Elımızde 1997 jyl Jalpyūlttyq tatulyq pen saiasi kuǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu jyly bolyp jariialanyp, 31 mamyr saiasi-quǧyn sürgın jäne aşarşylyq qūrbandaryn eske alu künı bolyp bekıtıldı. Al, osyndai qasırettı jyldary jazyqsyz aiyp taǧylǧandardy aqtau jūmystary 1993 jyldan berı jürgızılıp keledı.
Caiasi quǧyn-sürgın qūrbandary turaly 31 mamyrda ǧana eske alyp qoimau kerek degen pıkır jiı aitylyp jür. Soǧan orai Jaŋalyq auylyndaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryna arnap aşylǧan mūraijaidyŋ tynys-tırşılıgınen habar beretın, muzei meŋgeruşısı Meiırjan Mūsabaevpen bolǧan sūqbatty nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
- Meiırjan myrza, mūrajaidyŋ däl osy jerden aşylu sebebın tüsındırıp berıŋızşı.
- 1937-1938 jyldary Almaty qalasynda atylǧan qūrbandardy jasyryn türde Jaŋalyq auylynaäkelgen. Olardyŋ ışınde Alaş qairatkerlerı Ahmet Baitūrsynūly, Halel Dosmūhamedūly, Sanjar Asfendiiarov, üş bäiteregımız Säken Seifullin, Iliias Jansügırov, Beiımbet Mailin siiaqty tūlǧalar da bolǧan. Onyŋ barlyǧy 1989 jyly saiajailar salynu barysynda tabylǧan süiek qaldyqtarynan belgılı boldy. Barlyq bas süiekterdıŋ şüidesınde oqtyŋ ızı bolǧandyqtan,būl jer repressiia qūrbandarynyŋ kömılgen qorymy dep moiyndalyp, 2002 jyly ülken eskertkış tūrǧyzyldy. 2018 jyly Almaty oblysy äkımdıgınıŋ qoldauymen osy 3 ekspozisiialyq zaldan tūratyn mūrajai aşyldy. Bırınşı zalǧa 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılısten bastap 1986 jylǧy jeltoqsan oqiǧasy aralyǧyndaǧy tarihi jädıgerler qoiylsa, ekınşı eske alu bölmesınde Almaty oblysy boiynşa quǧynǧa ūşyraǧan 4125 adamnyŋ esımı qaşalyp jazylǧan qara tas ornatylǧan. Al, üşınşı zal «Ädılet» tarihi-aǧartu ūiymynyŋ qyzmetıne arnalǧan. «Ädılet»ūiymy 1989 jyly qūrylyp, bügıngı künge deiın saiasi quǧyn qūrbandaryn zertteumen, alaş qairatkerlerınıŋ şyǧarmalaryn nasihattaumen ainalysyp keledı.
Taǧzym üiınıŋ atalǧan zaldarynda tūtqyndardyŋ qoldanǧan zattary, jeke qūjattary, sonymen qatar, atu jazasyna kesılgenderdıŋ jelkesınen atqan oqtar qoiylǧan. Sondai-aq, būl jerden lagerlerde azaptauǧa qoldanylǧan qūraldardyŋ ülgılerın de köruge bolady. Atap aitatyn bolsaq, keşkı-taŋǧy tekseru kezınde soǧylatyn dabyl jäne jalǧyz adamdy jazalauǧa arnalǧan tar bölme karser ornatylǧan.
- Mūrajaiǧa keluşıler turaly aityp berseŋız. Jalpy, muzeidı köpşılıkke tanytu maqsatynda qandai ıs-şaralar atqaryp jatyrsyzdar?
– Aşylǧan alǧaşqy jyldarynda mūndai mūrajaidyŋ bar ekenın köpşılık bılmeitın. Jyldan-jylǧa är türlı ıs-şaralar jäne baspasöz betterınde jariialanu arqyly bılıp jatyr.
Onyŋ ışınde köpşılıgı – oquşylar men studentter. Sebebı, mektep baǧdarlamasynyŋ 9-10 synyptaryndaǧy Qazaqstan tarihyndaǧy oqiǧalar turaly aqprattardy bızdıŋ muzeiden taba alady. Sondyqtan, mūǧalımder kıtaptan oqyǧandaryn közderımen körsın dep, alyp keledı.
Odan bölek tarihqa qyzyǧatyn keluşı jastardyŋ da qatary artqan.
Sonymen qatar, tek Qazaqstannan emes, şet elden de saiasi quǧyn-sürgın ūrpaqtary keledı. Olar kelgen kezde zardap şekken tuystarynyŋ qūjattaryn, qoldanǧan zattaryn äkelıp ötkızedı.
Sol arqyly muzeidıŋ qory da tolyǧyp, keŋeiıp otyrady.

Sondai-aq, jyl saiyn dästürlı türde är türlı taqyrypta halyqaralyq konferensiia ötkızıledı. Biylǧy jyldyŋ taqyryby prezidentımız Qasym-Jomart Toqaevtyŋ 2020 jylǧy jarlyǧyna säikes qūrylǧan komissiianyŋ qūrbandardy tolyq aqtau boiynşa 3 jyl boiy atqarǧan jūmystary men jaŋadan tabylǧan derekterge arnalady. 2023 jyly alǧaş ret saiasi quǧyn-sürgınqūrbandarynyŋ süiek qaŋqalaryna arnalǧan arheologiialyq zertteu jürgızıldı. Būǧan deiın arnaiy türde mūndai erekşe qazba jūmystary jasalmaǧan bolatyn.
Būl joba Mädeniet jäne aqparat ministrlıgınıŋ qarjylandyruymen, Esık memlekettık muzei-qoryǧy arqyly ıske asty, al joba avtory – tarihǧylymdarynyŋ doktory Dosbol Süleimenūly. Būl joba arheologiia salasyna jaŋa sot-medisinalyq arheologiia degen baǧyt engızdı. Bırınşı ret jasalynyp jatqandyqtan bıraz qiyn boldy.
Sebebı, arheologiiada saq-üisın zamanynyŋ qorymdaryn ızdese, olardyŋ oryndary tömpeşık bolyp bılınıp tūrady. Sol siiaqty eskı qalalardy kartalardan qarastyryp taba alady. Al būl jerdeqūrbandardyŋ qaida jerlengenı belgısız, eşqandai qūjat joq.
Auyldyŋ tügel aimaǧy – saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ jatqan jerı. Sol sebepten mamandar aldymen 1 aiǧa juyq barlau jūmystaryn jürgızdı. Zertteu barysynda özen jaǧasyndaǧy 2 jerden süiek qaldyqtary tabylyp, genetikalyq saraptama jasaldy. Tabylǧan süiekter repressiia qūrbandaryna arnalǧan eskertkış janyna qaita jerlendı.

Būǧan deiın 2018 jyly auyl tūrǧynynyŋ aulasynan nebärı 2,3 metr tereŋdıkten 163 adamnyŋ süiegı tabylǧan bolatyn. Olardyŋ beseuı äiel adamǧa, qalǧan jartysy slaviandyq, qalǧany moŋǧoloidtyq näsılge tiesılı ekenı anyqtaldy. Būl degenımız auyl maŋyna 20-dan astam ūlt ökılderınıŋ jerlengendıgın körsetedı.
- Sūhbatqa uaqyt bölgenıŋızge raqmet!
Merei Myrzaǧaliqyzy