Bügın – 19 mamyr. Jyloi jerıne tüsken "Alaş" barlau - diversiialyq tobynyŋ ( Aǧaev desantynyŋ ) közı joiylǧanyna tura 80 jyl.
Byltyr jaz "Bäiterek aiasy" qoǧamdyq bırlestıgı ūiystyrǧan "Aǧaevtyŋ ızımen" avtoekspedisiiasynyŋ qaibır sätterı esımde berık jattalyp qalypty.
Aqtolaǧai- Aqūşan tauynyŋ etegınde bız – beibıt zamannyŋ esı dūrys adamdary – jaŋǧyz qazannan bır qasyq, üş şanyşqymen tamaq jedık. Keiın oilap qarasam, älgı qasyq-şanyşqy bızdı aidalada kenet ajaldan alyp qalǧan qūtqaruşy-jebeuşımız siiaqty eken. Aşarşylyq körgender ydystyŋ tübın nanmen jalap-jūqtap qoiady desedı. Bız de söittık. Belgı bermes, qaityp kelmes qairan da qairan aǧa buyn netken qajyrly, qaiyspas qaisar deseişı, dep oiladyq qara qazannyŋ qaspaqty tübın nanmen qyrnap otyryp. Solar ǧoi osynşa tauqymetpen jürıp, sonda da Abai aitqan ülgılı jaqsy ataqpen körge kıre alǧan.
Ertesıne Aǧaev tört joldasymen teŋ emes aiqasta mert bolǧan Jantereksaida tūrdyq. Saidyŋ öre basynda beseuı qūşaqtasyp jatyp jantäsılım etken oipaŋda jasaqşylar marqūmdardyŋ alaiyp jatqan közderın qalai japqanyn oişa közge elestettık.
Köz janarlarynda ömır ūşqyny, iaki öşpendılık, iaki meiırban boldy dep aitu qiyn.Soǧys kärı, ömır qahary janyn jarymjan etken adamnyŋ közınde ondaiǧa oryn tabyla da qoimaǧan şyǧar.
Ölım jazasyna kesılgenderdıŋ aitqandaryn oqyp edım. Aitularynşa, adam asyly ölımnıŋ özınen, öluden qoryqpaidy eken.Eŋ qiyny qaşan, qai kezde öletınıŋdı bılu, deidı olar.Aǧaev toby Jantereksaida aqtyq demderı tausylatynyn anyq bılgen. Osy jerde tört saǧat ajal jastyǧyna bas qoiyp jatqan.
Besınşı saǧatta jüz myltyqtan boraǧan oqtan jusap tüsken beseuın sai qabaǧyndaǧy Bürkıt ata ziratyna süirep aparyp, ber jaǧyndaǧy bos jerge şūŋqyr qazyp, kömıp tastaidy.
Oidym-oidym oiylyp jatqan şūŋqyrlar sonyŋ ızı.
Maidangerlerdıŋ aituynşa, ūrys dalasynda qaza tapqandardy osylai jerlegen eken. Denelerın bır jerge üiıp, ülken şūŋqyr qazyp tastap, bastaryna " Bauyrlastar ziraty" deitın ortaq taqtai şanşyp kete barǧan. Jantereksaidaǧy belgısız şūŋqyrǧa ondai saiǧaq ta şanşylmaǧan. Äiteu bes desantşy tuǧan jerdıŋ pūşpaǧynda bırge jatudy tılegen tılekterıne jetken.
Mūsylmanşylyq işarasyn jasadyq. Ölı äruaqtaryna baǧyştap oqylǧan alǧaşqy äiet şyǧar. Künıge Rabbyŋa şükırşılık aityp, mınäjat etesıŋ. Jüregıŋdı jamandyqtan, közıŋdı riiadan, ısıŋdı satqyndyqtan saqtaudy tılep, jüregıŋnen sūranasyŋ.Janterektıŋ saiynda aitylǧan tılektıŋ ışınde de osylar boldy. Sai qabaǧynan tüsıp kele jatyp " Osy satqyndyq dep nenı aitamyz, jalpy satqyn, opasyz degen kım?" dep oi oiladyq äldenege.
Bylai qarasaŋ Aǧaevty satqyn deudıŋ onşa retı kelmeidı. "Sadaq tartqan jerde jebe qalady" demekşı, bütkıl söilegen sözı, ıstegen ısı , ätıretınıŋ atyna şeiın " Men – Alaş" dep tūr. Odan qalsa bır basyna bütkıl qazaqy qasiet-bolmys üiılıp-tögılgen kısı. Bar oi-armany qazaqtyŋ üstınde bolǧan. Halqyn orystyŋ qandy tyrnaǧynan bosatudy hasyl etken, so jolda nemıspen yqpaldastyq kerek dep eseptegen. Qazaq özı körıp aralaǧan Europa elderınşe norm ömır sürse eken degen. Qaitkende de admiral Kanaris, general Gelen sekıldı vermaht mostodonttaryn moiyndatyp, özıne sendırgen. Sondai adamdy qazaqqa satqyndyq qyldy dep küstänalau qiyndau. Qaita, nemıster airyqşa barlau-diversiia desanttaryn şylǧi keŋeske sanaly türde qarsy tūrǧandardan jasaqtaǧanyn eskerıp, bügıngı künnıŋ biıgınen qarap, ūltşyl patriot retınde baǧalau qisyndy bolar edı.
Olai bolmai otyr. Keşelerı tüzılgen 30 tom repressiia qūrbandaryn tolyq aqtau materialdaryna būlar mülde enbedı, äskeri tūtqyndarǧa raqymşylyq jaily tıptı äŋgıme joq. Nege ?
Bızde mūndaida pälenıŋ basyn orys qylatyn bır qaspaq ädet bar ǧoi. Orystyŋ qas-qabaǧyna qarap, äskeri tūtqynda bolǧan, Germaniiaǧa qoldastyq etkenderımızdı tym qūrysa soǧys qūrbany retınde tani almai otyrmyz deimız.
"AǦAEV" uaqiǧasyn zerttep jürgenımde bır jaǧdai boldy.
Keŋestık nasihat bızdı " Jantereksaida Aǧaev desantynyŋ közın joiuǧa qazaqtar qatyspady" dep sendırıp keldı. Gurevten, Aqtöbeden kelgen milisiia, NKVD ätıretterı joidy, al ūlttyq jasaq, VOHR keiınde tūrdy dedı. Bırde İnternetten bır arhiv materialyn kezdeisoq körıp qaldym. Onda Aǧaev desantyn talqandauǧa qatysqany üşın orden-medal alǧan onşaqty qazaq körsetılıptı. Basqa jaqtan kelmegen, Göriıptıŋ jergılıktı qazaǧy.
Qazaqty qazaqtyŋ öltıruı sonşalyqty şetın näste emes şyǧar. Künde öltırıp jatyr ǧoi bırın bırı. A bıraq tūrmystyq-qylmystyq jaǧdaida emes, qoǧamdyq-saiasi küş tepkınımen qandasynyŋ, onda da tūlǧa qandasynyŋ janyn alu...būl endı bölek närse. Eske tüsedı, öz qazaǧynyŋ qolynan ölgen Äbılqaiyr, qazaǧy tastap qaşyp ketken Kenesary..., öz aǧaiynynyŋ qolynan qazalanǧan Janqoja, Mahambet, Ǧūmar Qaraştar... 37-degı körsetıp jıberu, sılteu beru..., 86-nyŋ Jeltoqsany, keşegı Qaŋtar...
Obektivtı jaǧdai solai boldy deimız. Ilgergı patşaşyldyqtyŋ zäbırı, keiıngı keŋestık miftık kommunizm masştab jaǧynan anglosaks otarşyldyǧy men nemıs nasizmınen soraqy, qorqynyşty qūbylys bolǧanyn alǧa tartamyz. Osydan kelıp Jüie özıne invasor- basqynşy etıp körsetıp qūrǧan kısı öltıru aksiialaryna qazaq aldanyp qatysty deuge beiılmız. Mūnyŋ syrtynda, älbette, jalpy ömırde adam balasy basqa bıreudıŋ ūsaq- tüiek terıs qylyǧyn keşırse de, satqyndyǧyn, satyp jıberuın keşıre almaityn tabiǧi qūlqy da bar ǧoi. Däleldengen närse -- dünie tırşılıgınde satqyndyqty keşıru qiyn, zor qiyn şarua.
Sondyqtan bolu kerek, kezınde Jantereksai qyrǧyny üşın keudesıne " Jauyngerlık erlıgı üşın", " Üzdık qyzmetı üşın" medaldary taǧylǧan qazaq chekisınıŋ, milisionerı men jasaqşysynyŋ bügıngı ūrpaǧy " Aǧaevtardy" baiaǧysynşa satqyn, jauǧa janyn jaldaǧan jaldap, Otanǧa opasyzdyq jasaǧandar dep bıledı. Arada jöŋkılıp seksen jyl öttı, zaman özgerdı, bügıngı künnıŋ öz zaŋdylyqtary bar, bıraq sonda da älgı tüsınık ırgesın bır şirek ūttyratyn emes.
Sosiologiia ǧylymyna aitqyzsaŋ, ūjymdyq es pen ūjymdyq sana ekeuı ekı basqa eken. Ūjymdyq es -- jeke adamdardyŋ jadynyŋ özara tyǧyz matasa bailanysuy. Hvalbaks boiynşa ūjymdyq es, jad tūtas toptardyŋ, otbasynyŋ, qoǧamdyq kommunikativtıŋ deŋgeiınde bırden bırge berılıp otyrady. Iаǧni ol būqaralyq sanada tūraqty oryn teuıp qalady. 30-40 jyldardaǧy chekisterdıŋ keiıngı ūrpaǧynyŋ satqyndyqqa közqarasy sondyqtan da būrynǧy ata-äke qalybynan asa almaidy. Oǧan qosa sol " qyzyljaǧa" ūstazdarynyŋ qoiasy aşylsa öz qoiasy da aşylatynyn bıletın " qyzyljaǧalylar" közderı tırı otyr...
Ainalyp kelgende, seksen jyl būryn Jantereksaida jüz myltyq üzdegen toǧyz gramm qorǧasyn bızden de köktei ötıp, alǧa zymyrap barady.
Jaǧdaidyŋ būlai uşyǧuyna ūlttyq ziialy qauymnyŋ, sonyŋ ışınde jazuşylar qauymynyŋ qosqan " eselı" ülesı bar.
Ūlttyq ädebietımız "Maidanbek", "Qaharly künder", "Şyraǧyŋ sönbesın", "Moskva üşın şaiqas" sekıldı okop şyndyǧyn aşqan, maidan dialektikasyn körsetken nemese "Myltyqsyz maidan" siiaqty jeke adamnyŋ, halyqtyŋ soǧys kezındegı tragediiasyn beinelegen şyǧarmalarǧa kende emes. Alaida bızdıŋ ädebiet äskeri tūtqynnyŋ ruhyn, ışkı arpalysyn tanytatyn şolohovtyq " Adam taǧdyry", dezertirler taǧdyryn arqau etken aitmatovtyq " Betpe-bet", rasputindık " Jadyŋda jürsın jaŋǧyryp" (" Jivi i pomni") , nemıs barlauşysy äskeri tūtqyn jaily semenovtyq " Teketıres" povesterı tärızdı tyŋ taqyryptarǧa türen sala almady.Solar siiaqty soǧys jaǧdaiyndaǧy kısılık tabiǧatyn aşatyn, tıptı aqtaityn kesek tuyndy ūsyna almady.
Saldarynan ılgerıdegı būqaralyq, ūjymdyq sırı sana syrttan intellektualdyq sılkınıs äserımen özgerıske tüspedı. Al joǧarydaǧy şyǧarmalardyŋ yqpalyna ūşyraǧan orys qoǧamy qaittı deisız ǧoi -- general Vlasovty aqtamasa da oǧan qatysty materialdardy üş tom etıp şyǧardy. Al bızde Aǧaevtardyŋ ısı älıge deiın jetı qūlyptyŋ astynda jatyr. Tıptı elsindık Resei äskeri tūtqyndardy aqtau zaŋyn qabyldai aldy, bızde ol joq.
Sebebı bız Val. Rasputinnyŋ jas ärıptesterıne qarata aitqan "Ne boites sochuvstviia slabym i ostupivşimsia, a boites rezkih prigovorov i reşitelnyh obvinenii svoim geroiam" degen ūlaǧatyn boiymyzǧa sıŋırmei öskenbız.
Mäsele jazuşylarda ǧana ma eken. Keŋınen oraǧanda, jalpy ziialy-ziiandy qauymymyzdyŋ matigılık üşın tömenşıkteudıŋ, jaǧympazdanudyŋ qai türıne de baratyn järeukelıgı satqyndyq emes pe? Keşe ǧana bauyryn kötergen, bügınde ūlttyq kleptokratiia, oligopoliia atanǧan küşıkterdıŋ dollar dep obyǧyp, halqynan, Otanynan tauyq ekı şaqyrǧanşa üş ainityn merezdıgı satqyndyq emes pe eken? Memlekettık qūpiialardy aqşa üşın, mansap üşın jariia etıp, ūlttyq qauıpsızdıkke qauıp töndırgen, söite tūra bes jylmen qūtylyp ketkender Otanyn satqan opasyz, janyn jaldaǧan jaldap emes pe eken?
Öz ışınen tızgınüzdı lider bere almaityn, buhgalter bolǧysy kelgen adam bastyǧynyŋ:
- Bestı beske köbeitse qanşa bolady ? - degen sūraǧyna :
- Al sızge qanşa kerek ? - deitın eldıŋ soŋy, satqyny kım boldy sonda ? Aǧaevtar ma, älde bügıngınıŋ jemeŋqory ma?
Bıraq būlai jalǧasa bermeidı.
Tüngı klubtardyŋ u-şuy, tarsyl - gürsılınıŋ arasynda künderdıŋ künı örıktei ūldarymyz, almadai qyzdarymyz Şyndyqty talap etetın bolady!
Maqsat Täj-Mūrat
Ūqsas jaŋalyqtar
