamen on ekı baspa tabaq bolatyn alǧaşqy prozamdy «Jalyn» baspasyna tapsyrdym. Aita keteiın, «Jalyn» o basta jas ädebi küşterge arnalǧan, jas aqyn-jazuşylardyŋ alǧaşqy şyǧarmalaryn basyp şyǧaratyn baspa bolyp ūiymdastyrylǧan. Ümıtım mol edı. Qoljazbam baspada alty jyl jatty. Jyl saiyn jabyq resenziiamen qūlatylady, şkafqa salynady, kelesı jylǧa deiın, iaǧni, kelesı qūlatylǧanǧa deiın mūqiiat saqtalady. Menıŋ baǧyma orai sol kezde «Jalyn» baspasyna, bas redaktordyŋ orynbasary qyzmetıne belgılı jazuşy Qūrmanǧazy Qaramanūly keldı. Bırde proza bölımınıŋ qoljazbalaryn qarap otyryp Qūrekeŋ menıŋ äŋgımelerıme ūşyrasady. Oqidy. Sodan soŋ bölım bastyǧyn şaqyryp alyp, – Myna qoljazbany nege alty jyldan berı ūstap otyrsyŋdar? Mynau qalyptasqan jazuşy ǧoi, – dep sūraidy.
Bölım bastyǧy «jabyq resenziia» degendı aitqan eken, oǧan Qūrmanǧazy aǧa, «men jabyq resenziia degenge senbeimın, sender ne qarap otyrsyŋdar, prozadan habarlaryŋ bar, tüptep kelgende redaksiianyŋ öz pıkırı bar emes pe» deidı. Sonymen qoljazbany öndırıske daiyndauǧa jarlyq beredı. Aita keteiın, proza bölımınıŋ bastyǧy nemese aǧa redaktory ma, esımde joq, atyn Qamysbai dep qoiaiyq, şyndyǧynda jaqsy, inabatty adam edı. Köp ūzamai jaryq köre almai jatqan ekı avtordy üstıme qosyp, sonymen üş adam «Erte kelgen küz» dep atalatyn ortaq kıtap şyǧardyq.
Arada bırqatar jyl öttı. Endı egemendı ömırımızden bır mysal. Bırde «Jūldyz» jurnalyndaǧy qyzmetımnıŋ kezınde redaksiiaǧa kelgen bır avtormen qaqtyǧysyp qaldym. Ol avtordy şartty türde Airanbai dep alaiyq. Äŋgımeden äŋgıme şyǧyp otyryp, aqyrynda keŋes zamanynda kıtap şyǧarudyŋ qandai qiyn bolǧandyǧyn eske tüsırdık. Men joǧarydaǧy hikaiany, jalǧyz ǧana kıtabymnyŋ taǧdyryn aityp berdım. Osy kezde jaŋa ǧana menımen jarasymdy äŋgıme üstınde otyrǧan Airanbai nıldei būzylǧan.
– Sen baiqap söile, bauyrym, – degen tüsı būzylyp, – Men onymen bır baspada ıstegem. Ol (iaǧni Qamysbai) keremet adam. Tılıŋdı tigızbe.
Qairan qaldym.
– Menıŋ qoljazbamdy alty jyl astyna basyp şyǧarmai otyrǧanyn aittym. Būl tıl tigızu bola ma eken? – dedım ıstıŋ jaiyn tüsındırmek bolyp.
– Ötırık aitasyŋ, – dedı Airanbai. – Onyŋ ondaiy joq. Ol keremet jaqsy adam.
– Men ony jaman adam degen joqpyn ǧoi, bar bolǧany kıtabymdy tejep şyǧarmai tastaǧanyn aittym, – dedım men. – Onyŋ jaman mınezın körgem joq. Izettı, inabatty adam.
Airanbai endı ırı söileuge köştı.
– Bauyrym, sen auzyŋdy jap. Ne degen toŋmoiyn adamsyŋ özıŋ. Men aittym – boldy.
Kenet menıŋ basyma tamaşa oi keldı. Airanbai ekeumızdıŋ aramyzdaǧy äŋgıme şyndyǧynda qazaq egemendıgınıŋ emtihany eken. Qazaqtyŋ adam qūqyǧy, söz bostandyǧy, pıkır bostandyǧy jaily tüsınıgın osy bır ǧana äŋgımeden bıluge bolatynyn tüsındım. Aqyryn, eppen Airanbaidy türlı testten ötkızdım. Synaq taŋǧajaiyp nätije berdı. Endı Airanbaidyŋ jaratylysy nemese tūǧyry, nemese tabiǧaty deisız be, qysqasy Airanbai degennıŋ neden tūratynyn ekı auyz sözben aityp beruge tyrysaiyn.
Airanbai düniede bır ǧana tanym, sol tanymnan örısteitın bır ǧana pıkır bar dep bıledı. Ol – Airanbaidyŋ tanymy, pıkırı. Oǧan qarsy keluge bolmaidy. Onyŋ dosy eŋ soŋǧy podonok boluy mümkın, bıraq sen Airanbaidyŋ köŋılıne qarap ol turaly eşteŋe aitpauyŋ kerek, aitsaŋ – tek «jaqsy jaqtaryn» aityp maqtauyŋ kerek. Airanbai jaryqtyq, jürgen jerınde osy özınıŋ ǧana tanymyn moiyndatady. Menımen dos bolu, iaki menımen bır qoǧamda bolu degen – osy deidı. Könseŋ – osy, al könbeseŋ… Ar jaǧy – «qazaqşa küres». Zaualdyŋ qai jaqtan kelgenın bılmei qalasyŋ. Jäne eŋ keremetı, Airanbai demokratiiaǧa, pliuralizmge, iaǧni, pıkır, söz bostandyǧyna senedı.
Bır künı Almaly audanynyŋ äkımşılıgıne bara qaldym. Jūmysymdy tyndyrǧannan keiın, tüskı üzılıstıŋ kezı edı, tamaq ışeiın dep ashanaǧa kırdım. Ashanada bırneşe adammen Airanbai otyr eken.
– Raiyŋnan qaittyŋ ba? – degen maǧan alaia qarap.
Qamysbaidy aityp otyr. Küldım. Raiymnan qattym dedım. Nemenege külesıŋ dedı. Laŋdatyn şataq ızdep otyr. Sızge emes, basqa bır närsege küldım dedım. Jaraidy onda dedı. Syrt közge – men qorqaqpyn. Bıraq olai emes. Men Airanbai siiaqty, asqynyp qaterlı ısıkke ainalǧan meimanadan qorqam. Bittei qarsy pıkır aittyŋ – bıttıŋ. Bıtıspeitın tabandasqan dūşpan tabasyŋ. Airanbai ǧana emes, keiınnen, osy, egemendıkke, pıkır bostandyǧyna, söz bostandyǧyna, erkındıkke, sanasy sarǧaiyp, aŋsap jetken öz zamandastarymnyŋ, retı kelgende adam qūqyǧyn oilanbai taptaǧanyn talai kördım. Sodan keiın egemendıktıŋ auyly qazaqtan älı alys ekenın tüsındım.
Bızdıŋ bügıngı öner synymyzdan, jalpy öner jaiyndaǧy tüsınıgımızden älı künge deiın totalitarizmnıŋ, stalinizmnıŋ jaŋǧyryǧy estılıp tūrady. Jäne de, qūrmettı oqyrman, joǧaryda keltırılgen mysaldan körınıp tūrǧandai, bızdıŋ öner jaily tüsınıgımız ǧana emes, qoǧam, adamzat, adamdyq qūqyq, tarih jaily tüsınıgımız, jalpy sanamyz auyr syrqatqa ūşyraǧan. Şekspirdıŋ bır dramasynda bas keiıpkerdıŋ aitatyny bar emes pe, «Bız rauşan dep ataityn gül, basqa atpen de solaişa jūpar şaşyp tūra bermei me?» dep. Qūbylystyŋ atynda ne tūr, täiırı. Stalin osydan alpys jyl būryn ölıptı. Bıraq odan ne özgerdı? Stalinizm basqa atpen älı jasap keledı. Bız zorlyqşyl qoǧambyz. Ärqaisymyz bır-bır Stalin, bır-bır fiurermız. Qarsy otyrǧan opponent, ol da adam ekenın, onyŋ da bolmys, ömır jaily tüsınıgı bar ekenın moiyndamaimyz. Menıŋ köŋılım üşın, menıŋ «Menım» üşın, bolmaǧandy bolǧan qyl, bolǧandy bolmaǧan qyl deimız. Körkemdık tanymy, estetikalyq oi-talǧamy bızden bölek adamdy, jer qylyp jeŋu bylai tūrsyn, öltırıp tastaǧymyz kelıp tūrady.
Osy auyru, Stalin zamanynda tuyp-öskendermen bırge ketse eken dep tıleuşı edık. Olai bolmady. Ökınışke orai, joq, ökınışke orai emes, sorymyzǧa, būl merez bızge de jūqqan eken. Bır oqiǧa esıme oralady. Ötken jyldary bır jas aqynnyŋ öleŋ örnegın taldap, kölemdı maqala jazdym. Arada bıraz uaqyt ötkennen keiın «Abai.kz» saitynda menıŋ qatysuymmen internet-konferensiia ötkızıldı. Sol konferensiiada atalǧan maqala aiyp-aibana bolyp aldymnan şyqty. Saualdyŋ barlyǧy «nege maqala jazasyz» degenge saiady. Taŋ-tamaşa qaldym. Bızdıŋ ūrpaq, «aǧalar bız turaly nege jazbaidy, nege elemeidı, nege batasyn bermeidı» dep küizeluşı edık. Al bügıngı jas ūrpaq «sız nege bız turaly maqala jazasyz, bızdı nege elep-eskeresız, nege bata beresız» dep küizeledı.
Ärine, men bıreudıŋ nūsqauymen jazatyn adam emespın. Jastardyŋ būl «pıkırın» üstelımnıŋ tüp jaǧyna ysyra saldym. Derek bolyp tūra bersın. Keiın kerek bolady.
Bügıngı syn
Eldıŋ barlyǧy avtor eken, önerge ärkımnıŋ-aq talasy bar eken. Olai bolsa, osyndai jappai demokratiialyq öner jaǧdaiynda artkritika, öner syny qandai bolmaq? Ärine, eŋ aldymen aitarymyz, qalai bolǧanda da būrynǧydai bolmaidy. Joǧaryda aittyq, keŋestık totalitarlyq, qūqyqsyz jüiede öner syny men senzura, ekeuı bır-aq närse bolatyn dep. Köp jaǧdaida, äsırese, totalitarizmnıŋ alǧaşqy kezeŋınde, synnyŋ aitqany, synşynyŋ pıkırı kädımgı ükım bolatyn. Şyǧarmanyŋ körkemdıgı onyŋ sistemaǧa degen adaldyǧymen ölşenetın. Dälırek aitqanda, kommunizm idealdaryna adal bolsaŋ boldy – sen suretkersıŋ. Osydan kelıp öner äuletı sol qatal zamannyŋ özınde ekıge jaryldy. Bır äulet önerdıŋ (taza önerdıŋ) aŋsarlaryna (idealdaryna) qoldan kelgenşe adal boluǧa tyrysty. Zorlyqşyl jüiege amalsyz bas iıp, köne otyryp, önerdıŋ basty belgılerın saqtauǧa tyrysqan būlar – şyn önerpazdar. Ekınşı äulet – bilıkke arqa süiep, sol arqyly qai salanyŋ da mamany bolyp jüre beruge bolatynyna közı jetken, zamannyŋ osy orasan kemşılıgın öz paidasyna asyrǧan alaiaqtar. Orys tılınde atalǧan äulettıŋ bolmysy men tabiǧatyn aina-qatesız beineleitın «mimikriruiuşie prisposoblensy» nemese «mimikriruiuşee prisposoblenchestvo» degen tamaşa termin bar. Mimikriia – jändıkterge tän qabılet. Mysaly, keibır jändıkter, qauıp töngende aǧaşta tūrsa sol aǧaştyŋ, japyraqta tūrsa sol japyraqtyŋ jasyl tüsıne, jerde otyrsa topyraqtyŋ tüsıne ene alady, terısınıŋ bederın özgerte alady. Sol jändıktı aulap kele jatqan basqa jändık, ony japyraqtan, būtaqtan, nemese topyraqtan ajyrata almai qalady. Osylaişa, jändık özınıŋ janyn saqtaidy. «Mimikriruiuşee prisposoblenchestvo» – qandai da bolmasyn saiasi jüiege, äleumettık ortaǧa, qandai da bolmasyn zaŋ jüiesıne laiyqtalyp, özınıŋ tüsın özgertıp otyratyn, osylaişa qandai da bolmasyn jüiede janyn saqtap, öz tırşılıgın ary qarai jalǧastyru qabıletı degen söz. Mysaly, keşegı Resei imperiiasynyŋ adal qūldary Keŋes zamanynda kommunizm idealdaryna eŋ adal adamdarǧa ainalsa, keŋes zamanyndaǧy eŋ ymyrasyz kommunister bügınde, mysaly, Reseide hristian dınınıŋ eŋ qajyrly qorǧauşylary bolyp otyr. Mıne, mimikriia degen osy.
Bilıkke jetkennen keiın önerdı, öner adamdaryn özınıŋ aitqanymen jürgızetın ol zaman kelmeske kettı deseŋız qatty qatelesesız. Sebebı, qaitalap aitaiyq, Stalin ölgenımen, stalinizm basqa atpen ömır sürıp otyr, tırşılıgın jalǧastyryp jatyr. Ol ne deseŋız aitaiyn – bızdıŋ sanamyzdaǧy, basqanyŋ pıkırıne, dünietanymyna, basqanyŋ tabiǧaty men bolmysyna degen öştıktıŋ şyn aty – sol baiaǧy stalinizm.
Alaida, «kün jamany ketedı» degendei, būl qūbylys ta tozady. Älemdık, halyqaralyq deŋgeide, «üşınşı dünienıŋ», ezgıdegı halyqtardyŋ, näsılderdıŋ, ūlttardyŋ qūqyqtary qalai moiyndala bastasa, kündelıktı ömırde, mädeni tūrmysta, qoǧamdaǧy, önerdegı ömırdıŋ köptalǧamdy, köpstildı ekendıgı de aqyryndap moiyndalyp keledı.
Endıgı zamannyŋ syny, būrynǧy daǧdysynan, öner şyǧarmasyna, al şyndyǧynda suretkerdıŋ taǧdyryna ükım aitatyn sūmdyq ädetınen aryluy kerek. Körkem şyǧarmaǧa ükım aitu mümkın emes. Qandai da bolmasyn jaŋa şyǧarmany, iaǧni, qandai da bolmasyn jaŋa körkemdık älemdı tek tüsındıruge bolady. Orystyŋ bır aqynynyŋ aitqany bar, «Tabiǧattyŋ jaman künı joq» («U prirody net plohoi pogody») dep. Sol aitpaqşy, jaman şyǧarma bolmaidy. Jaŋa şyǧarma tüsınıksız boluy mümkın. Alaida, tüsınıksız bolu – jaman bolu degen söz emes. Sız sol tüsınıksız şyǧarmany paiymdau, aqyrsoŋynda tüsınu barysynda tanymnyŋ jaŋa biıgıne köterıldıŋız. Özıŋız üşın müldem beitanys, jaŋa älem aştyŋyz, ruhani örısıŋız keŋeidı. Keremet emes pe!
Älbette, bız būl jerde qaǧazǧa tüskennıŋ barlyǧyn taldap, tüsındıru kerek dep otyrǧan joqpyz. Ärine, barlyq närsenı tüsındıruge bolady. Bıraq, barlyq närsenı tüsındırıp keregı joq. Keibır adam körkem şyǧarmanyŋ ornyna özınıŋ psihikalyq aurularynyŋ tarihyn ūsynady. Oiymyzşa, ondai şyǧarmany äleumet emes, basqa oqyrman, basqa synşy oqu kerek.
Eŋ äuelı qandai da bolmasyn tekstı paiymdai bastaǧanda, ol, öner topyraǧynan ösıp şyqqan ba, önerdıŋ egemendıgınde tūr ma – osylardy anyqtap alu kerek. Taldau, tüsındıru, sodan keiın.
Bügıngı jas ūrpaqqa osy aitqan keŋesterımız de (aqyl aitu emes) jeter dep oilaimyz.
Jetpıs jyldyq nigilizm, keŋestık jahiliet zamany qaitalanbasyn deseŋız, janyŋyzda jürgen adamǧa, onyŋ mūqtajyna, pıkırıne, bolmys-bıtımıne bet būryŋyz. Adamzatty süimeŋız – janyŋyzda jürgen qarapaiym adamdy qūrmettep üirenıŋız. Sebebı, «men», qaşanda «sen»-nen bastalady.
Talasbek Äsemqūlov,
"Almaty aqşam",
2013, 26 jeltoqsan
otuken
