Özım jetekşılık etetın ǧylymi zertteu jobamnyŋ aiasynda Japoniianyŋ Kiota qalasyndaǧy «Qazaqstan men Japoniia arasyndaǧy jan-jaqtyly yntymaqtastyqty damytudyŋ ǧylymi negızderı» atty halyqaralyq konferensiiaǧa qatysyp,baiandama jasap, japondyq ǧalymdarmen tanysyp, pıkır almasyp, köptegen ǧylymi eŋbekter elge alyp qaittym.
Osy kezdesude atalmyş universitettıŋ qūzyryndaǧy «Kinugasa Research Institute» aǧa ǧylymi qyzmetkerı, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Kaihe Aisin myrzamen kezdesıp, özındık dara erekşelıgı men ūstanymy bar, älemge äigılı japondyq bılım men ǧylymnyŋ qūndylyǧy turaly sūqbattastyq. Elımız oqyrmandaryna sol äŋgımemızdı ūsynyp otyrmyn.
- Qūrmettı Kaihe Aisin myrza, bügıngı Japoniia - älemdegı eŋ damyǧan eldıŋ bırı. Al damu men örkendeu bılım men ǧylymnyŋ negızınde qalyptasady. Japoniia ǧylymnyŋ daŋǧyl jolyna qalai keldı?
- Japoniia ejelde jer emşegın emgen, feodaldyq el bolatyn. Meidzi däuırı (1868—1912jj) japon elınıŋ güldengen däuırınıŋ basy boldy (japon imperatory Meidzidıŋ taqqa otyrǧan kezeŋınen qaitys bolǧanǧa deiıngı uaqyt).Būl däuır feodaldyq ielıktıŋ joiylyp, daimioler (noiandar) men samurailardyŋ airyqşa qūqyqtaryalynyp, batystyq ülgıdegı basqaru men bılım berudıŋ ülgısı ornaǧan kez boldy. SondyqtanJapondyq bılım beru jüiesınıŋ qazırgı jaǧdaiyn, onyŋ evoliusiiasyn tarihyn osy kezeŋnen qarastyrǧan jön. Būl kezeŋde mındettı bılım berumen emtihanǧa baǧyttalǧan oqytu qūrylymy basty orynǧa şyqty. Onyŋ basty ūstanymdary: bırkelkılık pen teŋdık, mädeni jäne adamgerşılık tärbie qūndylyqtary boldy.
- Osy kezeŋdegı mındettı bılım beru men emtihanǧa baǧyttalǧan oqytu qūrylymynyŋ aiyrmaşylyǧy nede boldy?
- Mındettı bılım beru - Meidzi däuırınıŋ barşajapondyq azamattarǧa bılım aluy qamtamasyz etken nätijelı öndırısı boldy. Ol üşın mındettı bılım berudıŋ tarihi bastaulary men äleumettık normalary aiqyndaldy. Al osy negızde Emtihanǧa baǧyttalǧan qūrylym qalyptasty. Emtihanǧa baǧyttalǧan qūrylym – azamattardyŋ mansaptyq jolyn aşty. Alaida emtihan oŋai bolmaityn. Tereŋ taldau negızındegı testıleu sūraqtary bılım alǧan azamattardyŋ şynaiy akademiialyq bäsekelestık qabıletın synaityn kürdelı qadam boldy. Sol üşın mansap jolyna tüsu ekınıŋ bırınıŋ qolynan kelmeitın edı.
- Keşırıŋız, qolynda bilıgı, bailyǧy bar adamdar emtihannan ainalyp ötıp, balalaryn mansap jolyna bastai aludyŋ mümkındıgı boldyma?
- Basqalardyŋ basynyŋ neşeu ekenı qaidam, är japonnyŋ jalǧyz ǧana basy bar. (Ekeuımız qosyla küldık).
- Sol däuırdegı bılım berudegı basty ūstanym - Bırkelkılık jäne teŋdık boldy dedıŋız. Bylai qarasaŋyz tüsınıktı söz, dese de az-kem tolyqtyryp ötseŋız.
- Bılım aluşylar üşın teŋdıktıŋ simvoly retınde standarttalǧan oqu jospary negız boldy. Bylaişa aitqanda bükıl el boiynşa studentterortaq standarttarmen bılım aldy. Oǧan bilık müddelı bolyp, qamtamasyz etetın oqu baǧdarlamalaryn jasady. Osy arqyly bılım aluşylardyŋ äleumettık-ekonomikalyq aiyrmaşylyqtaryn barynşa azaituǧa tyrysty.
- Mädeni-adamgerşılık tärbie ūstanymynyŋ basty qūndylyǧy nede boldy?
- Mädeni jäne adamgerşılık tärbiesınıŋ maŋyzdylyǧy tarihi qūndylyqtardy eskere otyryp, bılım beru jäne ǧylymi zertteumen ainalysu boldy desek artyq aitpaǧan bolarmyn. Onyŋ basty qūndylyǧy «kokoro» (jürek) boldy. Jürek ūǧymyna tereŋ üŋıle otyryp, akademiialyq ızdenıstermen qatar qūndylyqtardyŋ tarihi negızderın basymdylyqqa alu bolyp tabyldy.
- Al qazırgı bılım beru jüiesınıŋ basty erekşelıkterı qandai dep oilaisyz?
- Qazırgı kezeŋnıŋ erekşelıgı – bılım beru jüiesınıŋ tūraqtylyǧy men beiımdelgıştıgınde desem dūrys bolar. Beiımdelgıştıgı degende aitpaǧym - innovasiialar, sifrlyq däuır talaptaryna jauap beretın, sondai-aq şyǧarmaşylyq pen syni oilau qabıletı bar adamdardy tärbieleu dep tüsınseŋız bolady.
- Ärine bızdıŋ Qazaqstan qoǧamy da zamanyna sai bılıktı de, bılımdı ūrpaq tärbieleudı maqsat etıp otyrmyz. Sondyqtan oiyŋyzdyŋ astaryn tüsınıp otyrmyn. Dese de bır sūraqty qoimasqa amalsyzbyn. Sızdıŋ elde bılım aludyŋ qiyndyǧy, jüikege salar salmaǧy qandai? (Ol ezu tartyp külıp aldy da):
- «Memlekettı qaita qūru - bılım beruden, bılım berudı qaita qūru - adamdardan, al adamdardy qaita qūru - sözden» degen japon danalyǧy bar. Memlekettı qaita qūru degen oŋai-ospaq dünie emes, oǧan bılım kerek. Sondyqtan bılım beru de, alu da – memlekettı qūru jäne qorǧau syndy ūly ıstıŋ bırı jäne bıregeiı. Oǧan ülken jauapkerşılıkpen qarau kerek. Al ondai mındettıŋ jügı auyr bolary haq. Osy jolda jüike jüiesı syr bergen, densaulyǧynan mäsele tuyndaǧan, mansaptyŋ qataŋ traektoriialarynan ötude türlı qiyndyqqa tap bolǧan adamdar bar jäne olardyŋ sany da az emes bolar. Onyŋ üstıne bız bärı-bır şyǧys qoǧamymyz, dästür men tarihtyŋ äserı bolar bılım beru men aluda, qyzmetke taǧaiyndaluda genderlık aiyrmaşylyqtardyŋ da boi körsetıp qalatyn kezderı bolady. Mıne būlar bügıngı japon bılımınıŋ tüitkıldı tūstary dep atauǧa bolatyn jäiıtterı.
- Japoniia degende esımızge keletını joǧary tehnologiia, jasandy intelektı. Osy baǧytta japon ökımetı bılım berude qandai baǧytty nemese täsıldı ūstanady?
- Japon mektepterınde tehnologiia integrasiiasy basty män berılıp oqytylatyn salanyŋ bırı. Negızgı maqsaty - sifrlyq däuırdıŋ talaptaryna jauap beretın mamandardy jetıstıru. Bylaişa aitqanda, qazırgı myŋ-san qūbylǧan, özgerısterge toly, ötpelı tarihi kontekste studentterdı tehnologiiaǧa täueldı bolaşaq qoǧam üşın baǧdarlaudyŋ daiyndyǧy dep tüsınseŋız boldy. Sebebı, jalpy adamzat qoǧamy äne sondai bır bız estıp körmegen, jaŋa jäne öte kürdelı qoǧamdyq jüiege ötıp barady. Oǧan damyǧan elderdıŋ bärı de bettep otyr. Japoniia özınıŋ jer resurstaryna kedei ärı araldy qonystanǧan, halqy köp el ekenın jaqsy bıledı. Sol üşın qandai baǧdarlama qabyldansa da, osy ūlttyq müddeden auytqyp ketpeidı. Bilık basyna kım kelse de, ūlt müddesınen artyq dünienı basty orynǧa şyǧara almaidy. Sol üşın japon jastary da şet tılderın üirenıp, şetelden bılım alyp jatyr.
- Sız qazırgı japon bılımınıŋ erekşelıgın sözetkenıŋızde şyǧarmaşylyq jäne syni oilau turaly aityp qaldyŋyz. Būl ūstanym sifrly tehnologiia däuırınde qalai jäne qai baǧytta örleuı kerek dep oilaisyz?
- Tehnologiia – adamzatty biık belesterge, örkenietke bastap qana qoimai, boiküiezdıkke, enjarlyqqa tıptı, meiırımsızdıkke bastap barady desem, älde kımder kelıse qoimauy mümkın. Bılesız be qazırgı qoǧamda basyna üi, bauyryna qazan asyp kädımgı otbasy boludy qalamaityn jastar ösıp keledı. Olar üşın dükennen daiyn keşkı asty alyp, jalǧyz özı teledidar nemese kompiuter aldynda keştı ötkızu tiımdı ärı mändı sezıluı mümkın. Ondai qyz ben jıgıtter köbeimese azaiǧan joq. Bolaşaqta tıpten arta tüser me dep qauıptenemın. Al olardy adamdyq degen arqaudan jıbermeitın bır närse bolsa ol- şyǧarmaşylyq, ädebiet, syni oilanu jäne tolǧanu. Sızdıŋ elde qalai ekenın jaqsy bılmeimın, bızde nebır IT salasynyŋ jılıgın şaǧyp, maiyn ışetın jastar bar, bıraq ekı auyz sözdıŋ basyn qosyp, ädemı söileudı bılmeidı. Mıne sondai ūrpaqqa şyǧarmaşylyq jäne syni oilau auadai kerek. Būl bır jaǧynan jalpy adami qasiettı baǧalau üşın de qajet.
- Būl sözıŋızge men de kelısemın. Bır maqala emes, bır bütın mätındı jazu üşın bır kün otyratyn studentter bızde de bar. Al Sız mynany aityŋyzşy, Japoniiada mümkındıgı şekteulı jandarmen bılım beru salasy qandai mämılede jūmys jasaidy?
- Adam bolǧan soŋ, türlı sipattaǧy dene jäne aqyl-oi jaqtaǧy kemşılıkterımen ömırge keletın nemese ömır süretın adamdar kezdesedı. Bızdıŋ eldıŋ dästürlı közqarasy boiynşa olardy bız bölıp jaryp qaramaimyz. Kädımgı sau adammen bırdei baǧalaimyz. Sol üşın bılım berude adamdar arasyndaǧy ärtürlılıktı ülken etıp körsetpeuge tyrysamyz. Japondyq bılım beru jüiesınde ärtürlılıktı qabyldau jäne inkliuzivtılıktı ılgerıletu jönındegı bastamalar bar. Arnaiy bılım beru baǧdarlamalary, mümkındıgı şekteulı studentterge qoldau körsetu jäne olardy şetqaqpai etuge qarsy bastamalar inkliuzivtı ortany qūruǧa yqpal etıp keledı.
- Men Japoniiaǧa kelgelı bır-er kün ǧana boldy. Dese de közge airyqşa körınıp tūratyn özgeşelıkterıŋız köp eken. Sonyŋ bırı qaşan, qaida bolsa da iılıp, sälem berıp tūrasyzdar. Būl dästür me, älde zamannyŋ talaby ma?
- Bızdıŋ elde osydan bır ǧasyr būryn Kanzo Uchimura atty hristian oişyly ärı beibıtşılık jarşysy, filosof ömır sürgen. Sol kısınıŋ bır jaqsy sözı bar. Ol – «Eldıŋ örleuı - kışıpeiıldılıktıŋ, al eldıŋ küireuı - menmendıktıŋ nätijesı» degen. Adam bolmasyn, ūlt bolmasyn tek kışıpeiıl bolǧanda ǧana ömır süredı, örkendeidı.
- Bärekeldı, tauyp aitylǧan söz eken. Men bılsem Sız Qazaqstanda boldyŋyz. Qazaqtar turaly ne aitasyz, tek şynaiy oiyŋyzdy aityŋyz (ekeuımız bırdei küldık).
-Qazaqtar deisız be? Qazaq – älemdegı eŋ köne halyqtyŋ bırı. Euraziia dalasynda myŋdaǧan jyl däurendegen ūly halyqtyŋ ūrpaǧy. Bıraq Sızderdıŋ tarihtaryŋyz tym kürdelı ärı aianyşty. Baǧana sız söilegen baiandamadan bılgenım, Sızder naǧyz «myŋ ölıp, myŋ tırılgen» halyq ekensızder. Beine bır tau basynan asau özen aǧyzyp, jol boiy tauǧa, tasqa soǧyp, tolqynymen müjıp, qairaŋǧa şyǧaryp tastaǧan malta tas sekıldı. Esesıne Sızderdıŋ boilaryŋyzda Batystyŋ da, Şyǧystyŋ da, Oŋtüstık pen Soltüstıktıŋ de mädenietı men tanym-tüsınıgı, ömırge közqarasy toǧysqan. Bır auyz sözben jinaqtasam – qazaqtar ötpelı geografiialyq ortanyŋ mädenietı. Dala örkenietı men qala örkenietınıŋ toǧysqan tūsy. Sondyqtan qazaqtar kez-kelgen ortaǧa beiımdelıp, kez-kelgen ūlttyŋ tılın jaqsy meŋgerıp ketedı. Öitkenı olar älemdegı adam balasy dybystai alatyn barlyq dybysty aita alady. Jalpy kez-kelgen halyqty tüsınıp ketu qiyn, sonyŋ ışınde Sızderdı tüsınu tıpten qiyn. Bälkım ol üşın qazaq bolyp tuu kerek şyǧar (ol ezu tartyp küldı) .
- Aitqanyŋyzben kelısemın, äsırese, tarih tolqynynda qyrlary ketıp, maidalanyp qalǧanymyz ras. Sızdıŋ oiyŋyzşa ketken «qyrlarymyzdy» qalai qalpyna keltıre alamyz,älde qaityp qalpyna kelmei me?
- Nege kelmesın keledı. Keltıru kerek.
- Qalai jäne kım keltıredı?
- Sızder sekıldı ūltqa jany aşityn, dästür men tarihty, ädebiet pen ǧylymdy, öner men mädeniettı jaqsy bıletın, jaqsy köretın, bır auyz sözben aitqanda qazaqty tüsınetın, süietın adamdar. Mıne solar ūlttyŋ joǧalǧanyn tügendep, tabylǧanyn özıne qaitaryp berulerı kerek. Sonda ūlt bırtındep özınıŋ baiyrǧy aişyqtaryna orala bastaidy. Ūlt -degen tırı organizm sekıldı qūbylys. Onyŋ da jany men tänı, ruhy bar. Bastysy ruhy ölmese boldy. Sızderdıŋ ruhtaryŋyz ölgen joq. Demek, qaita tülep, jandana alasyzdar. Tek uaqyt pen qūlşynys kerek.
- Ūltty süiu kerek deisız ǧoi. Ūltty süiu degen ne?
- Adam erekşe jaratylys, ol özınde bardy qabyldaidy, özınde joqty qabyldai almaidy. Özı tanyp jetken «ädıldıktıŋ» şeŋberınde ömır süredı. Sol üşın öz boiynda joq qasiettı, ūlt boiynan ala almaidy. Özınde ne bolsa, soǧan kerektı, ony tolyqtyratyn, baiytatyn qasiettı ūlt boiynan, bolymysynan ala alady. Tüsındıŋız be? Boiynda öz ūltynyŋ qasietınen jūǧym joq adam, ūltboiynan eşteŋe ızdemeidı. Izdemegendıkten ūlty üşın eŋbek etıp jarytpaidy da. Ūltyn süietın adam – öz ūltynyŋ sättı tuyndasy, sol üşın de ūltty süiu – degennıŋ astarynda özın qūrmetteu men baǧalau jatyr. Özın baǧalaǧan adam eşqaşan ūlt betıne şırkeu keltırmeidı.
- Ūltyn süiudı neden bastau kerek?
- Tılden bastau kerek. Sız tıldı tek qarym-qatynas üşın kerek dünie eken demeŋız. Tıl - ūlttyŋ jany. Mädeniet te, ädebiet te, tarih ta, bolaşaq ta bärı sonda. Sol üşın bız ana tılın tolyq meŋgermei özge tılmen balalarymyzdyŋ basyn qatyrǧan emespız.
- Osy qasietterıŋızdı baiqap jürmın, äleumettık oryndarda aǧylşyn tılınıŋ qosanjarlasqany bolmasa, Japoniiada bır ǧana tıldıŋ tolyq qandy patşalyǧy bar sekıldı. Bıraq baiqaisyz ba Sızderdıŋ halyq qartaiu üderısınde. Eŋbek küştı qalai tartasyzdar?
- Özıŋız baiqaǧandai jas, qairatty adamdar jan aiamai oqyp, jūmys ıstep jatyr. Qart adamdar da şamasy kelgenşe taksi jürgızıp, daiiaşy bolyp, düken aşyp öz künın özderı körıp jatyr. Bızdıŋ halyq ölımnen emes, bıreuge kereksız bolyp qaludan qorqady. Bızge keludı armandap jürgen şeteldık jastar qanşama. Bıraq bızdıŋ eldıŋ öz tärtıbı men talǧamy bar. Bızge öz tabiǧatymyz ben mädenietımızdı saqtaityn ūrpaq kerek, eger olarjetıspese jasandy intelektını paidalanamyz. Bız nege «qūltemırlerdı» jan-talasa jasap jatyrdeisız?, äne sol būlyŋǧyr bolaşaq üşın. Sızdıŋ esıŋızde bolsyn bızdıŋ halyqta mynadai bır söz bar. Ol söz menıŋ osy oiymdy tolyqtyryp tūrǧandai: «Ūmtylystyŋ şynaiy mänı -basqalardy jeŋu emes, aspan bergen qabılettı körsetudegı däreje». Bız osynau jerde paida boldyq, osynau ainalasyn teŋız-mūqit qorşaǧan aralda ömır süremız jäne ölemız. Bıraq jalpaq älemge özımızdıŋ kım ekenımızdı körsetıp ketemız.
- Soŋǧy sūraq: qazaqtar men japondyqtarda ūqsastyq bar dep estimız. Sız tarihşy ǧalym retınde ne aitasyz?
- Ärine, şyǧys halyqtary bolǧan soŋ belgılı ūqsastyq boluy tabiǧi. Dese de bız ekı halyqpyz. Sızder dalany erkın jailaǧan, dalalyq jäne qalalyq mädeniettı qosa meŋgergen halyqsyzdar. Tabiǧatpen etene ömır sürgen keremet dästürlerıŋız bar. Bız basqa geografiialyq ortada, jer emşegın emıp ösken halyqpyz. Sızderdıŋ ainalalaryŋyzda ūşy-qiyry joq dala qorşap jatsa, bızdı şalqar mūhit orap jatyr. «Qazaqtar japondarǧa ūqsaidy» degen sözdı köbıne köp qazaqtar aitatyn sekıldı. Sebebı qazaqtar üşın japondar keremet dästürge bai, ekonomikasy damyǧan, sapaly öndırıs pen bılımı, ǧylym-tehnikasy bar halyq. Adam balasy qaşanda özınen zorǧa boi tüzeidı. Būl da adami qasiettıŋ bırı. Sız oilap körıŋızşı, qazaqqa bızden de jaqyn, bızden de qatty ūqsaityn halyqtar bar. Bıraq olarǧa ūqsaǧysy kelmeitın körınedı. Eger japon bügıngıdei damyǧan el bolmasa, qazaqtar oǧan ūqsaimyz dep aita qoiar ma? Mümkın aitar, mümkın aitpas (äzılge jaqyn aitylǧan sözge ekeuımızdı külıp aldyq).
- Eş bükpesten, şynaiy, aşyq oi bölıskenıŋız üşın alǧys aita otyryp, bızdıŋ elge, halyqqa arnap bır auyz söz aituyŋyzdy qalaimyn.
- Men Qazaqstanda, Almatyda bırneşe märte bolǧanmyn. Sızderde «qonaq az otyryp, köp synaidy» degen bır keremet söz bar eken. Men de sol qonaqtyŋ bırı boldym. Sızderde özgede joq bır jaqsy qasiet bar. Ol – bauyrmaşyldyq. Qazır bızdıŋ elde it pen mysyqtyŋ baǧasy aspandap tūr. Būl jaqsylyqtyŋ nyşany emes. Men Almatyda nemerelerın jetelegen qart adamdardy jiy köremın, aulalarda asyr-salyp oinap jürgen qazaqtyŋ qara köz ūrpaǧyn köremın. Al būl körınıster bız üşın bırtındep alystap barady. Qazaqstar onsyz da ǧajap mädeniet pen dästürge, än men küige, öner men ädebietke bai halyq, men Sızderdı elıktegış emes, beiımdelgış halyq der edım. Sol üşın eşkımge ūqsaudy maqsat etpeŋızder. Qaita özgeler qazaqqa ūqsaudy armandaityn bolsyn. Men sondai künnıŋ tuaryna senemın. Sebebı, qazaqtar keşpegen azap pen sor būl jalǧanda qalǧan joq.
PS: Būl sūqbat JTN AP19679663 «Orta Aziianyŋ qazırgı geosaiasi keŋıstıgındegı müdeler yqpaldastyǧy: Ekonomikalyq integrasiia jäne ūlttyq qauıpsızdık faktorlary» taqyrybyndaǧy granttyq qarjylandyru jobasy aiasyndaǧy şeteldık ıssapar zertteulerı negızınde jazyldy.
Qaster Sarqytqan,
R. Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı
